HỘi văn nghệ DÂn gian việt nam nguyễn nghĩa dân văn hóa dân gian về TÌnh yêu lứA ĐÔI trong ca dao ngưỜi việT

a. Vần T (chữ cái tiếng Việt) trong sách “Tình yêu lứa đôi trong ca dao Việt Nam”⁽¹⁾ với 1106 lời/ hơn 4900 lời có thể “đại diện” cho lời ca dao tình yêu lứa đôi được sưu tầm trong công trình này. Hơn nữa ở vần T, có nhiều ca dao về thương, trách, tiếc… gần gũi với nội dung tình cảm của ca dao tình yêu lứa đôi.

b. Số lượng ca dao thuộc thể “phú” nhiều nhất phù hợp với tư duy, tình cảm của trai gái nông dân là những người lao động cũng là những nhân vật trữ tình của ca dao tình yêu lứa đôi. Nếu kể thêm kết cấu “tỉ - phú”, “phú - tỉ”, “hứng - phú” thì ca dao tình yêu lứa đôi được sáng tác theo thể “phú” có số lượng nhiều nhất, tỷ lệ cao nhất.

c. Số lời ca dao thể “tỉ” riêng lẻ không nhiều, có thể do ca dao thể “tỉ” thường kết hợp với thể “phú” để so sánh trực tiếp (tỉ dụ) hoặc so sánh gián tiếp, so sánh ngầm (ẩn dụ). Số lượng ca dao thể “tỉ” (riêng lẻ hoặc kết cấu cùng thể phú) cho thấy ca dao tình yêu lứa đôi tuy có sử dụng phương pháp so sánh (cả tỉ dụ, ẩn dụ) không phải có số lượng nhiều nhất như Nguyễn Phan Cảnh đã ngộ nhận khi ông cho rằng “mỗi câu ca dao nhất là ca dao tình yêu nam nữ đều là một cấu trúc ẩn dụ”⁽²⁾.

d. Như đã nói trên, không thấy thể “hứng” riêng lẻ cũng như không thấy kết cấu “hứng - tỉ” hoặc “tỉ - hứng” xuất hiện trong ca dao thuộc vần T của sách được khảo sát.

Bị chú: Trong khi tìm hiểu từng lời ca dao, chúng tôi luôn có phân vân khi xét các lời ca dao được kết hợp từ thể phú với thể tỉ hoặc thể hứng, ví dụ:

+ Thương em chẳng biết để đâu,

Để trong cái hũ, lâu lâu lại dòm.

Vế trên rõ ràng là thể “phú” nhưng vế dưới cũng là “phú” (?) hay “hứng” (?), chúng tôi cho rằng vế dưới cũng là thể “phú”.

Do đó, các phán đoán để đi đến xác định thể “hứng”, thể “tỉ” với các số lượng, tỷ lệ nêu trong bảng khảo sát thống kê trên đây chỉ là tương đối.

2. Về kết cấu đối đáp trong ca dao tình yêu lứa đôi

2.1. Nói đến ca dao tình yêu lứa đôi không thể bỏ qua kết cấu đối đáp bởi lẽ dễ hiểu là ca dao tình yêu lứa đôi khi hiện khi ẩn trong “câu chuyện tình” của đôi trai, gái, là hai nhân vật trữ tình. Quá trình đi đến tình yêu (thuận lợi hoặc không thuận lợi) đôi trai gái đều phải trải qua các bước giao lưu tình yêu tức giao duyên và giao duyên tất nhiên có đối đáp. Họ “đối đáp bằng thơ ca dân gian” như Cao Huy Đĩnh đã nhấn mạnh nên có thể kín đáo, tế nhị, hoặc có thể công khai trong khi lao động hoặc hội hè đình đám, phổ biến là hát dân ca, từ dân ca tách phần ngôn ngữ (lời) thành ca dao. Có lời đối đáp với ngôn ngữ chọn lọc rất hay:

+ Rú, rừng, núi, động, đèo, truông,

Ngàn xanh cách trở mấy luồng cũng theo.

- Bể, hồ, khe, hói, lạch, rào

Sông sâu nước lội, ước ao kết nguyền.

2.2. Trong ca dao tình yêu lứa đôi, về cơ bản kết cấu đối đáp thường được sưu tầm lại từ các làn điệu dân ca (về phần lời):

- Hát trống quân, có hát xướng và hát đối đáp:

+ Đã đi đến chốn thì chơi,

Đã đi đến chốn tiếc lời làm chi!

- Nghe anh là khách tài hoa,

Mời anh đối đáp một vài trống canh.

Có lá mà lại có cành,

Có em mà lại có anh mới tình…

- Hát quan họ ở Bắc Ninh có rất nhiều làn điệu, làn điệu trống quân cũng được các quan họ hát khi cần đối đáp:

- Hát ví ở Nghệ Tĩnh (gồm hát phường vải, hát phường cấy…, thường sử dụng nội dung đối đáp đặc biệt khi trai gái muốn tỏ tình. Riêng hát phường vải rất bài bản, sau giai đoạn hát dạo, hát hỏi đến giai đoạn hát đối, hát đố:

Sau hát đối, hát đó là giai đoạn hát mời, hát xe kết.

+ Gái hát: Em đã có chồng rồi,

+ Trai hát: Têm một quả trầu không,

Dân ca miền Nam Trung Bộ có các điệu hò: (hò khoan, hò chèo thuyền, hò giã gạo, hò kéo vải, hò giựt chì…) có các điệu lý (lý năm canh, lý hoài xuân…) và cũng có các điệu hát đố, hát đối, hát bài chòi… Nội dung ca dao tình yêu lứa đôi gần như được hát trong tất cả các điệu hò, điệu lý… Hát đố, hát đáp cũng rất phổ biến:

Gái hát: - Khăn xéo vắt vai, quần hai ống ướt,

Học gì chàng mà bước vô thi,

Tiền năm quan ngủ quán mất đi,

Trai nam nhi đối đặng gái em thì theo không!

Trai hát: - Khăn xéo vắt vai, quần hai ống khố,

Dân ca Nam Bộ cũng có đủ các điệu hò gần giống Nam Trung Bộ vì đây là văn hóa phi vật thể được truyền theo các đợt di dân lập ấp. Các điệu lý, hò, hát của Nam bộ đều nói lên tình yêu thắm thiết của nam nữ thanh niên, giàu chất trữ tình như lý ngựa ô, lý cành chanh, lý kéo chài, lý chim truyền, hát giã gạo, hát hò khoan…

(Cd Đồng Tháp)

2.3. Về số lượng ca dao có “đối - đáp”, “đố - đáp” giữa trai và gái trong yêu đương, khảo sát thống kê trong sách “Tình yêu lứa đôi trong ca dao Việt Nam” từ vần A đến vần Y chữ cái tiếng Việt, kết quả chỉ có 55 lời /4911 lời tỉ lệ 1,12% và trong sách “Kho tàng ca dao người Việt”⁽²⁾ cũng thống kê theo cách trên kết quả chỉ được 115 lời, tỷ số trên ca dao tình yêu lứa đôi là 115 lời/6100 lời, tỷ lệ 1,90%, với kết quả đó có thể nhận thấy:

- Kết cấu “đối đáp”, “đố - đáp” trong ca dao tình yêu lứa đôi, hôn nhân và vợ chồng là lời tách từ dân ca ra nên tỉ lệ rất thấp (trong hát giao duyên khi lao động hoặc hội hè… trai gái hát dân ca phần lớn là hát “đôi đáp”, “đố đáp”).

- Có nhiều dân ca “đối - đáp”, “đố - đáp” do quan niệm chưa thống nhất ca dao là phần lời đơn thuần của dân ca nên các nhà sưu tầm ca dao chưa sưu tập các lời “đối - đáp”, “đố - đáp” trong dân ca để đưa vào sưu tầm ca dao.

Cũng cần biết thêm dưới góc độ ngôn ngữ và kết cấu còn có “đối thoại”, “độc thoại” trong ca dao tình yêu lứa đôi, hôn nhân và vợ chồng. “Đối thoại” thường xuất hiện khi trai gái đã làm quen với nhau trao đổi tâm tình, chờ đợi, hẹn hò:

+ Gần nhà mà chẳng sang chơi,

Để anh hái ngọn mồng tơi bắc cầu.

- Bắc cầu em chẳng sang đâu,

Anh về mua chỉ bắc cầu em sang.

Chỉ xanh, chỉ tím, chỉ vàng,

Đủ ba thứ chỉ em sang được cầu.

Thuận lợi trong tình yêu là thế còn khi không thuận lợi thì tương tư (cả trai lẫn gái), thất vọng, độc thoại, oán trách người tình, oán trách cha mẹ, ông Tơ bà Nguyệt, giận Trời và cũng có lúc tự trách mình:

vân vân…

Từ truyền thống văn hóa dân tộc và văn hóa dân gian Việt Nam, nhìn vào văn học dân gian trong nhiều thể loại khác nhau nổi lên như những chuỗi ngọc thơ ca trữ tình trong sáng nhất, đẹp đẽ nhất và đáng yêu nhất, đó là ca dao - dân ca cổ truyền (và một phần cận đại) về tình yêu lứa đôi, hôn nhân, vợ chồng với những đặc điểm sau đây:

Nên chăng bắt đầu bằng truyền thuyết “Lạc Long Quân - Âu Cơ”, trang sử tình yêu lứa đôi của dân tộc Việt Nam ta với chàng trai Lạc Long Quân đã lập bao kỳ tích giết Ngưu Tinh, Hồ Tinh, Mộc Tinh… và gặp nàng Âu Cơ xinh đẹp, trai tài gái sắc, tự do yêu nhau để sinh ra bọc trăm trứng mở đầu cho trang sử nòi giống dân tộc ta. Điểm sáng nhất, đẹp nhất trong truyền thuyết này là tình thương, tình yêu giữa đôi trai gái cũng là tình thương, tình yêu giữa con người với nhau để rồi từ mấy nghìn năm qua, khi đã có dân tộc, có đất nước, tình người yêu thương nhau của đồng bào, hòa trong tình yêu đất nước, cố kết trong cộng đồng dân tộc Việt Nam, trong nền văn hóa lấy tình thương làm gốc, lấy tình thương để cùng sống cùng phát triển nòi giống. Thế rồi, không biết tự bao giờ lời thơ, lời ca, tiếng hát về tình yêu đồng bào, tình yêu lứa đôi vang lên âm thanh trong dân ca, đọng lại trong hàng vạn lời ca dao của văn hóa phi vật thể của dân tộc ta. Chắc hẳn nhiều dân tộc trên thế giới này đều có tình yêu lứa đôi nhưng lịch sử tình yêu lứa đôi của dân tộc ta, của nền văn hóa dân gian ta đã đi vào dân ca, ca dao bắt đầu từ tình thương người cùng một dân tộc, luôn mong ước cho dân tộc phát triển. Tình yêu lứa đôi của dân tộc ta thể hiện trong dân ca, ca dao dù với điệu nhạc du dương đến đâu, dù với lời thơ hiện thực hay lãng mạn đến đâu đều bắt đầu bằng đặc điểm về định hướng, mục tiêu bất di bất dịch là tình yêu lứa đôi phải đi đến hôn nhân, xây dựng quan hệ vợ chồng, sinh con đẻ cái để phát triển nòi gióng. Trong một đất nước nông nghiệp, có rừng, có biển tình yêu lứa đôi nảy sinh từ lao động nông nghiệp, từ nông thôn, đó là đặc điểm hoàn cảnh yêu đương của đôi trai gái Việt Nam. Biết bao dân ca ca dao được dân gian sáng tác khi lao động với điệu hò, điệu lý, điệu hát từ Bắc đến Nam vẫn đang tồn tại và phát triển.

Từ “người trong một nước thì thương nhau cùng” của dân tộc Việt Nam ta, có thể xem tình yêu lứa đôi của nam nữ thanh niên bắt nguồn từ đó và có tính truyền thống ⁽¹⁾.

2. Nhân vật trữ tình của tình yêu lứa đôi là “chàng trai - cô gái” được phản ánh đậm nét trong ca dao của người Việt:

Bắt đầu của tình yêu lứa đôi là hàng loạt ca dao về tìm người tình, gặp gỡ, làm quen, tìm hiểu nhau rồi thương nhau, yêu nhau qua bao cung bậc của tình yêu lứa đôi, có tự do yêu đương, chủ động, có chịu ảnh hưởng tư tưởng tích cực của thời đại là ý thức hệ phong kiến về đạo lý, tình, nghĩa, chung thủy vợ chồng… đồng thời cũng chịu ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng này hạn chế tình yêu lứa đôi, tự do yêu đương nhất là đối với người con gái với bao thể chế, phong tục khắc khe…

Mặc dù ai cũng biết khi sáng tác thi ca, tác giả dân gian hoặc tác giả văn học viết đều có cảm hứng. Cảm hứng đến và hình tượng, ngôn ngữ đến rồi liền hệ, liên tưởng, so sánh, quyện vào ngôn ngữ thi ca. Có nhà nghiên cứu ca dao cho rằng lối “phú, tỉ, hứng” cũng là lối dùng của thi ca nói chung, có thể không sai nhưng phải khẳng định rằng kết cấu phú, tỉ, hứng là đặc trưng cơ bản của kết cấu ca dao, là phương pháp sáng tác của ca dao Việt Nam là sự gặp gỡ nghệ thuật từ Kinh Thi (Trung Quốc) đến ca dao Việt Nam, và các nhà nghiên cứu ca dao Việt Nam sử dụng các thuật ngữ này của Trung Quốc.

Cùng với kết cấu “phú - tỉ - hứng” của ca dao còn có kết cấu “đối - đáp” “đối - đố” tuy được sử dụng nhiều trong dân ca nhưng xét về lời đó là nội dung ca dao và đây cũng là một đặc điểm trong thi pháp của ca dao - dân ca Việt Nam.

PHỤ LỤC 1

Trích mục: Tình yêu lứa đôi.