) Giáo phận Nam Kỳ được chia ra thành nhiều giáo phận mới

Lần lượt, giáo phận Sài Gòn - Cao Miên chia ra giáo phận Cao Miên năm 1850 và giáo phận Vĩnh Long 1938.

Công nghị Nam Định năm 1670 được cử hành dưới quyền chủ tọa của đức cha Lambert de la Motte (59). Những người tham dự là ba 3 thừa sai và 9 linh mục Việt Nam. Những quyết định quan trọng là: giáo phận được chia ra thành nhiều giáo xứ và họ đạo (quasi-paroisse et chrétienté), đứng đầu mỗi giáo xứ là một linh mục. Nhà ở của ngài nằm trong thành phố. Các thầy giảng làm việc dưới quyền của cha sở. Muốn làm thầy giảng, phải có giấy chứng nhận của đức giám mục. Sau cùng, trong mỗi họ đạo, phải chọn hai giáo dân đạo đức để họ quán xuyến những vấn đề vật chất.

Nhân dịp này, đức cha Lambert de la Motte đã truyền chức linh mục cho 7 thầy giảng và các chức nhỏ cho 40 thầy khác. Ngài cũng lập những nhà đầu tiên cho các chị dòng Mến Thánh Giá (40)
2) Công nghị Hội An (Faifo) năm 1672
Công nghị Hội An năm 1672 do đức cha Lambert de la Motte triệu tập và chủ tọa. Tham dự công nghị có 6 linh mục thừa sai mà thế giá hơn cả là cha Mahot và cha Vachet, cùng 4 linh mục Việt Nam với một số các thầy giảng. Công nghị này đề cập đến nhiều vấn đề tương quan đến đời sống luân lý và bí tích của giáo dân, đến kỷ luật và việc quản trị trong các họ đạo và trong giáo phận (vicariat). Công nghị đã thảo luận kỹ lưỡng và phân định rõ ràng vai trò và nhiệm vụ của các quí chức trong họ đạo. Chúng tôi sẽ đề cập đến điểm quan trọng này trong những chương sau (61).

3) Công Đồng Đông Dương (Concilium Indosinense) năm 1934
Có thể nói cho tới nay, đây là ‘công nghị’ quan trọng nhất được cử hành tại Việt Nam, xét về nội dung phong phú, về bối cảnh lịch sử và về thành phần tham dự, đáng mang tên là ‘công đồng’ (Cocilium). Công đồng này được triệu tập và chủ tọa bởi đức cha Antonius M. Drapier, op, Khâm sứ Tòa Thánh, từ ngày 16.11 đến ngày 06.12.1934, tại Hà Nội (vì thế cha Phan Phát Huồn gọi là ‘Công đồng Hà Nội’). Không kể đức Khâm sứ Tòa thánh, còn có 20 giám mục, 5 bề trên dòng, 21 linh mục cố vấn (10 Pháp, 7 Việt Nam, 3 Tây Ban Nha và 1 Thái Lan). Các thành phần tham dự Công Đồng được chia thành năm ủy ban, mỗi ủy ban lo về một vấn đề:

• Ủy ban I, về hoạt động và quy chế của các giám mục, các thừa sai, các tu sĩ và thầy giảng.

• Ủy ban II, về quy chế của các linh mục bản xứ, các chủng sinh.

• Ủy ban III, về các Bí tích

• Ủy ban IV, về quy chế các giáo phận, về việc giảng dạy, nhất là về công giáo tiến hành.

• Ủy ban V, về tài chánh của Giáo Hội (61’).

Một thành quả quan trọng khác của Công đồng Dông Dương là từ công đồng này sẽ có nhiều thư chung của các giám mục và nhiều cuốn chỉ nam (directoire) của giáo phận. Tất cả là những tài liệu quý giá liên quan đến tổ chức Hội Đồng Quý Chức chúng tôi nghiên cứu.
4) Các Công nghị ít quan trọng khác
Trước tiên là công nghị Huế năm 1747 được cử hành bởi đức cha Lefebvre, giám mục giáo phận Nam Kỳ (1738-1760) với sự hiện diện của đức cha Hilaire de Jésus op, giám mục giáo phận Hải Phòng. Mục đích của công nghị là giải quyết những bất đồng về nghi lễ, nhưng tiếc là không thành công (62).
Lịch sử còn cho biết các công nghị Thọ Đúc (Huế) năm 1747 (63), công nghị Bắc Kỳ (1753) (64), công nghị Hà Nội năm 1795 (65), công nghị Nam kỳ - Cao miên - Xiêm la (Cochinchine-Cambodge - Ciame năm 1841 (66), công nghị Bùi Chu năm 1854 (67). Chúng tôi tiếc là không tìm ra các bản văn, một vài bản văn chúng tôi đã đọc thì không có điểm nào quan trọng.

Mục đích chính của các công nghị là giải quyết và phân định rõ ràng những điều liên hệ đến đời sống Giáo Hội, đến phần rỗi các linh hồn, và cụ thể là đến việc đào tạo và những hoạt động của những người dấn thân vào sứ mệnh truyền giáo tại Việt Nam. Họ là những người đầy tận tụy của Phúc Âm.

Rồi dòng Mến Thánh Giá được thành lập bởi đức cha Lambert de la Motte tại Bắc Kỳ năm 1669 và tại Nam Kỳ năm 1672 (82). Hoạt động của họ thật khiêm tốn, kín đáo nhưng rất hiệu lực, họ lo đăc biệt việc dạy giáo lý cho các dự tòng và lo rửa tội cho các trẻ em hay người lớn ngoại giáo lâm cơn nguy tử.

Sau nhiều lần đe dọa vào các năm 1818 và 1856 (83), thì tháng bảy 1858, vua Pháp đã cho tướng Gigault de Genouilly đổ bộ vào Việt Nam với 3.000 quân và chiếm Cửa Hàn, tức là Đà Nẵng ngày nay (84). Qua năm 1859, Sài Gòn rơi vào tay quân Pháp. Và hòa ước năm 1862 cho phép người pháp chiếm làm thuộc địa ba tỉnh của Nam Kỳ, nghĩa là cả giáo phận Sài Gòn (Vicariat de Cochinchine Occidentale) (85). Nhưng đó mới chỉ là bước đầu trong tham vọng thuộc địa của người Pháp. Bởi vì năm 1867, quân đội Pháp dưới quyền chỉ huy của tướng Dupré đã tiến chiếm nhiều tỉnh khác của Nam Kỳ (86). Sau khi đã chiếm cứ và đặt xong nền hành chánh ở Nam Kỳ, quân đội Pháp lại tiến ra Bắc Kỳ và chiếm đóng Hà Nội năm 1883, rồi đòi vua Việt Nam phải đặt cả Bắc Kỳ và các tỉnh khác của Việt Nam (tức là các tỉnh Trung Kỳ hay giáo phận Huế và giáo phận Quy Nhơn (Le Centre de l’Annam ou deux Vicariats de Cochinchine Septentrionale) (Huế) et Orientale (Quy Nhơn) dưới quyền bảo hộ của Nước Pháp (87). Chế độ thuộc địa – bảo hộ của Pháp tại Việt Nam chỉ chấm dứt vào năm 1954.

Văn kiện đã được các giám mục biểu quyết gồm 4 mục, mỗi mục chia thành nhiều chương và mỗi chương chia thành nhiều tiết. Văn kiện đầu tiên được soạn thảo bằng tiếng latinh, sau được dịch ra tiếng Việt Nam. Chúng tôi nêu lên những ý tưởng chính sau đây:

Sự kiện làm cho người ta chú ý hơn cả là ngôi nhà thờ chính tòa trang nghiêm, đồ sộ của nhiều giáo phận. Nhưng nổi bật nhất với những nét nghệ thuật Á Châu có một không hai, đó là nhà thờ chính tòa của giáo phận Phát Diệm được xây cất năm 1891 dưới sự hướng dẫn của linh mục Trần Lục. Ông Sohuller đã không quá lời khi quả quyết: “Nhà thờ chính tòa Phát Diệm nghệ thuật nhất trong các xứ truyền giáo” (97).

Sau đây là một vài thành quả đáng chú ý theo những bá cáo của các giám mục: Năm 1891, đức giám mục Hải Phòng đã viết :”Scolae catechisticae fore in unaquaque christianitate habentur” (Hầu như mỗi họ đạo đều có trường dạy kinh bổn) (99). Rồi năm 1892, đức cha Depierre đã báo cáo về tình hình giáo phận của ngài: “Các sư huynh Lasan có trường Tabert tại Sài Gòn với 331 học sinh nội trú và 236 học sinh ngoại trú; các nữ tu dòng Saint Paul de Chartres điều khiển một trường ngay tại Sài Gòn với 190 học sinh, và 10 trường tại các họ đạo với 1039 học sinh; ngoài ra trong cả giáo phận Sài Gòn có 156 trường tiểu học tại các họ đạọ với 8.067 học sinh’ (100). Sau cùng, năm 1907, trong tờ báo cáo gửi sang Tòa Thánh, đức cha Fernandez O.P. đã quả quyết: “Scolae elementaris catholicae habentur in singulis communitatibus christianis” (Trong mỗi cộng đoàn kitô giáo đều có trường giáo lý sơ đẳng) (101).

Chính nhờ những nỗ lực tái thiết các họ đạo như trên, mà tình hình chung của các giáo phận được bình thường hóa mau lẹ, mà giáo dân sớm được hưởng nền giáo dục kitô đầy đủ, nâng cao đời sống đạo, và nhiều luơng dân xin vào đạo Chúa, và Giáo Hội Việt Nam đóng góp tích cực vào công trình tái thiết quốc gia, đặc biệt bằng những công tác giáo dục, văn hóa và từ thiện.
V. Những tổ chức giáo dục và từ thiện.
Song song với công trình tái thiết các họ đạo, là việc xây cất các cơ sở giáo dục và từ thiện ở cấp giáo phận. Các đức giám mục rất bận tâm về các chủng viện, về các trường trung học, về bệnh viện và các chẩn y viện… Dĩ nhiên những cơ sở giáo dục và từ thiện này đều nhằm mục đích củng cố đời sống của Giáo Hội Việt Nam, nhất là sứ vụ truyền giáo cho lương dân.

Kể từ Công nghị Nam Kỳ (1880), rồi Công nghị Bắc Kỳ (1900), các giám mục đã tỏ rõ thiện chí muốn thể hiện những công trình giáo dục và từ thiện. Về chủng viện, Công nghị Nam Kỳ tuyên bố: “Việc thiết lập chủng viện để giáo dục và đào tạo hàng giáo sĩ bản quốc là mục đích chính và chủ yếu của Tòa Thánh khi sai các ‘vị đại diện tông tòa’ (giám mục) qua Đông Phương, chính vì thế chúng tôi phải làm hết sức để thể hiện công trình này”. Tiếp theo lời tuyên bố trên đây, là những quy luật tuyển chọn và huấn luyện các chủng sinh. Thí dụ: các cha sở phải chọn lựa những đứa trẻ nam có hạnh kiểm tốt, đạo đức và thông minh… trong những gia đình đã có đạo lâu năm, họa lắm mới chọn một người trẻ thuộc gia đình mới theo đạo” (102). Công nghị Bắc Kỳ cũng tuyên bố tương tự (103).

Về các cơ sở từ thiện thì các nghị phụ của công nghị Nam Kỳ tuyên bố rằng: “Mọi hoạt động từ thiện kitô giáo là một sự lôi cuốn mãnh lực người lương tìm về với Giáo Hội. Cho đến nay, các nhà thương đã là một nơi lôi cuốn, thúc đẩy và đón nhận nhiều người lương tìm về với Thiên Chúa. Tùy theo khả năng tài chánh, mỗi giáo phận sẽ cố gắng xây cất thêm các cơ sở từ thiện” (104). Các giám mục miền Bắc còn nhấn mạnh nhiều hơn nữa về các công trình từ thiện khi nói về ‘de modiis ad fides propagandam’ (về các phương tiện truyền giáo) (105) và ‘de orphanotrophiis’ (về các cô nhi viện) (106). Trên thực tế, vào năm 1927, tại miền Nam đã có 17 bệnh viện hay chẩn y viện và 44 cô nhi viện. Tại miền Bắc, có 39 bệnh viện hay chẩn y viện và 56 cô nhi viện (107).