II. CHÍNH SÁCH PHÁP LUẬT CỦA VIỆT NAM VỀ QUYỀN CON NGƯỜI THỂ HIỆN QUA CÁC BẢN HIẾN PHÁP

4. Quyền con người trong Hiến pháp 1992, sửa đổi bổ sung năm 2001

Việt Nam thực sự cải cách toàn diện đời sống kinh tế xã hội, đặc biệt là chuyển đổi nền kinh tế nông nghiệp, sản xuất lạc hậu, tập trung sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần từ năm 1986. Cũng từ đây, diện mạo của đất nước có sự đổi mới và phát triển khá rõ rệt. Về quan hệ đối ngoại, Việt Nam tiếp tục đẩy mạnh hợp tác song phương, khu vực và thế giới với phương châm “Việt Nam muốn làm bạn với tất cả các nước trên thế giới.” Trong bối cảnh đó, rõ ràng Hiến pháp 1980 không còn phù hợp với tình hình mới. Thực tế cho thấy, Hiến pháp 1980 ra đời trong hoàn cảnh đất nước đang chan hoà khí thế lạc quan của cuộc đại thắng mùa Xuân 1975, tư tưởng chủ quan, duy ý chí, nóng vội đã xuất hiện, không kịp thời khắc phục cơ chế tập trung, quan liêu, bao cấp trong thời chiến. Hiến pháp 1980 đã không tránh khỏi những nhược điểm nhất định²⁹. Nhận thức được điều đó, Đảng và Nhà nước đã vận động cho sự ra đời một bản hiến pháp mới vào năm 1992 để thay thế cho Hiến pháp 1980, vốn thể hiện những nhược điểm khá rõ rệt do nhận thức chưa đúng với thực tế đời sống, còn nặng tư tưởng thời chiến và chậm tiếp thu những biến đổi của các điều kiện kinh tế, chính trị xã hội. Một số quy định của Hiến pháp 1980, dù trân trọng và nâng cao giá trị cũng như đảm bảo quyền lợi của công dân, nhưng lại thiếu tính khả thi khi áp dụng trong thực tế vì vượt quá khả năng kinh tế của đất nước³⁰. Ví dụ, công dân đi “học không phải trả học phí” (Điều 60) và “Khám chữa bệnh không phải trả tiền” (Điều 61). Ngoài ra, việc chú trọng phát triển kinh tế tập thể, đẩy mạnh công nghiệp nặng trong khi lại thiếu quan tâm đến công nghiệp nhẹ, thực phẩm và thương mại đã kìm hãm sự phát triển của Việt Nam. Trước tình hình đó, Hiến pháp 1980 cần phải được thay thế bằng một bản hiến pháp mới, vừa thể hiện quan điểm chú trọng phát triển kinh tế, đảm bảo an sinh xã hội, tiếp tục định hướng xây dựng chủ nghĩa xã hội và nâng cao, phát huy hơn nữa các giá trị con người.

Hiến pháp 1992 bao gồm lời nói đầu và 147 điều (nhiều nhất trong các bản hiến pháp), chia làm 12 chương, riêng các chế về quyền con người vẫn được cơ cấu thành một chương (Chương V) như các bản hiến pháp trước đó. Về mặt tổng thể, Hiến pháp 1992 vẫn tập trung khẳng định quyền làm chủ của nhân dân lao động, tôn trọng triệt để các giá trị quyền con người và tạo cơ chế cho việc tham gia của công dân trong quản lý nhà nước và xã hội. Điều 2 của Hiến pháp 1992 khẳng định “Nhà nước CHXHCN Việt Nam là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức.” Như vậy, lần đầu tiên, thuật ngữ “Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân” được đưa vào hiến pháp như một nguyên tắc hiến định đã thể hiện rõ rệt bản chất của Nhà nước, đó là một nhà nước tôn trọng và phát huy các giá trị quyền con người, xác định ngay quyền làm chủ và quyền định đoạt của nhân dân trong hiến pháp. Các quyền đó được đảm bảo thực hiện cũng bằng một cơ chế hiến định theo Điều 3 Hiến pháp 1992: “Nhà nước bảo đảm và không ngừng phát huy quyền làm chủ về mọi mặt của nhân dân, thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, mọi người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện; nghiêm trị mọi hành động xâm phạm lợi ích của Tổ quốc và của nhân dân” và Điều 11: “Công dân thực hiện quyền làm chủ của mình ở cơ sở bằng cách tham gia công việc của Nhà nước và xã hội, có trách nhiệm bảo vệ của công, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, giữ gìn an ninh quốc gia và trật tự, an toàn xã hội, tổ chức đời sống công cộng.”

Hiến pháp 1980 có 29 điều (từ Điều 53 đến Điều 81) và Hiến pháp 1992 có 34 điều (từ Điều 49 đến Điều 82) quy định về “quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân”. So với Hiến pháp 1980, Hiến pháp 1992 có sự phát triển đáng kể các quy định về quyền con người, quyền công dân³¹. Đặc biệt nhất, lần đầu tiên thuật ngữ “quyền con người” được chính thức nhắc đến trong Hiến pháp 1992 đã phần nào đáp ứng được nhu cầu thực tiễn, xóa bỏ được hạn chế của các bản hiến pháp trước đây khi chỉ quy định về “quyền công dân”, một khái niệm hẹp hơn rất nhiều so với “quyền con người” và được bao trùm trong khái niệm “quyền con người”. Thể hiện quan điểm này, Điều 50 của Hiến pháp 1992 quy định “Ở nước CHXHCN Việt Nam, các quyền con người về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hoá và xã hội được tôn trọng, thể hiện ở các quyền công dân và được quy định trong Hiến pháp và luật.” Như vậy, với việc đề cập tới khái niệm “quyền con người”, phạm vi áp dụng của Hiến pháp 1992 trở nên rộng hơn nhiều so với các hiến pháp trước đây. Cụ thể, với các quy định về quyền con người như đã thấy ở trên thì người không có quốc tịch hay Việt kiều cũng được Nhà nước ta tôn trọng và bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của họ.

Với Hiến pháp 1992, cũng lần đầu tiên, quyền tự do kinh doanh của công dân được xác lập một cách cụ thể (Điều 57 quy định “Công dân có quyền tự do kinh doanh theo quy định của pháp luật”). Nếu như trong thời bao cấp, quyền về kinh tế của công dân hoà chung với tập thể, cộng đồng, thì trong thời kỳ đổi mới, họ được khuyến khích làm giàu hợp pháp trên cơ sở quyền tự do kinh doanh và kinh doanh trong những ngành nghề mà pháp luật không cấm. Đây là một trong những chìa khoá quan trọng để mở cánh cửa tự do trong các hoạt động kinh tế của công dân, xây dựng một xã hội giàu mạnh theo đúng mục tiêu mà Nhà nước đề ra. “Có thể nói, lần đầu tiên trong lịch sử lập hiến của Nhà nước ta, một nội dung quan trọng thể hiện quan điểm mới của Đảng và Nhà nước ta về quản lý kinh tế đã được ghi nhận trong Hiến pháp, đó là trong những ngành nghề mà pháp luật không cấm thì tổ chức, cá nhân thuộc bất kỳ thành phần kinh tế nào cũng đều được sản xuất, kinh doanh.³²” Quy định này không chỉ là cơ sở pháp lý tạo ra nhiều việc làm cho người lao động mà còn tạo cho công dân yên tâm bỏ vốn vào đầu tư sản xuất, kinh doanh.

Hơn thế nữa, Điều 58 Hiến pháp 1992 còn quy định: “Công dân có quyền sở hữu về thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở, tư liệu sinh hoạt, tư liệu sản xuất, vốn và tài sản khác trong doanh nghiệp hoặc trong các tổ chức kinh tế khác”. Có thể nhận thấy rằng, những điểm sửa đổi, bổ sung của Hiến pháp 1992 về chế độ kinh tế nói chung và về các quyền con người, quyền công dân về kinh tế nói riêng là những điểm cơ bản nhất. Nó tác động sâu sắc đến toàn bộ đời sống xã hội và đến mỗi cá nhân; nó tạo tiền đề cho quyền con người được tiếp tục mở rộng và phát triển, tiếp cận với các tiêu chuẩn chung về nhân quyền của thế giới.

Cùng với quyền tự do kinh doanh, công dân còn có quyền sở hữu "về tư liệu sản xuất, vốn và tài sản trong doanh nghiệp hoặc trong các tổ chức kinh tế khác" (Điều 58). Những quy định này hơn bao giờ hết tạo điều kiện thuận lợi để công dân Việt Nam xây dựng một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, góp phần làm đất nước giàu có và thịnh vượng. Ngoài các quy định tiêu biểu vừa nêu, quy định về quyền "được thông tin" là một quyền mới được xác lập trong Hiến pháp 1992. Quyền này được hiểu là quyền tiếp nhận thông tin và truyền tin theo quy định của pháp luật.

Công cuộc đổi mới tạo ra nhiều cơ hội, môi trường bình đẳng cho mọi người có điều kiện học tập, trong đó có một nhóm người rất cần được quan tâm và hơn thế nữa, điều quan tâm đó phải trở thành hiến định. Vì vậy, Hiến pháp 1992 khẳng định: “Nhà nước và xã hội tạo điều kiện cho trẻ em khuyết tật, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn khác được học văn hoá và học nghề phù hợp” (Điều 59). Quy định này một mặt nâng cao, mở rộng quyền của những trẻ em khuyết tật, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, mặt khác nêu lên nghĩa vụ, trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức có liên quan để bảo đảm cho quyền này được thực thi trong thực tiễn.

Ngoài việc thiết lập các quyền mới, Hiến pháp còn sửa đổi một số quy định về quyền của công dân không phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước và không thể thực hiện được trong thực tiễn. Nếu Hiến pháp 1980 quy định học không phải trả học phí và khám bệnh, chữa bệnh không phải trả tiền thì Hiến pháp 1992 sửa đổi lại thành: "bậc tiểu học là bắt buộc, không phải trả học phí" (Điều 59) và "công dân có quyền được hưởng chế độ bảo vệ sức khoẻ. Nhà nước quy định chế độ viện phí, chế độ miễn, giảm viện phí” (Điều 61). Các quy định này trở nên thiết thực hơn và có khả năng thực thi tốt hơn nhiều so với các quy định cũ tại Hiến pháp 1980.

Một ví dụ khác, Hiến pháp 1980 quy định "Công dân có quyền có nhà ở" (Điều 62); Quyền này trên thực tế cũng rất không khả khi, cho nên Hiến pháp 1992 sửa lại thành: "Công dân có quyền xây dựng nhà ở theo quy hoạch và pháp luật” (Điều 62). Ngoài ra, Hiến pháp 1992 còn khôi phục lại một số quyền đã quy định trong Hiến pháp 1946 nhưng về sau do hoàn cảnh chính trị - lịch sử mà chúng ta đã hạn chế. Đó là "Quyền ra nước ngoài và từ nước ngoài về nước theo quy định của pháp luật" (Điều 68). Một số quyền trước đây chỉ quy định trong bộ luật hoặc luật nay đã đưa vào quy định cả trong Hiến pháp để đề cao hơn nữa tính hiệu lực của pháp luật, chẳng hạn như Điều 72, Hiến pháp 1992 quy định: "Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Toà án đã có hiệu lực pháp luật".

Người bị bắt, bị giam giữ, bị truy tố, xét xử trái pháp luật có quyền được bồi thường thiệt hại về vật chất và phục hồi danh dự. “Người làm trái pháp luật trong việc bắt, giam giữ, truy tố, xét xử gây thiệt hại cho người khác phải bị xử lý nghiêm minh” (Điều72). Quy định này phù hợp với các chuẩn mực quốc tế được nêu trong Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền (Khoản 1, Điều 11) và Công ước quốc tế về Các quyền dân sự và chính trị, (khoản 5 Điều 9 và khoản 2 Điều 14)³³ mà Việt Nam là thành viên. Việc xét xử ở Việt Nam chỉ do Toà án thực hiện, hình phạt cũng chỉ được thực hiện theo quyết định của Toà án. Đồng thời, việc điều tra, truy tố, xét xử phải tuân thủ theo các quy định chung của pháp luật. Các cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền gây thiệt hại trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử buộc phải bồi thường cho người bị oan.

Như vậy, việc xây dựng, sửa đổi, bổ sung Hiến pháp 1992 đã đánh dấu bước phát triển đáng kể của Việt Nam trong chặng đường đầu của công cuộc đổi mới, đồng thời tạo ra những điều kiện thuận lợi mới cho chúng ta tiến lên giành những thắng lợi trong sự nghiệp đổi mới, để đảm bảo: “chăm lo cho con người, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mọi người³⁴”.

4.3. Các quy định cụ thể về quyền con người trong Hiến pháp 1992

Chương V – Quyền và nghĩa vụ của công dân, Hiến pháp 1992