ĐẶc san tuyên truyền pháp luật số: 09/2013 chủ ĐỀ

________________________

Ngày nay, hợp đồng là công cụ pháp lý quan trọng và phổ biến để con người thực hiện các giao dịch nhằm thỏa mãn hầu hết mọi nhu cầu trong đời sống xã hội. Tuy vậy, trong lịch sử lập pháp của nhân loại, để tìm ra được một thuật ngữ chính xác, như thuật ngữ “hợp đồng” đang được sử dụng trong pháp luật nhiều quốc gia ngày nay, là việc không mấy dễ dàng. Nhiều luật gia cho rằng thuật ngữ “hợp đồng” (contractus) được hình thành từ động từ “contrahere” trong tiếng La-tinh, có nghĩa là “ràng buộc”, và xuất hiện lần đầu tiên ở La Mã vào khoảng thế kỷ V – IV trước công nguyên (“TCN”)¹. Ban đầu, người La Mã cũng không có khái niệm chung “contractus” mà sử dụng các thuật ngữ riêng biệt để chỉ các hợp đồng cụ thể phổ biến như mua bán (sponsio), vay mượn (mutuum), gửi giữ (depositum), ủy thác (mandatum) … Mãi đến thời của luật gia La-be-ôn (thế kỷ 1 sau công nguyên), người La Mã mới chính thức sử dụng thuật ngữ “contractus” trong luật, và quan hệ hợp đồng được pháp luật công nhận và bảo vệ dưới thời Justinnian². Sau này, pháp luật các nước phương Tây đã kế thừa và phát triển quan niệm pháp lý từ thời La Mã và đã sử dụng chính thức thuật ngữ “hợp đồng”, mà trong tiếng Anh được viết là “contract”, và trong tiếng Pháp là “contrat”.

Ở Việt Nam, trong thực tế đời sống, có nhiều thuật ngữ khác nhau được sử dụng để chỉ về hợp đồng như: khế ước, giao kèo, văn tự, văn khế, cam kết, tờ giao ước, tờ ưng thuận, chấp thuận… Trong cổ luật, dựa vào các cứ liệu lịch sử còn lại cho đến ngày nay, thuật ngữ “văn tự” hay “văn khế”³, hay “mua”, “bán”, “cho”, “cầm” (trong nghĩa “cầm cố”) đã được sử dụng khá sớm, trong Bộ Quốc triều Hình luật⁴. Sau này, thuật ngữ “khế ước” mới được sử dụng chính thức trong Sắc lệnh ngày 21/7/1925 (được sửa đổi bởi Sắc lệnh ngày 23/11/1926 và Sắc lệnh ngày 06/9/1927) ở Nam phần thuộc Pháp, trong Bộ Dân luật Bắc 1931, và trong Bộ Dân luật Trung 1936 – 1939. Thuật ngữ “khế ước” cũng được sử dụng trong Sắc lệnh 97/SL của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, được Hồ Chủ tịch ký ban hành ngày 22/5/1950 (Điều 13). Ngoài ra, thuật ngữ “khế ước” cũng được sử dụng trong Bộ Dân luật 1972 của chế độ Việt Nam Cộng hòa ở miền Nam nước ta trước 30/4/1975 (Điều 653). Không chỉ có vậy, trong Bộ Dân luật Bắc 1931, Bộ Dân luật Trung 1936 - 1939 và Bộ Dân luật Sài Gòn 1972 còn sử dụng thuật ngữ “hiệp ước”, trong đó nhà làm luật xem “khế ước” là một “hiệp ước”⁵ hoặc đồng nhất giữa “khế ước” với “hiệp ước”⁶.

Các văn bản pháp luật hiện hành của nhà nước ta không còn sử dụng thuật ngữ “khế ước” hay “hiệp ước” như trước đây mà sử dụng các thuật ngữ có tính “chức năng”, “công cụ”⁷ như hợp đồng dân sự (“HĐDS”), hợp đồng lao động (“HĐLĐ”), hợp đồng thương mại (“HĐTM”). Đây là điểm cá biệt bởi trong pháp luật của nhiều nước, người ta chỉ sử dụng thuật ngữ “hợp đồng” nói chung, chứ không sử dụng các thuật ngữ HĐDS, HĐTM, HĐLĐ… một cách cụ thể như pháp luật Việt Nam.

Ngoài việc chọn “hợp đồng” làm thuật ngữ pháp lý chính thức trong các văn bản pháp luật, các luật gia cũng quan tâm tới việc làm rõ nội hàm của khái niệm “hợp đồng”. Về mặt học thuật và pháp lý, các chuyên gia pháp lý đã gặp nhiều khó khăn trong việc đưa ra một định nghĩa thống nhất về hợp đồng. Đúng như một chuyên gia đã nhận xét, hợp đồng “dường như là một trong những hiện tượng có thể nhận thức được rất dễ dàng nhưng thật khó khăn để có thể đưa ra được một định nghĩa về nó.⁸”

Trong phạm vi các mối quan hệ về dân sự, kinh tế, lao động thì sự trao đổi, thỏa thuận của các bên về một vấn đề cụ thể nào đó còn được coi là “giao dịch”. Dưới góc độ pháp lý thì giao dịch nói trên luôn được thể hiện bằng hình thức “hợp đồng”. Như vậy, về mặt bản chất, hợp đồng trước tiên là sự thỏa thuận của các bên liên quan nhằm để thực hiện một công việc nhất định hay làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ nhất định của các bên tham gia để từ thỏa mãn mục đích mà mỗi bên hướng đến. Nói cách khác, hợp đồng là một “giao kèo” giữa các chủ thể (hai bên hay nhiều bên) để làm hay không làm một công việc nào đó trong khuôn khổ của pháp luật.

Pháp luật hiện hành của Việt Nam không có một định nghĩa thống nhất về hợp đồng mà tùy vào từng loại hợp đồng, pháp luật có các khái niệm tương ứng, bao gồm HĐDS, HĐLĐ, HĐTM hay hợp đồng kinh tế. Ở góc độc dân sự, Điều 388, Bộ luật Dân sự năm 2005 của Việt Nam (“BLDS”) nêu ra một khái niệm khá súc tích về HĐDS, theo đó “HĐDS là sự thỏa thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự.”

Theo quy định tại Điều 1 của Pháp lệnh Hợp đồng Kinh tế năm 1989⁹ (“PLHĐKT”) thì “hợp đồng kinh tế là sự thoả thuận bằng văn bản, tài liệu giao dịch giữa các bên ký kết về việc thực hiện công việc sản xuất, trao đổi hàng hoá, dịch vụ, nghiên cứu, ứng dụng tiến bộ khoa học - kỹ thuật và các thoả thuận khác có mục đích kinh doanh với sự quy định rõ ràng quyền và nghĩa vụ của mỗi bên để xây dựng và thực hiện kế hoạch của mình.”

Khi giao kết hợp đồng, các bên liên quan bao giờ cũng hướng đến các mục đích nhất định. Những mục đích này phù hợp ý chí, nguyện vọng và lợi ích của các bên và thông thường được gắn với các lợi ích vật chất. Chẳng hạn trong một hợp đồng mua bán hàng hóa, bên mua quan tâm đến hàng hóa mà mình được nhận để phục vụ các công việc sản xuất kinh doanh, bên bán quan tâm đến số tiền bán được hàng sẽ thu về để tăng doanh thu. Cả hai bên khi giao kết và thực hiện hợp đồng thành công, đều có thể thu được các lợi ích vật chất nhất định trong giao dịch.

Do các quyền và nghĩa vụ trong hợp đồng chủ yếu gắn với lợi ích vật chất của các bên giao kết, pháp luật đã cụ thể hóa nguyên tắc giao kết hợp đồng để đảm bảo các bên “cùng có lợi.” Trong nền kinh tế thị trường hiện nay, mỗi bên tham gia vào quan hệ hợp đồng phần lớn đều xuất phát từ lợi ích riêng của mình. Khi ký kết hợp đồng, các bên cùng nhau thoả thuận những điều khoản hợp đồng có lợi nhất cho mỗi bên hoặc cả hai bên, tuy nhiên, tựu chung lại, các lợi ích về mặt vật chất của các bên đều phần lớn được đảm bảo, hiếm có trường hợp nào hợp đồng chỉ đảm bảo lợi ích cho một bên, trong khi bên còn lại không được các lợi ích nào cả. Hợp đồng “một chiều” như vậy rất ít khi xảy ra và nếu có thì việc thực thi cũng rất khó khăn do một bên không đạt được các lợi ích vật chất từ việc giao kết và thực hiện hợp đồng. Xuất phát từ lợi ích mà các bên tham gia giao kết hợp đồng hướng tới, nên một khi xảy ra hành vi vi phạm, bên bị thiệt hại có quyền yêu cầu bồi thường và bên vi phạm cũng phải thực hiện các trách nhiệm vật chất để đảm bảo quyền lợi của bên vi phạm. Điều này làm nổi bật đặc điểm “lợi ích vật chất” khi giao kết và thực hiện hợp đồng của các bên giao kết.

III. PHÂN LOẠI HỢP ĐỒNG

Có rất nhiều quan điểm về phân loại hợp đồng do đặc điểm, tính chất của các hợp đồng không giống nhau. Trên thế giới, ví dụ tại Pháp, Bộ luật dân sự của Cộng hòa Pháp phân chia hợp đồng thành tám loại khác nhau, gồm: hợp đồng song vụ, hợp đồng đơn vụ, hợp đồng ngang giá, hợp đồng không có đền bù, hợp đồng có đền bù, hợp đồng có tên, hợp đồng không có tên.

Ngoài cách phân chia hợp đồng theo quy định tại bộ luật dân sự của Pháp, hợp đồng còn có thể được phân loại theo quan điểm khoa học khi nghiên cứu hệ thống pháp luật Châu Âu lục địa. Theo quan điểm của nhà luật học người Pháp Corinne Renault-Brahinsky thì hợp đồng được phân thành các loại sau: Hợp đồng có hiệu lực từ thời điểm thoả thuận và hợp đồng không có hiệu lực từ thời điểm thoả thuận. Trong đó, loại hợp đồng chưa có hiệu lực từ thời điểm thoả thuận lại được chia thành hai nhóm là nhóm các hợp đồng chỉ có hiệu lực khi các bên phải tuân thủ những thủ tục chặt chẽ được quy định từ trước và nhóm các hợp đồng thực tế, hợp đồng thực hiện ngay và hợp đồng thực hiện theo định kỳ, hợp đồng cá thể và hợp đồng tập thể, hợp đồng chủ thể đơn và hợp đồng chủ thể kép¹⁰. Ngoài ra, nếu xét ở góc độ hình thức của hợp đồng thì hợp đồng có thể được chia ra làm hợp đồng được thực hiện bằng văn bản (bao gồm cả bản fax, email… ví dụ: hợp đồng tặng cho bất động sản), hợp đồng miệng (xác lập cho các giao dịch nhỏ có tính thuận tiện, nhanh chóng…ví dụ: các hợp đồng dịch vụ có giá trị thấp như mua bán quần áo, sinh hoạt phẩm), hợp đồng cần công chứng (hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất), hợp đồng theo mẫu (như HĐLĐ).

Ở nước ta, chế định hợp đồng trong BLDS cũ (tức BLDS năm 1995) chỉ tập trung điều chỉnh các vấn đề về HĐDS với cách hiểu là hợp đồng đáp ứng nhu cầu tiêu dùng. Do đó, HĐDS theo BLDS cũ năm 1995 có phạm vi khá hạn hẹp. Đến năm 2005, với cách tiếp cận mới, phạm vi áp dụng của BLDS 2005 mở rộng ra cả các lĩnh vực kinh tế, thương mại, lao động thì chế định về HĐDS cũng được mở rộng tương ứng và được áp dụng rộng rãi không chỉ đối với các quan hệ dân sự thông thường mà còn với các quan hệ lao động hay thương mại.

Trở lại với các quy định pháp lý trước thời điểm ra đời của BLDS năm 2005, có thể thấy căn cứ vào mục đích, chủ thể, nội dung và một số yếu tố khác, pháp luật phân biệt hợp đồng thành ba loại chủ yếu là HĐDS (do BLDS điều chỉnh), hợp đồng kinh tế (do PLHĐKT trước đây và LTM hiện hành điều chỉnh) và HĐLĐ (do pháp luật về lao động điều chỉnh) nhằm xác định chính xác việc áp dụng văn bản pháp luật có liên quan, cũng như cơ quan có thẩm quyền giải quyết tranh chấp. Tuy nhiên, sự phân biệt trên đã dẫn đến nhiều khó khăn trong việc áp dụng pháp luật và gây chậm trễ trong quá trình giải quyết các tranh chấp về hợp đồng, không bảo vệ được tuyệt đối quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể tham gia giao kết hợp đồng. Khắc phục nhược điểm trên, đồng thời học hỏi kinh nghiệm, tinh hoa của các nước trên thế giới để có thể tham khảo có chọn lọc phù hợp với điều kiện kinh tế – văn hoá – xã hội của Việt Nam trong thời kỳ đổi mới và đáp ứng được các yêu cầu trong quá trình hội nhập với các nước, BLDS năm 2005 (từ Điều 388 đến Điều 427) đã mở rộng phạm vi điều chỉnh trên tinh thần quán triệt quan điểm xây dựng các quy định về HĐDS thành nền tảng cho pháp luật về hợp đồng, thành các quy định gốc về hợp đồng, thống nhất pháp luật về vấn đề này. Từ đây, tạo cơ sở cho các loại hợp đồng nói chung, không phân biệt HĐDS, hợp đồng kinh tế hay HĐTM; các văn bản pháp luật khác chỉ quy định các đặc thù trong các hợp đồng chuyên biệt, nếu có hay nói cách khác trong trường hợp pháp luật chuyên ngành có quy định cụ thể về hợp đồng thì ưu tiên áp dụng các quy định riêng về hợp đồng đó. Còn không, BLDS phải được coi là luật chung điều chỉnh về hợp đồng.

Ở góc độ chung nhất, việc phân loại hợp đồng được căn cứ vào các yếu tố sau: (1) căn cứ vào tính chất và nghĩa vụ trong hợp đồng; (2) căn cứ vào nội dung của hợp đồng và (3) căn cứ vào mục đích của hợp đồng.

1. 
   Hợp đồng đơn vụ
   

Hợp đồng song vụ là hợp đồng mà mỗi bên đều có nghĩa vụ đối với nhau, hay nói cách khác mỗi bên chủ thể tham gia hợp đồng vừa là người có quyền lại vừa có nghĩa vụ. Do vậy, trong nội dung của hợp đồng này, quyền dân sự của chủ thể tham gia này đối lập tương ứng với nghĩa vụ của chủ thể tham gia hợp đồng kia và ngược lại. Ví dụ: trong hợp đồng mua bán tài sản, bên bán có nghĩa vụ giao tài sản cho bên mua và nhận tiền, còn bên mua có nghĩa vụ nhận tài sản và trả tiền cho bên bán. Còn trong hợp đồng vận chuyển tài sản thì bên vận chuyển có nghĩa vụ vận chuyển hàng hóa đến đúng nơi quy định hoặc được thỏa thuận, còn bên thuê vận chuyển có nghĩa vụ thanh toán cước phí cho bên vận chuyển. Điều 535 BLDS quy định: “hợp đồng vận chuyển tài sản là sự thỏa thuận giữa các bên, theo đó bên vận chuyển có nghĩa vụ chuyển tài sản đến địa điểm đã định theo thỏa thuận và giao tài sản đó cho người có quyền nhận, còn bên thuê vận chuyển có nghĩa vụ trả cước phí vận chuyển.”

3. 
   Hợp đồng chính
   

3. 
   Hợp đồng phụ
   

3. 
   Hợp đồng vì lợi ích của người thứ ba
   

Ví dụ: A mua nguyên vật liệu xây dựng (gạch, xi măng…) tại cửa hàng của B để sửa chữa nhà ở cho bố mẹ (là bên thứ ba). A thông báo việc mua bán đã giao kết với B cho bố mẹ biết đồng thời báo cho B việc mình mua nguyên vật liệu để sửa chữa nhà cho bố mẹ. Bố mẹ A có quyền yêu cầu cửa hàng B chuyển nguyên vật liệu đến nhà của mình. Nếu giữa A và cửa hàng còn đang tranh chấp về giá tiền, thì bố mẹ A không có quyền yêu cầu cửa hàng chuyển nguyên vật liệu đến nhà khi còn tranh chấp. Nếu bố mẹ A từ chối sự giúp đỡ của con trước khi cửa hàng chuyển nguyên vật liệu xây dựng đến thì hợp đồng mua bán coi như bị hủy bỏ, cửa hàng thông báo việc này cho A biết. Trường hợp cửa hàng B đã chở nguyên vật liệu xây dựng đến nhà bố mẹ A rồi thì nghĩa vụ được xem như đã hoàn thành, A phải trả tiền mua. Nếu bố mẹ A đồng ý, thì dù hợp đồng chưa được thực hiện, A và cửa hàng B không được hủy bỏ hợp đồng.

3. 
   Hợp đồng có điều kiện
   

Ví dụ: trong hợp đồng chuyển nhượng khu công nghiệp, bên cạnh việc quy định các nội dung của hợp đồng, nếu bên mua đặt ra một số điều kiện tiên quyết buộc bên bán phải thực hiện đầy đủ (chẳng hạn phải thanh toán đầy đủ tiền thuê đất của cả khu công nghiệp, sửa lại các tiện ích trong khu công nghiệp để đạt tiêu chuẩn, lắp đặt đầy đủ điện nước sinh hoạt và sản xuất, sửa lại hệ thống xử lý nước thải…) trước khi thực hiện thanh toán tiền mua (cùng thời điểm thanh toán đó hợp đồng mới có hiệu lực) thì hợp đồng chuyển nhượng khu công nghiệp sẽ là hợp đồng có điều kiện bởi chỉ đến khi các điều tiên quyết vừa nêu được hoàn thành thì bên mua mới trả tiền, khu công nghiệp mới được chuyển giao và giao dịch chuyển nhượng mới được thực hiện. Nếu các điều kiện tiên quyết mà bên mua đưa ra không được đáp ứng thì việc mua bán không diễn ra và hợp đồng không có hiệu lực.