Ch­¬ng 9 MÊy xu h­íng nghÖ thuËt trong v¨n Häc Mü

Trong thÕ kû XX, c¸c nhµ v¨n Mü ®Òu tr¶i qua nh÷ng con ®­êng t×m tßi vµ kh¸m ph¸ nghÖ thuËt kh«ng mÖt mái. Tõ cuèi thËp kû 20 cña thÕ kû XX ®Õn nh÷ng n¨m sau thÕ chiÕn II, kh«ng Ýt c¸c nhµ tiÓu thuyÕt ®i theo con ®­êng cña E. Hemingway lµ s¸ng t¹o nªn ®iÓn h×nh vÒ con ng­êi cã sè phËn c« ®¬n, bÊt h¹nh nh­ng ®Çy lßng qu¶ c¶m vµ bÊt khuÊt trong t­ thÕ ®­¬ng ®Çu víi mäi th¸ch thøc gian nan.Trong khi ®ã nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c võa tiÕp thu võa gãp phÇn vµo nh÷ng t×m kiÕm cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i kiÓu J. Joyce vµ F. Kafka trong viÖc s¸ng t¹o nªn nh÷ng mÉu ng­êi bi quan, tù khÐp kÝn trong th©n phËn riªng t­ ®Ó xa l¸nh c¸i x· héi t­ b¶n suy ®åi. Ng­îc l¹i trong thêi kú 1950-1965, xu h­íng ®­îc gäi lµ lµn sãng míi l¹i g¹t bá lo¹i "con ng­êi xa l¹" kiÓu Camus ®Ó s¸ng t¹o nªn nh÷ng tÝnh c¸ch con ng­êi ­a ho¹t ®éng kiÓu L.Tolstoi vµ M. Twain. Thêi ®ã, “...®«ng ®¶o kh¸n gi¶ vÉn chê ®îi vµ cã lÏ chê ®îi mét c¸ch hoµi nghi mét cuèn s¸ch cã thÓ tiªu biÓu cho thêi ®¹i nµy, mét cuèn s¸ch cã tÇm cì ChiÕn Tranh vµ Hoµ B×nh hoÆc Anh Em Karamazov ®Ó kh¸i qu¸t n­íc Mü

thÕ kû XX còng nh­ Nh÷ng cuéc phiªu l­u cña Huckleberry Finn vµ Moby-Dick ®· kh¸i qu¸t n­íc Mü thêi kú s¬ khai."⁹¹

Nh­ng tõ thËp kû 60, cuéc cuéc sèng quay cuång, gÊp g¸p cña x· héi tiªu thô víi tèc ®é ph¸t triÓn ®Õn chãng mÆt cña c¸c ph­¬ng tiÖn giao th«ng vµ th«ng tin hiÖn ®¹i, søc m¹nh lan trµn, cuèn hót cña th«ng tin ®¹i chóng, sù ph¸t triÓn å ¹t cña v¨n ho¸ ®¹i chóng, nhÊt lµ ®iÖn ¶nh vµ nh¹c pop, nh¹c rock .. ®· khiÕn cho ®«ng ®¶o ®éc gi¶ thay ®æi thÞ hiÕu nghÖ thuËt hoÆc kh«ng cßn nhiÒu th× giê r¶nh rçi ®Ó th­ëng thøc lo¹i tiÓu thuyÕt tr­êng thiªn víi h×nh thøc tù sù biªn niªn kiÓu ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh hoÆc Cuèn theo chiÒu giã.

N¨m 1972, nhµ v¨n vµ nhµ b¸o N. Mailer, ng­êi ®· chÞu t¸c ®éng m¹nh mÏ cña chiÕn tranh ViÖt Nam, viÕt r»ng: ''LÞch sö ®· di chuyÓn tõ tuyÕn tù sù sang ®­êng cong veo cña to¸n häc topo.''⁹² C¸i ®­êng cong kiÓu topo nµy cã ý nãi vÒ nhiÒu thÝ nghiÖm vµ c¸ch t©n trong tiÓu thuyÕt, chóng rÊt nhiÒu vµ míi l¹ ®Õn nçi giíi phª b×nh ph¶i lóng tóng. Hä thõa nhËn r»ng: “Sù ph©n tÝch kh«ng theo kÞp nh÷ng s¸ng t¹o trong v¨n xu«i h­ cÊu.'' ⁹³

Nh÷ng t×m tßi s¸ng t¹o næi bËt nhÊt thêi kú nµy gåm c¸c xu h­íng siªu v¨n xu«i h­ cÊu (metafiction), v¨n xu«i tiªn nghiÖm, chñ nghÜa tèi thiÓu, chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i vµ ®Æc biÖt lµ xu h­íng v¨n xu«i nh÷ng n¨m kÕt thóc thÕ kû XX (gäi t¾t lµ v¨n xu«i kÕt thóc thÕ kû) .v.v. Trong giíi h¹n cña mét cuèn s¸ch, t«i chØ ®Ò cËp ®Õn chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i, chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XX vµ v¨n xu«i kÕt thóc thÕ kû.

Tr­íc hÕt, chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i lµ mét kh¸i niÖm kh¸ phøc t¹p trong v¨n häc ph­¬ng T©y. Trong mét sè s¸ch b¸o cña Mü, cã nh÷ng c¸ch gi¶i thÝch kh¸c nhau, thËm chÝ tr¸i ng­îc nhau vÒ kh¸i niÖm nµy. Nh­ng dùa vµo sù quan s¸t vµ ph©n tÝch t¸c phÈm, ta cã thÓ hiÓu nh­ sau: VÒ néi dung, c¸c nhµ v¨n hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa tè c¸o vµ phª ph¸n quyÕt liÖt b¶n chÊt vµ thùc t¹i cña x· héi t­ s¶n víi c¸c tr¹ng th¸i suy ®åi vµ b¹o lùc, chñ nghÜa c¸ nh©n cùc ®oan, sù huû ho¹i m«i tr­êng sèng, sù b¨ng ho¹i ®¹o ®øc trong quan hÖ gia ®×nh vµ x· héi..VÒ nghÖ thuËt, nh÷ng nhµ v¨n nµy thùc hiÖn nh÷ng thÝ nghiÖm t©n kú vµ t¸o b¹o nhÊt vÒ thÓ lo¹i vµ kü x¶o, nhiÒu khi cã ý lµm tr¸i h¼n vµ ®èi nghÞch víi c¸c xu h­íng tiÓu thuyÕt truíc ®ã, kÓ c¶ xu h­íng hiÖn ®¹i chñ nghÜa vµ nhÊt lµ xu h­íng tiÓu thuyÕt truyÒn thèng. Ch¼ng h¹n kh¸c víi chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng, chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ hËu hiÖn ®¹i ®Òu sö dông c¸c thñ ph¸p ­íc lÖ, t­îng tr­ng vµ siªu thùc, nh­ng trong khi c¸c t¸c gi¶ hiÖn ®¹i chñ nghÜa (nh­ Kafka - nhµ v¨n gèc TiÖp Kh¾c vµ Faulkner- nhµ v¨n Mü ch¼ng h¹n) sö dông nh÷ng thñ ph¸p ®ã nh»m t¹o ra vßng hµo quang mê ¶o cña c¸i thÕ giíi phi thêi gian, phi kh«ng gian, th× c¸c t¸c gi¶ hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa x¸o trén gi÷a h­ vµ thùc, gi÷a c¸i siªu nhiªn huyÒn bÝ vµ ®êi th­êng nh»m thÓ hiÖn mét c¸ch triÕt häc- nghÖ thuËt nh÷ng vÊn ®Ò nhøc nhèi vµ gay cÊn cña thùc t¹i. Ngoµi ra xu h­íng nµy cßn sö dông nh÷ng m«-tÝp t×nh dôc vµ tôc tÜu mét c¸ch th¸i qu¸- ®iÒu mµ v¨n xu«i tr­íc ®ã cßn dÌ dÆt, thËm chÝ kiªng kþ.

Ng­êi ®Çu tiªn sö dông nh÷ng h×nh t­îng nµy nh­ mét ph­¬ng tiÖn c¸ch t©n v¨n xu«i chÝnh lµ Henry Miller. ¤ng ®· phñ nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cña Hoa Kú - tæ quèc «ng mµ sau nµy «ng quyÕt t©m rêi bá nã. TiÓu thuyÕt B¾c chÝ tuyÕn cña «ng xuÊt b¶n ë Paris tõ n¨m 1934 ®· ®i tr­íc thêi ®¹i qu¸ xa, ®Õn nçi c¸c chøc s¾c v¨n ho¸ vµ giíi phª b×nh Hoa Kú thêi ®ã kh«ng chÊp nhËn næi, nªn tiÓu thuyÕt bÞ cÊm vµ m·i n¨m 1961 míi ®­îc xuÊt b¶n ë Mü. Peter Conn nhËn xÐt r»ng: ®ã lµ'' t¸c phÈm chñ yÕu cña cuéc c¸ch m¹ng vÒ thÈm mü vµ t×nh dôc trong thÕ kû XX.''⁹⁴ H. Miller còng tuyªn bè r»ng «ng sö dông sù tôc tÜu nh»m chèng l¹i søc ú b¶o thñ trong v¨n häc.

ë n­íc ta hÇu nh­ ch­a cã mét tiÓu thuyÕt hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa nµo cña n­íc ngoµi ®­îc dÞch vµ xuÊt b¶n, nh­ng chØ cÇn ®äc b¶n dÞch mét sè truyÖn ng¾n thuéc xu h­íng nµy, ch¼ng h¹n nh­ truyÖn Nhµ tiªn tri tõ Jupiter cña Tony Earley⁹⁵, ta còng cã thÓ thÊy râ ®Æc ®iÓm ®ã. Trong toµn bé thiªn truyÖn, kh«ng cã mét t×nh tiÕt (hoÆc gäi lµ sù kiÖn) nµo ®­îc miªu t¶ nh­ mét tiÕn tr×nh liªn kÕt c¸c nh©n vËt gièng nh­ xu h­íng truyÒn thèng. ë ®©y, c¸c chi tiÕt gi÷ vai trß quan träng trong cÊu tróc cña truyÖn ng¾n. C¸c chi tiÕt, ®Æc biÖt lµ rÊt tôc tÜu, d¬ d¸y, lÆp ®i lÆp l¹i nh­ nh÷ng ®iÖp khóc ®· kh¾c häa m«i tr­êng vµ lèi sèng cña mét x· héi phøc t¹p mang trong b¶n th©n nã nh÷ng c¨n bÖnh cè h÷u, nh÷ng tr¹ng th¸i trí trªu, nùc c­êi.

B»ng nh÷ng thñ ph¸p vµ kü x¶o ®èi nghÞch víi nghÖ thuËt t¶ ch©n, tiÓu thuyÕt hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa ®· ®Èy sù phª ph¸n vµ tè c¸o x· héi c«ng nghiÖp vµ hËu c«ng nghiÖp lªn tíi ®Ønh cao. C¸c tiÓu thuyÕt cña John Rechy vµ William S. Burroughs tiÕp tôc kh¾c häa c¸c chñ ®Ò vµ m«-tÝp kiÓu Miller. TiÓu thuyÕt B¶n tin nhanh Nova (1964) cña W. Burroughs sö dông c¶ nh÷ng yÕu tè khoa häc viÔn t­ëng nh»m miªu t¶ nh÷ng tªn g¨ng-xt¬ xuyªn hµnh tinh vµ c¸c h×nh t­îng trong ®ã thÊm ®­îm chÊt ch©m biÕm lèi sèng hiÖn ®¹i. Nh÷ng anh chµng hoang d· (1971) cña t¸c gØa võa sö dông yÕu tè t­ëng t­îng võa sö dông thñ ph¸p t¶ ch©n lé liÔu, bãc trÇn cuéc sèng bÕ t¾c cña bän ng­êi nhiÔm ph¶i thãi ®ång tÝnh luyÕn ¸i. Trong c¸c tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n nµy, nçi c¨m ghÐt ®èi víi m«i tr­êng vµ c¶ b¶n th©n con ng­êi ®· t¹o nªn nh÷ng có xèc liªn tôc vµ nh÷ng c¶nh d©m ®·ng sau nh÷ng c¬n xèc l¹i trë thµnh nçi ch¸n ch­êng bÊt tËn. Trong C¸i m¸y ªm dÞu (1961), ChiÕc vÐ næ tung (1962), Hª-r«-in (1953), Burroughs sö dông thñ ph¸p c¾t vµ ghÐp h×nh kÕt hîp víi h×nh t­îng ¶o gi¸c vµ c¶m xóc mª ®¾m ng©y d¹i kh¾c häa s¾c bÐn søc l«i cuèn nguy hiÓm cña nh÷ng c¨n bÖnh vµ hiÓm häa cã tÝnh thêi ®¹i. H×nh t­îng hª-r«-in ë ®©y cã hai líp ý nghÜa. Bªn c¹nh líp ý nghÜa cô thÓ lµ líp ý nghÜa kh¸i qu¸t vÒ thø cÆn b·, r¸c r­ëi cña v¨n hãa ®­¬ng ®¹i. §iÖp khóc lÆp ®i lÆp l¹i trong t¸c phÈm Hªr«in lµ h×nh t­îng r¸c r­ëi tr«i næi bång bÒnh trong kh¾p c¸c cèng r·nh, s«ng suèi cña cuéc sèng hiÖn ®¹i.

Víi ý ®å mµi s¾c h¬n vò khÝ bãc trÇn vµ ch©m biÕm, hµng lo¹t c¸c tiÓu thuyÕt ®Òu cã nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o kh«ng lÆp l¹i. NghÖ thuËt cña c¸c tiÓu thuyÕt Gèc rÔ cña dßng hä BrunÝst (1965) cña Robert Coover, Trung t©m cña tr¸i tim ®Êt n­íc (1968) cña William Gass, Giles-chµng trai con dª (1966) cña John Barth, Ng­êi cha qu¸ cè (1975) cña Donald Barthelme.v.v ®Òu ®èi nghÞch víi hÇu nh­ tÊt c¶ c¸c yÕu tè cña nghÖ thuËt truyÒn thèng.

Trong ph­¬ng ph¸p tù sù, ng­êi kÓ chuyÖn, dï lµ ë ng«i thø nhÊt hay ng«i thø ba, còng kh«ng cßn së h÷u c¸i quyÒn n¨ng v« biªn cña t¸c gi¶ trong viÖc thóc ®Èy vµ chi phèi cèt truyÖn vµ nh©n vËt. Lêi ng­êi kÓ chuyÖn ®­îm thªm giäng ®iÖu tù giÔu cît vµ gîi n¬i ng­êi ®äc mét mèi hoµi nghi ®èi víi chÝnh lêi tù sù, buéc ng­êi ®äc ph¶i n¨ng ®éng h¬n trong c¶m nhËn vµ suy nghÜ, råi bæ sung vµo c©u chuyÖn nh÷ng suy ®o¸n, liªn t­ëng vµ kÕt luËn cña chÝnh m×nh.

Trong tiÓu thuyÕt Nh÷ng bøc th­ (1979) cña John Barth, tõ viÖc sö dông mét ng­êi kÓ chuyÖn kiÓu truyÒn thèng, John Barth ®· më réng ra nhiÒu ng­êi kÓ chuyÖn, víi nh÷ng ®iÓm nh×n, c¶m nhËn vµ sù ®¸nh gi¸ kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng sù kiÖn ®­¬ng thêi. C©u chuyÖn ®­îc triÓn khai song song qua nh÷ng bøc th­ cña 7 nh©n vËt, kÓ c¶ t¸c gi¶. MÆc dï ®©y lµ thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt qua h×nh thøc nh÷ng bøc th­, nh­ng nhiÒu t×nh tiÕt phøc t¹p xen kÏ nhau khiÕn t¸c phÈm cã mét kÕt cÊu ®éc ®¸o ®Çy søc l«i cuèn.

Ch¹y ®ua víi nh÷ng thÝ nghiÖm cña xu h­íng tiÓu thuyÕt míi ë Ph¸p, c¸c nhµ hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa ë Mü còng cã nhiÒu t×m kiÕm trong viÖc ®æi míi h×nh thøc vµ thÓ lo¹i cña v¨n xu«i vµo nöa sau thÕ kû XX. NÕu vµo cuèi thËp kû 20, nhµ v¨n Anh, James Joyce lµ ng­êi ®Çu tiªn ph¸ vì cÊu tróc cæ ®iÓn cña tiÓu thuyÕt truyÒn thèng vµ thay vµo ®ã cÊu tróc cña dßng ý thøc, cÊu tróc cña t©m tr¹ng vµ dï sao th× t©m tr¹ng nh©n vËt vÉn cã l«-gÝch ph¸t triÓn néi t¹i cña nã, th× c¸c nhµ v¨n hËu hiÖn ®¹i cßn ®i xa h¬n n÷a trong viÖc t¹o nªn nh÷ng cÊu tróc kiÓu míi. PhÐp c¾t vµ ghÐp h×nh lµ yÕu tè chñ ®¹o trong biÖn ph¸p cÊu tróc cña Donald Barthelme. BiÖn ph¸p nµy cã kh¶ n¨ng t¹o nªn nh÷ng h×nh t­îng võa ®¸ng c­êi võa kinh hoµng, “gièng nh­ nh÷ng m¶nh vµ nh÷ng mÈu cña mét tÊm g­¬ng vì ph¶n chiÕu nçi lo ©u ngµy nay''⁹⁶. Barthelme viÕt r»ng: “Nh÷ng phiÕn ®o¹n lµ nh÷ng h×nh thøc duy nhÊt mµ t«i tin t­ëng''. Ng«n ng÷ cña t¸c gi¶ th­êng ®­îm chÊt ch©m biÕm. ¤ng kh«ng kÓ chuyÖn mµ th­êng s¾p xÕp nh÷ng c©u, nh÷ng ®o¶n ng÷ vµ c¶ nh÷ng ®o¹n rêi r¹c kh«ng thµnh c©u ®Ó t¹o nªn nh÷ng bøc kh¶m nhiÒu ho¹ tiÕt lµm rèi m¾t, nh­ «ng nãi, lµ nh»m ph¬i trÇn ra nh÷ng ®iÒu bÝ Èn giÊu m×nh d­íi nh÷ng lêi s¸o rçng cña x· héi hiÖn ®¹i.

TiÓu thuyÕt Ng­êi cha qu¸ cè (1975) rÊt tiªu biÓu cho thi ph¸p cña «ng. §ã lµ c©u chuyÖn vÒ 19 ng­êi con khiªng c¸i th©n x¸c cña ng­êi cha ®ang hÊp hèi ®Õn nghÜa ®Þa. Nh÷ng biÕn cè xÈy ra trªn ®­êng ®i bÞ c¾t vôn thµnh nh÷ng phiÕn ®o¹n miªu t¶ nh÷ng m©u thuÉn, gi»ng xÐ gi÷a 19 ng­êi con, ®ång thêi l¹i xen kÏ víi nh÷ng l¸t c¾t ngang t¶ ch©n dung vµ t©m tr¹ng cïng biÕt bao quan hÖ phøc t¹p trong ®êi hä. §Æc s¾c phong c¸ch cña Barthelme còng nh­ mét sè t¸c gi¶ hËu hiÖn ®¹i cña Mü lµ sù kÕt hîp c¸c yÕu tè giÔu cît hµi h­íc, phãng ®¹i qu¸i dÞ vµ bi kÞch.

N¨m 1981, Barthelme liªn tôc cho ®¨ng trªn t¹p chÝ New Yorker c¸c truyÖn ng¾n mµ vÒ sau ®­îc xuÊt b¶n trong tËp S¸u M­¬i truyÖn ng¾n. TËp truyÖn nµy kÕt hîp c¸c mÈu chuyÖn võa hµi võa bi, cã khi t­ëng t­îng, hoang ®­êng víi c¸c mÈu tin, phãng sù vµ nh÷ng tranh minh häa. T¸c gi¶ nãi r»ng ý ®å nghÖ thuËt cña «ng lµ nh»m n¾m b¾t nçi ®au buån hiÖn ®¹i.

Cã thÓ nãi trong nhiÒu t¸c phÈm thuéc xu h­íng hËu hiÖn ®¹i, nô c­êi ch©m biÕm th­êng ®­îm nçi buån ®au tr­íc sè phËn vµ c¶ th©n x¸c cña con ng­êi ®· vµ sÏ bÞ huû diÖt do sù ph¸t triÓn nh­ vò b·o cña c«ng nghiÖp, do sù s¶n xuÊt kh«ng kiÒm chÕ cña vò khÝ h¹t nh©n vµ do sù thiÕu v¾ng cña t×nh ng­êi.

Còng v× vËy m«-tÝp mÆc kh¶i tËn thÕ trong mét sè t¸c phÈm ®· lµm t¨ng thªm bÇu kh«ng khÝ buån ®au cã tÝnh thêi ®¹i. Trong tiÓu thuyÕt CÇu vång từ tr­êng (1973), nhµ v¨n Thomas Pynchon d· kh¸i qu¸t mét c¸ch triÕt häc- nghÖ thuËt vÒ hiÓm ho¹ cña sù ph¸t triÓn v« h¹n ®é cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt hiÖn ®¹i ®èi víi con ng­êi. T×nh tiÕt trung t©m cña t¸c phÈm nµy lµ sù kiÖn tªn löa V-2 cña ph¸t xÝt §øc phãng th¼ng vµo London trong nh÷ng ngµy cuèi cïng cña thÕ chiÕn II. Tªn löa nµy vät qua cÇu vång trªn bÇu trêi vµ chÞu søc hót cña tõ tr­êng mµ lao th¼ng xuèng mÆt ®Êt. Nh­ng trong t¸c phÈm, ta kh«ng thÊy nãi tíi ®iÒu mµ ng­êi ®äc quan t©m vµ chê ®îi - ®ã lµ sù viÖc tªn löa cã bïng næ hay kh«ng (hoµn toµn kh¸c h¼n víi cèt truyÖn truyÒn thèng). Nãi theo c¸ch cña c¸c nhµ phª b×nh theo lý thuyÕt chñ nghÜa cÊu tróc, th× v¨n b¶n thËt ë ®©y kh«ng bao giê cã thÓ t×m ®­îc còng nh­ kh«ng bao giê cã thÓ chøng minh vÒ sù tån t¹i cña nã. Tuy nhiªn, rÊt nhiÒu nh©n vËt thuéc c¸c tæ chøc t×nh b¸o, qu©n sù, kỹ

thuËt cña Hoa Kú, §øc cïng mét sè n­íc kh¸c vµ c¶ nh÷ng ng­êi d©n b×nh th­êng ®Òu ®æ x« ®i t×m kiÕm hËu qu¶ cña sù kiÖn nµy, nh­ng kh«ng cã mét lêi gi¶i nµo hÕt. CÊu tróc cña tiÓu thuyÕt thËt lµ ®Æc biÖt: 760 trang s¸ch miªu t¶ hµnh vi vµ t©m tr¹ng cña kho¶ng 400 nh©n vËt xen kÏ víi nh÷ng mÈu chuyÖn phóng dô, nh÷ng trÝch dÉn tµi liÖu khoa häc kü thuËt vµ sö häc. V× kh«ng t×m ra lêi gi¶i, nªn tªn löa V-2 vÉn treo l¬ löng trªn ®Çu nh©n lo¹i nh­ mét hiÓm häa tiÒn ®Þnh kh«ng sao tr¸nh khái.

Trong xu h­íng v¨n häc nghÖ thuËt hËu hiÖn ®¹i, mét sè t¸c gi¶ ­a sö dông m«-tÝp mÆc kh¶i tËn thÕ nh»m thÓ hiÖn nçi lo ©u thÕ kû. §ã lµ h×nh t­îng nh÷ng bµy ng­êi h×nh thï d÷ tîn vµ qu¸i dÞ nh­ thêi tiÒn sö ®ang nh¶y móa quanh mét ®¸m ch¸y khæng lå bèc tíi trêi xanh (víi bèi c¶nh cña chiÕn tranh ViÖt Nam) trong bé phim MÆc kh¶i tËn thÕ cña ®¹o diÔn Francis Coppola, hoÆc lµ h×nh t­îng cÇu vång khæng lå léng lÉy vµ huy hoµng nh­ Èn chøa bªn trong bao th¶m häa kh«n l­êng trong tiÓu thuyÕt cña Pynchon.

Trong xu h­íng v¨n xu«i kÕt thóc thÕ kû (hoÆc gäi lµ v¨n xu«i v« c¶m), c¸c t¸c gi¶ kh«ng sö dông m«-tÝp tËn thÕ, nh­ng nh÷ng hiÓm häa cña nh©n lo¹i l¹i ®­îc kh¾c häa mét c¸ch nãng báng, d÷ déi vµ ®Çy kÞch tÝnh ngay trong ®êi th­êng. Xu h­íng nµy ®­îc xuÊt hiÖn trong v¨n häc Mü tõ gi÷a thËp kû 80 ®Õn nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX. Giíi phª b×nh dïng tªn gäi kh¸c nhau ®Ó chØ lo¹i h×nh v¨n xu«i nµy, nh­ v¨n xu«i cña sù næi lo¹n, v¨n xu«i yuppie (gÇn víi tªn gäi bÇy thanh niªn hippie), v¨n xu«i tù sù kiÓu míi, v¨n xu«i v« c¶m (nguyªn v¨n lµ blank fiction, nghÜa lµ v¨n xu«i trèng rçng. Nh­ng theo t«i, v¨n xu«i v« c¶m diÔn t¶ ®óng víi ®Æc ®iÓm thi ph¸p chñ ®¹o cña thÓ lo¹i nµy.

Nh­ trªn ®· chØ râ, giíi nghiªn cøu vµ phª b×nh Mü dïng mét tªn gäi chung cho xu h­íng nµy lµ v¨n xu«i kÕt thóc thÕ kû. Bëi v× hä t×m thÊy nh÷ng ®Æc ®iÓm t­¬ng ®ång vÒ x· héi vµ thÈm mü gi÷a xu h­íng v¨n häc suy ®åi ë Ch©u ¢u cuèi thÕ kû XIX víi mét xu h­íng cña v¨n xu«i Mü cuèi thÕ kû XX. VÒ mÆt x· héi, James Atlas dïng thuËt ng÷ chñ nghÜa kÕt thóc (endism) ®Ó miªu t¶ bÇu kh«ng khÝ lo ©u trong nh÷ng n¨m cuèi cña 2 thÕ kû. Nhµ nghiªn cøu ng­êi Anh, bµ Showalter v¹ch râ r»ng: t×nh tr¹ng kh«ng nhµ ë lµ mét ®Æc ®iÓm næi bËt vµo cuèi thÕ kû XIX ë London còng nh­ vµo cuèi thÕ kû nµy ë New York. Nh÷ng cuéc bµn c·i c¨ng th¼ng do bÖnh giang mai gîi nªn vµo cuèi thÕ kû tr­íc còng t­¬ng tù nh­ nçi kinh hoµng do c¨n bÖnh AIDS t¹o nªn vµo cuèi thÕ kû XX.

TÊt nhiªn sù t­¬ng ®ång vÒ thÈm mü vµ v¨n häc kh«ng ph¶i lµ ®iÒu ngÉu nhiªn. Nh÷ng t­¬ng ®ång vÒ chñ ®Ò, m«-tÝp vµ h×nh t­îng cña 2 thêi kú hiÓn nhiªn ®· b¾t nguån tõ nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh hiÓm ho¹ cña 2 thêi ®¹i. MÆt kh¸c còng ph¶i kÓ ®Õn viÖc kÕ thõa vµ tiÕp thu cña c¸c nhµ v¨n ®­¬ng ®¹i ®èi víi nghÖ thuËt cña qu¸ khø. Ch¼ng h¹n tiÓu thuyÕt Nh÷ng g· mËt th¸m (1994) cña Bret E. Ellis, c¸c t¸c phÈm cña Kathe Koja, Poppy Brite vµ mét sè t¸c gi¶ kh¸c ®Òu trë l¹i víi m«-tÝp quØ hót m¸u (vampire) vèn kh¸ phæ biÕn trong thÓ lo¹i t­ëng t­îng cña v¨n xu«i cuèi thÕ kû XIX. M«-tÝp nµy gåm c¸c yÕu tè t×nh yªu, t×nh dôc, b¹o lùc vµ sù l©y lan cña c¸c c¨n bÖnh ma qu¸i. Con quØ hót m¸u hãa th©n thµnh chµng trai hoÆc c« g¸i xinh ®Ñp vµ t×m c¸ch chinh phôc ®­îc t×nh yªu cña mét ng­êi nµo ®ã. Sau nh÷ng cuéc ¸i ©n, hoan l¹c ®Çy kÝch thÝch, quØ c¾n vµo cæ vµ hót m¸u ng­êi yªu cña nã. ThÕ råi ng­êi nµy l¹i trë thµnh quØ vµ tiÕp tôc hµnh vi ma qu¸i theo c¸i chu kú khÐp kÝn ®ã.

Trong c¸c t¸c phÈm KÒ bªn nh÷ng con dao (1992) cña David Wojnarowicz, Sôp ®æ huy hoµng (1993) cña Jay McInerney, Lèi sèng cña ta b©y giê (1986) cña Susan Sontag ®Òu kh¾c häa c¸c m«-tÝp quan hÖ nam n÷, t×nh dôc vµ ma tóy, gièng nh­ trong cÊu tróc cña v¨n xu«i suy ®åi cuèi thÕ kû tr­íc. C¸i míi cña v¨n xu«i v« c¶m lµ ë chç dù c¶m ma qu¸i cña bÖnh AIDS lu«n phñ bãng ®en cña nã lªn c¸c h×nh t­îng.

T¸c gi¶ James Annesley trong bµi Suy ®åi vµ nçi lo ©u bÊt æn ⁹⁷ ®· cã nh÷ng ph©n tÝch so s¸nh rÊt thó vÞ vÒ sù kÕ thõa vµ c¸i míi cña v¨n xu«i v« c¶m so víi v¨n xu«i suy ®åi thÕ kû tr­íc. T¸c gi¶ ®· xuÊt ph¸t tõ c¬ së kinh tÕ – x· héi ®Ó lý gi¶i nguyªn nh©n xuÊt hiÖn cña hai xu h­íng nghÖ thuËt thuéc hai thêi ®¹i. Cuèi thÕ kû XIX, ë ph­¬ng T©y cã sù chuyÓn biÕn tõ chñ nghÜa t­ b¶n thÞ tr­êng sang chñ nghÜa t­ b¶n ®éc quyÒn, cßn vµo cuèi thÕ kû XX, ®ã lµ sù chuyÓn biÕn tõ chñ nghÜa t­ b¶n ®éc quyÒn sang chñ nghÜa t­ b¶n ®a quèc gia hoÆc chñ nghÜa t­ b¶n tiªu dïng. Trong t×nh tr¹ng bÊt æn ®Çy nh÷ng mèi ®e däa vµo cuèi thÕ kû XIX, mét sè nhµ v¨n Ch©u ¢u t×m c¸ch tho¸t ly vµo nghÖ thuËt vµ dïng mü häc suy ®åi lµm tÊm rµo che ch¾n gi÷a hä víi thÕ giíi bªn ngoµi ngµy cµng hçn ®én . Hai t¸c gi¶ tiªu biÓu cho chñ nghÜa suy ®åi trong v¨n häc Ch©u ¢u lµ nhµ th¬ Ph¸p Charles Beaudelaire vµ nhµ v¨n Anh Oscar Wild. Theo Walter Benjamin, Beaudelaire ®· sö dông phong c¸ch tr÷ t×nh ®Ó quay trë l¹i víi “h×nh thøc tiÒn t­ b¶n nghÜa, mét h×nh thøc cã thÓ chèng l¹i sù x©m nhËp cã tÝnh chÊt th­¬ng m¹i cña chñ nghÜa t­ b¶n ë giai ®o¹n cao. Phong c¸ch tÕ nhÞ cña Oscar Wild trong tiÓu thuyÕt Bøc tranh cña Dorian Gray còng xuÊt ph¸t tõ ý ®å b¸c bá c¸i thÕ giíi ®ª tiÖn cña th­¬ng m¹i.”⁹⁸ .

Cßn ë mét mét sè t¸c phÈm cña v¨n xu«i v« c¶m, trong t×nh huèng ®­îc miªu t¶, kho¸i c¶m nhôc dôc vµ c¶m gi¸c bÞ th­¬ng phÈm ho¸ ®· hoµ quyÖn vµo nhau ®Õn møc kh«ng thÓ t¸ch ra ®­îc. Bëi v× trong c¸i x· héi cña chñ nghÜa t­ b¶n tiªu dïng, ngay c¶ t×nh c¶m vµ mäi c¶m gi¸c cña con ng­êi còng bÞ th­¬ng phÈm ho¸. Ch¼ng h¹n trong truyÖn ng¾n Nh÷ng c« g¸i t­¬i m¸t (1994), Evelyn Lau ®· miªu t¶ c¶nh t­îng ë mét nhµ ®iÕm víi ngßi bót kh¸ch quan ®Õn møc l¹nh lïng. Nh©n vËt chÝnh vµ còng lµ ng­êi kÓ chuyÖn thuËt l¹i kho¶nh kh¾c c« nhËn mét mòi tiªm heroin vµo

c¸nh tay m×nh: '”T«i nhanh chãng tùa l­ng vµo ghÕ ®Öm, tËn h­ëng c¸i c¶m gi¸c nhoi nhãi buèt l¹nh trong cæ häng, nã gièng nh­ ch¹m vµo b¹c vµ ®ång hoÆc mét thø kim lo¹i nµo ®ã. Råi c¸i c¶m gi¸c lÊp l¸nh nh­ b¹c Êy ch¹y däc theo g¸y vµ vai t«i vµ ®Õn s¸ng h«m sau th× nã ®au buèt.''⁹⁹

V¨n tù sù b×nh th¶n kh¾c häa mét thÕ giíi bÞ chi phèi bëi nh÷ng quan hÖ th­¬ng m¹i , mét thÕ giíi mµ trong ®ã tiÒn kiÕm ®­îc b»ng th©n x¸c ®· bÞ th­¬ng phÈm ho¸ l¹i ®em dïng ®Ó mua nh÷ng c¶m gi¸c còng bÞ th­¬ng phÈm ho¸ mét c¸ch triÖt ®Ó . Qu¶ lµ con ng­êi trong x· héi t­ b¶n ®· bÞ nhÊn ch×m d­íi ¸p lùc cña chñ nghÜa tiªu dïng.

C¸c tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n Dennis Cooper th­êng thÓ hiÖn ®Ò tµi vÒ ®¸m trÎ vÞ thµnh niªn bÞ nhiÔm c¨n bÖnh ®ång tÝnh luyÕn ¸i ë California. TiÓu thuyÕt H·y thö xem (1994) cña «ng còng miªu t¶ mét thÕ giíi mµ trong ®ã hÇu nh­ mçi mét m¾t xÝch trong mèi quan hÖ gi÷a ng­êi vµ ng­êi, kÓ c¶ thêi gian còng ®Òu trë thµnh th­¬ng phÈm. Trong mét c¶nh lµm t×nh cña bän thiÕu niªn, mét nh©n vËt ®Ò nghÞ: “..mét ¸p-phe ®¬n gi¶n th«i mµ .. cËu sÏ ®­îc tr¶ c«ng. C¸i th©n x¸c cña cËu ®· ®em l¹i cho t«i mét thêi gian thó vÞ .. CËu ®õng nh×n t«i nh­ thÕ ..Cø coi t«i kh«ng cã mÆt ë ®©y ..''

Trong xu h­íng v¨n xu«i v« c¶m, t¸c phÈm cña c¸c nhµ v¨n Donna Tartt, Bret Eastern vµ Douglas Coupland v.v. chiÕm ®­îc mét sè kh¸ ®«ng ng­êi ®äc ë Mü. Ng«n ng÷ cña hä mang giäng ®iÖu kh¸ch quan, ung dung, b×nh th¶n vµ l¹nh lïng, kh«ng tr÷ t×nh còng kh«ng hµi h­íc, nh­ng

l¹i miªu t¶ mét thùc t¹i ghª tëm, tµn nhÉn, kh«ng chót t×nh ng­êi. Song
chÝnh phong c¸ch kh¸ch quan vµ tØnh t¸o Êy l¹i gîi nªn trong t©m trÝ ng­êi ®äc nçi lo buån, ghª rîn vµ nhøc nhèi kh«ng ngu«i. Bëi lÏ ®ã, giíi phª b×nh Mü cho r»ng v¨n xu«i v« c¶m víi lo ©u cuèi thÕ kû chÝnh lµ mét sù c¶nh b¸o nghiªm träng vÒ hiÓm häa ®· vµ ®ang b¸m riÕt ngay trong cuéc sèng th­êng ngµy cña nh©n lo¹i .

Cã thÓ thÊy râ quan ®iÓm nghÖ thuËt cña c¸c nhµ v¨n thuéc xu h­íng nãi trªn rÊt kh¸c, thËm chÝ ®èi nghÞch víi chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX. Trong xu h­íng chñ nghÜa hiÖn thùc tr­íc ®©y, h×nh t­îng con ng­êi nhá bÐ th­êng lµ n¹n nh©n cña x· héi t­ b¶n bÊt c«ng vµ tµn ¸c, nh­ng hÇu hÕt ®ã vÉn lµ nh÷ng con ng­êi næi lo¹n vµ ph¶n kh¸ng, kh«ng cam chÞu vµ cói ®Çu tr­íc hoµn c¶nh kh¾c nghiÖt vµ oan tr¸i. V× vËy , giíi phª b×nh th­êng gäi hä lµ nh©n vËt tÝch cùc. HiÓn nhiªn lµ trong c¸c xu h­íng nghÖ thuËt tiÒn phong kÓ trªn, ta thÊy hoµn toµn v¾ng bãng nh÷ng nh©n vËt tÝch cùc vµ còng v× vËy bÇu kh«ng khÝ ¶m ®¹m, bi quan th­êng bao trïm lªn th©n phËn bÊt h¹nh, ®¾ng cay cña con ng­êi hoÆc nh÷ng ®iÒm b¸o vÒ t­¬ng lai vµ sù sôp ®æ lu«n lu«n tµng Èn phÝa sau nh÷ng dßng ch÷ .

Song trong v¨n xu«i Mü thêi kú míi, chñ nghÜa hiÖn thùc kh«ng ph¶i ®· chÕt, ng­îc l¹i nã vÉn ®­îc kÕ thõa, ph¸t triÓn vµ ®æi míi víi nh÷ng ph¸t hiÖn tµi t×nh cña nhiÒu thÕ hÖ nhµ v¨n . Ngay tõ thËp kû 20 cña thÕ kû XX cho ®Õn nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu tªn tuæi næi tiÕng theo xu h­íng chñ nghÜa hiÖn thùc vÉn liªn tôc s¸ng t¹o nªn nh÷ng kiÖt t¸c trong v¨n häc Mü vµ thÕ giíi. Tr­íc thËp kû 60, nÕu mét trong nh÷ng c©y ®¹i thô cña v¨n häc Mü, William Faulkner theo xu h­íng chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ giµnh ®­îc gi¶i th­ëng Nobel, th× nh÷ng c©y ®¹i thô cña chñ nghÜa hiÖn thùc nh­ John Steinbeck vµ Saul Bellow còng gãp phÇn t¨ng thªm thanh danh vµ vinh dù quèc tÕ cña gi¶i th­ëng nµy. Tõ thËp kû 80 “nhiÒu nhµ v¨n nh­ Saul Bellow vµ Joyce Carol Oates ®Òu chèng l¹i xu h­íng chØ ®i vµo “nh÷ng ph¸t hiÖn thÈm mü thuÇn tuý” vµ “thiªn vÒ sù b¸c bá chøc n¨ng nh©n v¨n cña tiÓu thuyÕt råi tõ ®ã lo¹i bá kh¶ n¨ng kh¾c häa tÝnh hiÖn thùc cña hµnh ®éng trong mét thÕ giíi cã thÓ nhËn thøc ®­îc.” ¹⁰⁰

Nh­ vËy, sù tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ ®èi míi cña chñ nghÜa hiÖn thùc trong v¨n häc Mü lµ mét ®iÒu hiÓn nhiªn vµ ®· ®­îc chÝnh c¸c nhµ v¨n vµ giíi phª b×nh Mü thõa nhËn.

Trong v¨n häc Mü tõ thËp kû 60 cho ®Õn nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû, nhiÒu t¸c gi¶ thuéc c¸c xu h­íng c¸ch t©n chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ hËu hiÖn ®¹i nh­ Saul Bellow, Norman Mailer, John Updike, 2 nhµ v¨n n÷ da ®en Alice Walker vµ Toni Morrison, Jerome Salinger, James Baldwin, Richard Wright, Russell Banks, n÷ v¨n sÜ Joyce Oates .v.v.. (trong sè nµy cã Saul Bellow vµ Toni Morrison ®­îc gi¶i th­ëng Nobel) víi nh÷ng s¸ng t¹o kh¸c nhau ®Òu võa tiÕp thu truyÒn thèng chñ nghÜa hiÖn thùc, l¹i võa t¹o ra nh÷ng ®æi míi nghÖ thuËt t¸o b¹o, míi l¹ vµ khiÕn cho v¨n xu«i Mü c¶ vÒ thi ph¸p, kü x¶o vµ thÓ lo¹i ®Òu cã nhiÒu c¸i míi rÊt kh¸c víi chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX vµ c¶ ®Çu thÕ kû XX. NghÖ thuËt c¸ch t©n cña c¸c nhµ v¨n nµy cã c«ng gi¶i phÉu mét c¸ch tinh vi th©n phËn con ng­êi trong m«i tr­êng x· héi tuy ph¸t triÓn víi nhÞp ®iÖu siªu tèc nh­ng l¹i chøa chÊt trong b¶n th©n t×nh tr¹ng bÊt æn ®Çy lo ©u.

Nh©n vËt trong c¸c tiªu thuyÕt cña J . Baldwin vµ R. Banks lµ nh÷ng con ng­êi ®Çy nghÞ lùc, nh­ng lu«n sèng vËt v· gi÷a giÊc m¬ n­íc Mü vµ c¬n ¸c méng cña ®au th­¬ng vµ sôp ®æ.

Nh÷ng c¸ch t©n cña John Updike ®­îc thÓ hiÖn trong tiÓu thuyÕt bé tø mµ cø mçi b­íc ngoÆt cña mét thËp kû, «ng l¹i cho ra ®êi mét tËp. §ã lµ bé tiÓu thuyÕt kh¸i qu¸t réng lín vµ ph©n tÝch tinh tÕ sè phËn vµ t©m tr¹ng

cña nh÷ng ng­êi Mü thuéc tÇng líp trung l­u lu«n t×m kiÕm c¬ héi ngoi lªn trong mét x· héi mµ mäi ng­êi, mäi thÕ lùc giµnh giËt vµ c¹nh tranh nhau ®Ó tån t¹i: Con thá bá ch¹y (1960), Con thá trë vÒ (1971), Con thá phÊt lªn (1981), Con thá trÇm tÜnh (1990). Sè phËn cña nh÷ng con ng­êi b×nh th­êng ®­îc miªu t¶ trªn bèi c¶nh cña nh÷ng sù kiÖn x· héi – chÝnh trÞ cña n­íc Mü tr¶i qua mÊy thËp kû: n¹n thÊt nghiÖp, n¹n l¹m ph¸t, cuéc khñng ho¶ng n¨ng l­îng, nh÷ng cuéc tranh chÊp quyÒn lùc, th¶m ho¹ do nhµ m¸y ®iÖn nguyªn tö g©y ra.. Nh©n vËt chÝnh, Harold Angstrom vèn lµ cËu häc sinh vµ lµ vËn ®éng viªn thÓ thao xuÊt s¾c cña tr­êng trung häc. C¸i biÖt hiÖu Con thá cña nh©n vËt thÓ hiÖn s¾c th¸i ch©m biÕm cña tiÓu thuyÕt. Harold lµ mét chµng trai th«ng minh, hiÒn lµnh, Êp ñ trong lßng nhiÒu m¬ ­íc ®Ñp ®Ï, nh­ng tõ khi tr­ëng thµnh vµ cã gia ®×nh riªng, mäi ¸p lùc vµ sù dån nÐn cña mét hoµn c¶nh ®Çy th¸ch thøc ®· khiÕn chµng c¶m thÊy cuéc sèng lu«n bÞ th«i thóc bëi nhu cÇu ph¶i kiÕm tiÒn, ph¶i tranh chÊp, luån l¸ch ®Ó ngoi lªn, chµ ®¹p lªn c¶ quan hÖ gia ®×nh truyÒn thèng. Ch¸n ch­êng vµ mÖt mái, Con thá ph¶i bá vî, bá con mµ cao ch¹y xa bay. Nh­ng ch¹y ®i ®©u còng vÉn kh«ng døt bá ®­îc mÆc c¶m yÕu kÐm vÒ ®Þa vÞ vµ tiÒn tµi, thÕ lµ chµng ®µnh trë vÒ hoµ gi¶i víi gia ®×nh. Råi ch¹y chät, bon chen m·i, Con thá còng lÊy ®­îc con g¸i «ng chñ xe h¬i NhËt B¶n vµ trë nªn giÇu cã. Song sù giÇu sang víi lèi sèng xa hoa, tr¸c t¸ng l¹i chÝnh lµ c¸i n«i s¶n sinh ra nh÷ng c¬n ¸c méng. BÞ cuèn hót vµo nh÷ng cuéc truy hoan th©u ®ªm suèt s¸ng, cuèi cïng Con thá ®· bÞ m¾c bÖnh ®am mª t×nh dôc vµ kÕt liÔu cuéc ®êi khi ch­a ®Õn tuæi 60. Dùa vµo t¸c phÈm lín nµy, mét nhµ phª b×nh Mü gäi John Updike lµ “nhµ hiÖn thùc thÝ nghiÖm, nhµ giÔu cît nh¹i ®êi kiÖt xuÊt”¹⁰¹.

C¶m quan giÔu cît vµ ch©m biÕm ®Æc biÖt næi bËt trong c¸c t¸c phÈm ph¬i trÇn vµ gi¶i phÉu chñ nghÜa t­ b¶n tiªu dïng vµ Saul Bellow lµ mét trong nh÷ng nhµ ch©m biÕm lçi l¹c nhÊt trong xu h­íng nghÖ thuËt nµy. ¤ng võa lµ gi¸o s­ ë mét sè tr­êng ®¹i häc l¹i võa s¸ng t¸c v¨n häc. C¸c truyÖn ng¾n vµ tiÓu thuyÕt cña «ng xuÊt hiÖn vµo gi÷a thËp kû 40 råi ®Õn cuèi thËp kû 50, th× theo nhµ nghiªn cøu Robert R. Dutton, trong giíi phª b×nh “®· cã mét nhËn ®Þnh nhÊt trÝ cho r»ng c¸c tiÓu thuyÕt cña Bellow lµ nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt tiªu biÓu cho tiÓu thuyÕt Mü ®­¬ng ®¹i.”¹⁰² Suèt tõ thêi gian ®ã cho ®Õn thËp kû 80, c¸c tiÓu thuyÕt Henderson- «ng vua cña nh÷ng trËn m­a, Herzog, Hµnh tinh cña ngµi Sammler, TÆng phÈm cña Humbold, Th¸ng 12 cña chñ nhiÖm Khoa cïng víi c¸c tËp truyÖn ng¾n, håi ký vµ ký sù cña «ng lu«n lu«n ®­îc b¹n ®äc vµ giíi phª b×nh ®ãn nhËn mét c¸ch nhiÖt t×nh . N¨m 1976 «ng ®­îc tÆng gi¶i th­ëng Nobel. ¤ng ®­îc coi lµ nhµ v¨n tiÕp thu vµ ph¸t triÓn truyÒn thèng cña Hemingway trong nghÖ thuËt x©y dùng nh÷ng nh©n vËt mÆc dï th­êng cã sè phËn c« ®¬n, bÊt h¹nh, nh­ng ®Çy lßng vÞ tha, nh©n hËu, cã ý chÝ ngoan c­êng vµ dòng c¶m trong cuéc ®­¬ng ®Çu víi mäi gian nan cña cuéc ®êi. C¸c nh©n vËt cña Saul Bellow cã thÓ s¸nh víi c¸c h×nh t­îng cao ®Ñp cña L.Tonstoi vµ v­ît xa nhiÒu nh©n vËt cña c¸c nhµ v¨n ph­¬ng T©y thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX. Bellow còng tõng nãi ®Õn kh¸t väng cña m×nh muèn s¸ng t¹o nªn nh÷ng nh©n vËt cã “sù tiÒm Èn cña mét thiªn sø” trong b¶n th©n mçi ng­êi. ¤ng nãi ®ã lµ mét “sø m¹ng cao quý” v× con ng­êi Ýt nhÊt còng cã mét søc m¹nh ®Ó “kh¾c phôc sù xÊu xa ®ª tiÖn” vµ “hoµn thiÖn cuéc sèng cña chÝnh m×nh.”¹⁰³

Bellow tuy cã tiÕp thu ¶nh h­ëng cña Hemingway, nh­ng vÒ phong c¸ch, thi ph¸p vµ kü x¶o , th× l¹i cã nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o rÊt kh¸c víi bËc tiÒn bèi cña m×nh §Æc ®iÓm chñ ®¹o cña thi ph¸p Hemingway lµ s¸ng t¹o nªn xung ®ét trªn qui m« to lín, trong ®ã con ng­êi ph¶i ®­¬ng ®Çu víi hoµn c¶nh khèc liÖt, bÊt h¹nh vµ thï ®Þch vµ buéc ph¶i lùa chän: sèng hay chÕt, ®øng th¼ng hiªn ngang hay nhÉn nhôc qui hµng. Trong khi ®ã, c¸c s¸ng t¸c cña Bellow ph¶n ¸nh thêi kú míi mµ nh÷ng m©u thuÉn trong x· héi Mü ®· trë nªn phøc t¹p h¬n nhiÒu, nªn ®Æc ®iÓm vÒ thi ph¸p vµ kü x¶o cña Bellow lµ ®Æt nh©n vËt vµo trung t©m cña mäi mèi xung ®ét - kh«ng ph¶i lµ xung ®ét to lín mµ lµ xung ®ét trong ®êi th­êng, xung ®ét to¶ lan vµo mäi ngãc ng¸ch s©u kÝn cña cuéc sèng lu«n ph¶i bon chen, giµnh giËt ®Ó tån t¹i.

Trong truyÖn võa H·y n¾m lÊy thêi gian (Seize the Day - xuÊt b¶n n¨m 1957), Bellow còng thÓ hiÖn nh÷ng t×nh huèng cùc h¹n kiÓu Hemingway. ë ®©y nh©n vËt Wilhelme, g· ®µn «ng 43 tuæi, sèng ngay th¼ng, lµm viÖc ch¨m chØ, n¨ng ®éng, nh­ng l¹i sa vµo hµng lo¹t t×nh huèng trí trªu, nùc c­êi mµ kh«ng sao gì ra ®­îc. Anh ta vèn kh«ng cã n¨ng khiÕu nghÖ thuËt, nh­ng l¹i nghe mét ng­êi b¹n xui d¹i, lao vµo Hollywood dù cuéc thi tuyÓn lµm diÔn viªn ®iÖn ¶nh. Sau ®ã v× kh«ng cã nghÒ chuyªn m«n, anh ph¶i lµm nh©n viªn ë mét C«ng ty víi ®ång l­¬ng xoµng xÜnh. Còng do b¶n tÝnh do dù, kh«ng quyÕt ®o¸n, anh ®· miÔn c­ìng c­íi Margaret, råi sau khi cã 2 con, th× hä kh«ng thÓ chung sèng víi nhau ®­îc n÷a. Nh­ng Margaret ®©u cã bu«ng tha cho anh, c« cè t×nh hµnh h¹ anh b»ng c¸ch tr× ho·n vô ly dÞ vµ lu«n thóc Ðp anh ph¶i göi tiÒn nµo lµ lÊy cí ®Ó nu«i con, nµo lµ ®Ó chi phÝ cho c« häc lÊy b»ng TiÕn sü. TiÒn göi h¬i chËm lµ ngay lËp tøc c« gäi ®iÖn thóc giôc. Margaret l¹i cßn xói bÈy ®Ó 2 ®øa con tá râ ¸c c¶m ®èi víi bè nã. Wilhelme muèn c­íi mét c« g¸i, nh­ng c« nµy kh«ng ®ñ kiªn nhÉn ®Ó chê ®îi anh lµm xong thñ tôc ly dÞ. Trong tói chØ cßn mét ngh×n ®« la ®Ó chi dïng, anh l¹i nghe l·o Adler rñ rª, ®­a tÊt c¶ tiÒn cho l·o ®Ó mua phiÕu chøng kho¸n vµ hoµn toµn bÞ ph¸ s¶n. Kh«ng cã nhµ, anh ph¶i ë trong mét kh¸ch s¹n rÎ tiÒn, tiÒn thuª nhµ chång chÊt tõ l©u mµ kh«ng tr¶ ®­îc vµ cã nguy c¬ bÞ ®­a ra toµ truy tè. Anh chØ cßn c¸ch ®Õn xin tiÒn cña «ng bè lµ b¸c sÜ ®· vÒ h­u. Nh­ng «ng giµ keo kiÖt tuyªn bè kh«ng thÓ cho anh mét xu nµo. "T«i kh«ng thÓ cho anh mét xu nµo. T«i kh«ng muèn câng bÊt cø ai trªn l­ng m×nh, anh ®i ®i! Mµ nµy Wilky, t«i còng khuyªn anh nh­ vËy. Kh«ng nªn câng ai trªn l­ng m×nh, chØ cÇn gi÷ cÈn thËn ®ång tiÒn cña m×nh. Gi÷ g×n mµ h­ëng thô cho chÝnh m×nh".¹⁰⁴

Mçi t×nh huèng ®Òu gièng nh­ mét c¸i bÉy mµ anh ®· bÞ sa ch©n vµo vµ kh«ng sao rót ch©n ra næi. T×nh huèng nä tiÕp t×nh huèng kia liªn tôc cuèn hót anh vµo mét c¬n lèc, khiÕn anh cho¸ng v¸ng vµ nghÑt thë. Nh÷ng t×nh huèng cã vÎ hµi h­íc, gîi nªn tiÕng c­êi, nh­ng c­êi ra n­íc m¾t. §©y qu¶ lµ tÊn bi hµi kÞch vÒ t×nh tr¹ng biÖt lËp cña con ng­êi trong mét thÕ giíi vô lîi, kh«ng chót ®ång c¶m, kh«ng cã bÊt cø ai mñi lßng vµ xãt th­¬ng tr­íc t×nh c¶nh bÊt h¹nh cña ng­êi kh¸c. Thiªn truyÖn kÕt thóc ë c¶nh Wilhelme tuyÖt väng, bµng hoµng, lang thang gi÷a ®­êng phè vµ bÊt gi¸c thÊy m×nh ë gi÷a mét ®¸m tang vµ ®øng ngay c¹nh mét chiÕc quan tµi. Bçng d­ng anh nh×n vµo khu«n mÆt ng­êi chÕt vµ khãc nh­ m­a nh­ giã. Ph¶i ch¨ng anh th­¬ng xãt ng­êi ®· chÕt kia hay th­¬ng xãt cho th©n phËn cña chÝnh m×nh? ë ®©y chÊt hµi vµ chÊt bi ®· hoµ quyÖn vµo nhau, gièng nh­ nh÷ng t×nh huèng ®­îc t¹o nªn bëi nh÷ng bËc thÇy cña nghÖ thuËt tiÓu thuyÕt. Nh­ng s¸ng t¹o tµi t×nh cña nhµ v¨n Bellow lµ ë chç t×nh huèng kÕt thóc t¸c phÈm ë ®©y còng lµ t×nh huèng cã tÝnh t­îng tr­ng vÒ sù cøu rçi vµ gi¶i tho¸t cña t©m hån. "TiÕng nh¹c tang lÔ vang lõng nh­ luång sãng ®¹i d­¬ng trµn ®Çy, µo ¹t thèc vµo tai anh. Luång sãng trµn vµo c¸i n¬i anh ®ang tró Èn ë gi÷a ®¸m ng­êi vµ nh÷ng dßng n­íc m¾t tu«n trµn tho¶ thÝch. Anh nghe sãng nh¹c tang vµ ch×m s©u m·i xuèng, (s©u h¬n c¶ nçi buån trong lßng) vµ nhÊn ch×m trong tiÕng nøc në vµ tiÕng khãc víi sù tu«n trµo thanh tho¸t ®Õn hÕt møc cña nhÞp ®Ëp tr¸i tim."¹⁰⁵

Nh©n vËt qu¶ lµ tù nhÊn ch×m trong biÓn c¶ cña nh÷ng dßng n­íc m¾t ®au th­¬ng, chØ trong c¸i thÕ giíi kÒ bªn c¸i chÕt d­êng nh­ anh míi t×m ®­îc niÒm ®ång c¶m vµ an ñi thùc sù. N­íc m¾t ®au th­¬ng còng lµ n­íc th¸nh trong lÔ röa téi. Sau sù tÈy röa vµ thanh läc ë ®©y h¼n lµ nh©n vËt sÏ t×m ®­îc cho m×nh sù gi¶i tho¸t vµ tù do ®Ó b¾t ®Çu mét cuéc sèng míi. C¶nh kÕt thóc chøa ®Çy ý t¹i ng«n ngo¹i khiÕn cho ng­êi ®äc tin ë sù gi¶i tho¸t cña nh©n vËt, bëi v× tuy anh tr¶i qua bao nçi ®¾ng cay vµ thÊt väng, nh­ng kh«ng hÒ ®¸nh mÊt chÝnh m×nh.

NÕu trong nhiÒu t¸c phÈm cña m×nh, Bellow khÐo kÕt hîp ch©m biÕm víi tÝnh bi kÞch trong hµng chuçi t×nh huèng mãc nèi víi nhau thµnh mét guång m¸y khæng lå l¹nh lïng, phi nh©n tÝnh, th× trong tiÓu thuyÕt Thiªn ®­êng cña Toni Morrison, 2 yÕu tè nµy ngÇm s©u trong cÊu tróc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. §©y còng lµ mét t¸c phÈm mÉu mùc cña nghÖ thuËt c¸ch t©n. Nh÷ng l¸t c¾t miªu t¶ cuéc sèng th­êng ngµy cña nh÷ng ng­êi Mü da ®en ®­îc ghÐp víi nhau thµnh nh÷ng bøc tranh ch©n thùc chøa chan c¶m xóc tr÷ t×nh, nh­ng Èn chøa ®»ng sau nh÷ng bøc tranh ®ã l¹i lµ c¸i bãng ®en ghª rîn cña ¸c méng vµ b¹o lùc.

§Æc s¾c cña nghÖ thuËt Morrison lµ ë sù kÕt hîp gi÷a tÝnh ph©n tÝch vµ tÝnh tæng hîp. Nh÷ng c¶nh gièng nh­ nh÷ng khu«n h×nh ®iÖn ¶nh bÞ x¸o trén vÒ thêi gian ®· kh¾c ho¹ sè phËn nh÷ng con ng­êi b×nh th­êng trªn bèi c¶nh lÞch sö réng lín. §ång thêi víi nghÖ thuËt t¹o dùng nªn sù ®èi lËp kh«ng khoan nh­îng gi÷a hai thÕ giíi nhá bÐ vµ ®Òu tù ngé nhËn m×nh lµ thiªn ®­êng, bót ph¸p mang tÝnh triÕt lý th©m trÇm vµ chÊt ch©m biÕm s¾c bÐn ®· ®Æt ng­êi ®äc vµo c¸i thÕ ®èi diÖn víi nh÷ng m©u thuÉn nhøc nhèi trong x· héi Mü ngµy nay.

C¸c t¸c phÈm thuéc c¸c xu h­íng vµ trµo l­u nghÖ thuËt kh¸c nhau trong v¨n xu«i Mü ®· lµm cho ®êi sèng v¨n ho¸ vµ tinh thÇn cña xø së nµy thªm phong phó vµ s«i ®éng, ®ång thêi còng trë thµnh nh÷ng tµi liÖu sinh ®éng vµ bæ Ých ®èi víi viÖc t×m hiÓu con ng­êi Mü cïng mäi vÊn ®Ò vÒ ®¹o ®øc, x· héi vµ lèi sèng trong lÞch sö vµ ph¸t triÓn ®Çy phøc t¹p cña xø së Hoa Kú.