ch­¬ng 10 Nhµ v¨n John Updike (1932 – 2009)

John Updike lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n ®­¬ng ®¹i lín nhÊt cña Hoa Kú vµ ®· qua ®êi ®Çu n¨m nay.

¤ng sinh ra vµo n¨m 1932 ë Shillington, bang Pennsylvania vµ lµ ®øa con ®éc nhÊt cña mét gia ®×nh trÝ thøc trung l­u. Cha lµ gi¸o viªn to¸n t¹i tr­êng trung häc phæ th«ng, mÑ lµm nghÒ viÕt v¨n tù do. Chµng sinh viªn Updike khi vµo häc tr­êng ®¹i häc Harvard, ®· nhËn ®­îc häc bæng toµn phÇn. Updike sím cã n¨ng khiÕu v¨n ch­¬ng, nªn anh ®· ®­îc bÇu lµm tæng biªn tËp cña tê t¹p chÝ hµi h­íc Lampoon cña tr­êng. N¨m 1954, sau khi tèt nghiÖp ®¹i häc, anh sang n­íc Anh theo häc tr­êng mü thuËt vµ nghÖ thuËt t¹o h×nh Ruskin ë Oxford. Tõ n¨m 1955, anh viÕt cho t¹p chÝ The New Yorker, lóc ®Çu viÕt phãng sù, vÒ sau ®· th­êng xuyªn cho ®¨ng trªn t¹p chÝ nµy truyÖn ng¾n, th¬ vµ b×nh luËn vÒ nhiÒu ®Ò tµi.

TÝnh ®Õn nay, nhµ v¨n ®· cho xuÊt b¶n trªn 40 cuèn s¸ch vµ ®­îc tÆng nhiÒu gi¶i th­ëng, nh­ gi¶i S¸ch Quèc Gia, gi¶i Pulitzer vµ ®­îc bÇu lµm viÖn sÜ ViÖn hµn l©m NghÖ ThuËt vµ V¨n Häc Mü. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, tªn tuæi «ng næi tiÕng kh¾p trong vµ ngoµi n­íc. NhiÒu truyÖn ng¾n cña «ng ®­îc chuyÓn thÓ thµnh kÞch T.V, tiÓu thuyÕt Nh÷ng mô phï thuû ë Eastwick ®­îc chuyÓn thÓ thµnh bé phim rÊt thµnh c«ng do siªu sao Jack Nicholson s¾m vai chÝnh. T¸c phÈm cña «ng trë thµnh ®Ò tµi cña rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ luËn ¸n tiÕn sÜ.

NhiÒu khi «ng ®­a nh÷ng kinh ngiÖm vµ nh÷ng nÕm tr¶i trong cuéc ®êi riªng t­ vµo trong néi dung t¸c phÈm, nh­ng ®ång thêi l¹i ®¹t tíi sù kh¸i qu¸t mét c¸ch triÕt häc hoµn c¶nh cña n­íc Mü ®­¬ng ®¹i. Trõ mét sè ngo¹i lÖ, tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n cña «ng cã thÓ xÕp thµnh 3 lo¹i lín. Lo¹i thø nhÊt lµ c¸c t¸c phÈm thêi kú ®Çu vµ hµnh ®éng diÔn ra ë thµnh phè mang tªn Olinger thuéc bang Pennsynvania vµ tiªu biÓu lµ tiÓu thuyÕt Con qu¸i vËt Centaur (The Centaur) (1963). NghÖ thuËt ®éc ®¸o cña t¸c phÈm nµy lµ ë chç ®èi chiÕu song song quan hÖ cha con trong x· héi ®­¬ng ®¹i víi huyÒn tho¹i Cæ ®¹i Hy L¹p. Trong lo¹i thø hai tiªu biÓu nhÊt lµ tiÓu thuyÕt bé tø : Thá ¬i, ch¹y ®i (Rabbit, Run - 1960), Con thá trë vÒ (Rabbit Redux - 1971), Con thá phÊt lªn (Rabbit is Rich - 1981), Con thá yªn nghØ (Rabbit At Rest - 1990). Nh©n vËt chÝnh Angstrom, biÖt hiÖu Con Thá lµ con ng­êi muèn ®i t×m mét cuéc sèng lý t­ëng, nh­ng råi b¶n th©n bÞ cuèn hót vµo nh÷ng lçi lÇm do hoµn c¶nh xui khiÕn mµ kh«ng sao tho¸t ra næi. Lo¹i thø ba mµ tiªu biÓu nhÊt lµ c¸c tiÓu thuyÕt Nh÷ng cÆp trai g¸i (Couples, 1968), H·y lÊy anh nhÐ (Marry me, 1976) vµ nhiÒu truyÖn ng¾n mµ nh©n vËt chÝnh xuyªn suèt lµ Richard vµ Joan Mapple. Nh÷ng t¸c phÈm nµy kh¾c ho¹ cuéc sèng tinh thÇn vµ ®¹o ®øc ®Çy m©u thuÉn cña c¸c tÇng líp th­îng l­u vµ trung l­u vïng ngo¹i «, trong ®ã næi bËt lªn m« tip vÒ nh÷ng vô ly dÞ vµ hËu qu¶ cña nã.

Chñ ®Ò trung t©m cña “c¸c s¸ng t¸c cña Updike lµ vÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm tinh thÇn vµ téi lçi cña c¸c c¸ nh©n kÕt hîp víi sù phª ph¸n mét c¸ch s©u s¾c nh÷ng gi¸ trÞ cña v¨n ho¸ hiÖn ®¹i vµ kh¸t väng kiÓu Donquixot muèn t×m kiÕm l¹i c¸i qu¸ khø cña n­íc Mü gi¶n dÞ h¬n vµ t­ëng nh­ lµ trong s¸ng h¬n.”¹⁰⁷

Lµ mét nhµ v¨n rÊt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ®¹o ®øc, «ng s¸ng t¹o ra kh¸ nhiÒu tÝnh c¸ch ph©n ®«i, lu«n ph©n v©n vµ kh«ng b»ng lßng víi chÝnh m×nh, kh«ng thÓ ®iÒu hoµ gi÷a nh÷ng ®ßi hái cña c¸i t«i víi qui ­íc vµ lèi sèng Mü. Ng­êi ta lu«n lu«n m¾c sai lÇm trong c¸c quan hÖ gi÷a cha mÑ víi con c¸i, gi÷a nh÷ng ng­êi yªu vµ c¸c b¹n bÌ, v× hä kh«ng kiÒm chÒ vµ kh¾c phôc ®­îc sù Ých kû vµ dôc väng d©m lo¹n. Còng v× vËy, mét chñ ®Ò bao qu¸t n÷a trong c¸c s¸ng t¸c cña Updike lµ sù h¹ thÊp vµ xem nhÑ ý thøc v¨n ho¸ vµ sù b¨ng ho¹i vÒ ®¹o ®øc vµ tÝn ng­ìng.

Tuy nhiªn «ng kh«ng ph¶i lµ mét thÇy thuèc chÈn ®o¸n nh÷ng c¨n bÖnh x· héi, mµ tr­íc hÕt «ng lµ mét nghÖ sÜ. Ngän roi phª ph¸n cña «ng quÊt m¹nh vµo ý thøc vµ t©m linh con ng­êi. S¸ng t¸c cña «ng lµm cho ®éc gi¶ day døt, buån phiÒn kh«ng ngu«i tr­íc thùc tr¹ng tinh thÇn cña x· héi Mü, cña chÝnh gia ®×nh vµ b¶n th©n mçi ng­êi. V× vËy ta còng cã thÓ coi nh÷ng t¸c phÈm cña «ng lµ nh÷ng liÒu thuèc “nghÖ thuËt” cã kh¶ n¨ng thøc tØnh l­¬ng tri.

Vµo thËp kû 60, trªn bèi c¶nh cña sù ph¸t triÓn ®Çy m©u thuÉn, cïng víi sù sôp ®æ vµ nh÷ng chÊn th­¬ng vÒ tinh thÇn do chiÕn tranh ViÖt Nam g©y ra, tiÓu thuyÕt cña Updike chuyÓn tõ ®Ò tµi ®êi sèng th­êng ngµy trong gia ®×nh sang ®Ò tµi sù trèng rçng trong thÕ giíi tinh thÇn vµ sù truþ l¹c cña con ng­êi. Quan hÖ trong gia ®×nh ngµy cµng r¹n nøt.

Vµo thËp kû 70, Mét sè t¸c phÈm cña nhµ v¨n tËp trung vµo nh÷ng ®Ò tµi cã ý nghÜa chÝnh trÞ – x· héi. N¨m 1972, «ng ®i th¨m Ch©u Phi vµ ph¸t biÓu, diÔn thuyÕt trong c¸c tr­êng ®¹i häc vµ mét sè tæ chøc. KÕt qu¶ cña chuyÕn ®i dÉn tíi sù ra ®êi cña tiÓu thuyÕt Cuéc ®¶o chÝnh (The Coup, 1979). T¸c phÈm miªu t¶ cuéc sèng cña d©n chóng ®Êt n­íc Ch©u Phi cã nguån lîi dÇu ho¶ phong phó nh­ng do bÞ c¸c c­êng quèc x©u xÐ ®· trë nªn cïng khæ vµ hçn lo¹n. Nh©n vËt chÝnh cña t¸c phÈm lµ tªn ®¹i t¸ dÉn ®Çu cuéc ®¶o chÝnh vµ thi hµnh chÝnh s¸ch thèng trÞ ®éc tµi. Nh­ng cuèi cïng h¾n ®· bÞ c¸c ®èi thñ lËt ®æ, buéc ph¶i ch¹y ra n­íc ngoµi. Trong lo¹i ®Ò tµi chÝnh trÞ, ngßi bót trµo léng cña t¸c gi¶ tá ra s¾c s¶o, s©u cay.

Ngßi bót hiÖn thùc chñ nghÜa cña Updike kh«ng nh÷ng cã së tr­êng th©m nhËp vµo thÕ giíi t©m linh cña con ng­êi mµ cßn lu«n t¹o dùng nh÷ng chi tiÕt thÓ hiÖn sù nh¹y bÐn cña mäi gi¸c quan. ¤ng tù gäi nghÖ thuËt cña m×nh lµ “chñ nghÜa hiÖn thùc trùc gi¸c”. “¤ng kh«ng chØ khiÕn cho ®éc gi¶ nh×n thÊy c¸i g× , mµ cßn nghe thÊy, nÕm tr¶i vµ ngöi thÊy c¸i g× - mét kü thuËt mµ cã thÓ «ng ®· häc ®­îc tõ James Joyce”¹⁰⁸.

HiÓn nhiªn lµ nghÖ thuËt v¨n xu«i cña John Updike cã nh÷ng nÐt tiªu biÓu cho nh÷ng c¸ch t©n cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i. ThÝ dô nh­ cã khi «ng khiÕn ®éc gi¶ kh«ng cßn hoµn toµn tin t­ëng ë lêi kÓ chuyÖn (dï lµ ë ng«i thø nhÊt hay ng«i thø ba), mµ ph¶i tù bæ sung vµo c©u chuyÖn víi suy ®o¸n vµ nhËn xÐt cña chÝnh m×nh vµ «ng còng nhiÒu lÇn lÆp ®i lÆp l¹i m« tip “mÆc kh¶i tËn thÕ”. Nh­ng ®ång thêi «ng cßn tiÕp thu nh÷ng yÕu tè cña chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng vµ c¶ yÕu tè l·ng m¹n huyÒn ¶o trong v¨n häc Mü, mµ tr­íc hÕt lµ trong t¸c phÈm cña Hawthorne. ThÝ dô chñ ®Ò cña tiÓu thuyÕt GiÊc m¬ cña Rochet ( Rochet’s dream, 1986) rÊt gÇn víi Ch÷ A mµu ®á cña Hawthorne. Nh­ng nÕu trong tiÓu thuyÕt cña Hawthorne, m« tÝp ngo¹i t×nh thÓ hiÖn mét t×nh huèng ®iÓn h×nh cña cuéc ®Êu tranh nh»m ph¸ bá xiÒng xÝch cña ý thøc hÖ ®¹o thanh gi¸o, th× trong tiÓu thuyÕt cña Updike, m« tip ngo¹i t×nh vµ sù ®éc lËp vÒ nh©n c¸ch ®­îc t¸c gi¶ t¹o dùng thµnh mét t×nh huèng cã tÝnh th¸ch thøc ®èi víi sù sïng b¸i cña nh©n vËt tr­íc thÕ giíi cña khoa häc hiÖn ®¹i vµ c«ng nghÖ vi tÝnh. Trong tiÓu thuyÕt Nh÷ng mô phï thuû ë Eeastweek, c¸c “mô phï thuû” ®· tõng ly dÞ víi gia d×nh ®­a ma quØ vÒ hßn ®¶o Rhode vèn ®ang bÞ ®¹o thanh gi¸o khèng chÕ. Trong mét sè t¸c phÈm, nhµ v¨n ®· t¹o nªn bÇu kh«ng khÝ lÞch sö huyÕn ¶o vµ kú l¹. Phong c¸ch ®éc ®¸o nµy cña Updike ®· chiÕm gi÷ c¶ mét vïng trêi riªng biÖt trong v¨n häc ®­¬ng ®¹i Mü. NhiÒu s¸ng t¸c cña Updike võa mang ®Ëm phong c¸ch hËu hiªn ®¹i, võa mang mÇu s¾c truyÒn thèng vµ cæ ®iÓn. Nhµ phª b×nh Charles Thomas Samuel nãi r»ng: “Updike mang l¹i niÒm vui cã tÝnh truyÒn thèng cña tiÓu thuyÕt”¹⁰⁹.

TiÓu thuyÕt bé tø cña John Updike gåm 4 tËp. TËp 1 lµ Thá ¬i, ch¹y ®i (1960), tËp 2 lµ Con thá trë vÒ (1971), tËp 3 lµ Con thá phÊt lªn (1981) vµ tËp bèn lµ Con thá an nghØ (1990). Bé tiÓu thuyÕt nµy lµ kiÖt t¸c cña nhµ v¨n vµ còng lµ mét kiÖt t¸c cña nÒn v¨n häc Mü. Nh©n vËt trung t©m xuyªn suèt c¶ bé tiÓu thuyÕt ®å sé nµy lµ Harry Angstrom, biÖt hiÖu Con Thá.

VÒ lo¹i h×nh nh©n vËt, con thá còng thuéc lo¹i con ng­êi mÒm yÕu vèn rÊt phæ biÕn trong v¨n häc ph­¬ng t©y thÕ kû XIX. Trong c¶ 4 thêi kú (®­îc miªu t¶ trong 4 t¸c phÈm), vÒ mÆt phÈm chÊt vµ tÝnh c¸ch, nh©n vËt Angstrom ®Òu cã mét ®Æc ®iÓm chung lµ lóc nµo còng lo sî buån phiÒn, bëi v× thêi kú nµo «ng còng sa vµo nh÷ng m©u thuÉn gay g¾t vµ mçi thêi kú ®Òu xuÊt hiÖn nh÷ng m©u thuÉn kh¸c nhau. Tuy nhiªn trong Con thá phÊt lªn, ngoµi nh÷ng m©u thuÉn x· héi vµ gia ®×nh, cßn næi bËt lªn mét m©u thuÉn míi trong cuéc ®êi cña Angstrom - ®ã lµ m©u thuÉn gi÷a «ng vµ con trai cña «ng.

T«i chän Con thá phÊt lªn ®Ó ph©n tÝch thi ph¸p cña Updike, v× trong c¶ bé tø th× cuèn s¸ch nµy ®­îc giíi phª b×nh Mü khen ngîi nhiÒu nhÊt, ®­îc b¹n ®äc ë Mü bµn b¹c nhiÒu nhÊt vµ còng ®­îc tÆng nhiÒu gi¶i th­ëng, nh­ gi¶i th­ëng cña Giíi Phª B×nh Toµn Quèc, gi¶i th­ëng Pulitzer.

Lý do b¹n ®äc nhiÖt t×nh ®ãn nhËn t¸c phÈm nµy, tr­íc hÕt lµ v× nh÷ng vÊn ®Ò mµ t¸c gi¶ ®Ò cËp chÝnh lµ nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt th©n cña c«ng chóng vµo thêi ®iÓm thËp niªn 80.

Cßn giíi phª b×nh Mü th× ®Æc biÖt ca ngîi nh÷ng ph¸t triÓn míi vµ v­ît tréi cña t¸c gi¶ vÒ mÆt néi dung vµ nghÖ thuËt. Nhµ phª b×nh Thomas Mallon qua viÖc b×nh luËn t¸c phÈm nµy, ca ngîi John Updike “lµ nhµ tiÓu thuyÕt lín nhÊt cña n­íc Mü hiÖn nay”¹¹⁰. Judice Newman cho r»ng: MÆc dï trong t¸c phÈm ®Çy rÉy nh÷ng chuyÖn ghª gím, lu«n lu«n gîi tíi sù ph¹m téi tõ thuë s¬ khai cña loµi ng­êi, nh­ng vÉn béc lé râ nh÷ng dÊu hiÖu cña chñ nghÜa nh©n ®¹o.¹¹¹ NhiÒu ng­êi kh¼ng ®Þnh t¸c phÈm næi bËt ë ®Æc s¾c hµi h­íc. Paul Gray cho r»ng ®©y lµ “mét t¸c phÈm hµi h­íc chua cay” mµ Updike ®· s¸ng t¸c trong thêi kú t¸c gi¶ tù tin vµo kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña m×nh nhÊt.¹¹²

Nh­ng dùa vµo c¸c t×nh tiÕt thÓ hiÖn nh÷ng m©u thuÉn gi»ng xÐ trong sè phËn cña nh©n vËt Harry vµ mèi quan hÖ phøc t¹p gi÷a Harry víi nh÷ng nh©n vËt kh¸c, ta cã thÓ thÊy r»ng yÕu tè hµi h­íc kh«ng ph¶i lµ yÕu tè chñ ®¹o cña t¸c phÈm.


1. quan niÖm nghÖ thuËt nh­ mét luång

s¸ng räi vµo câi tèi t¨m cña t©m linh

Do thi ph¸p Updike lµ sù kÕt hîp gi÷a tÝnh triÕt lý víi sù kh¾c ho¹ c¸i th­êng ngµy mang ®Ëm b¶n s¾c cña lèi sèng Mü, nªn cÊu tróc thÓ lo¹i cña t¸c phÈm ¸nh lªn nhiÒu s¾c mÇu thÈm mü, chø kh«ng chØ bã hÑp trong thÓ lo¹i “hµi h­íc chua cay”. Updike tõng nãi vÒ ý ®å nghÖ thuËt cña «ng trong t¸c phÈm bé tø nµy nh­ sau:

“§Èy nh÷ng gãc tèi ®Õn ngay tr­íc mÆt hoÆc räi chiÕu mét luång ¸nh s¸ng vÒ phÝa ®ã..H¸t lªn bµi ca mµ nh÷ng ng­êi tr­íc ®©y ch­a tõng h¸t.(.)..T«i kh«ng tin ë nh÷ng cuèn s¸ch miªu t¶ nh÷ng kú tÝch cña c¸c danh nh©n…Mong r»ng v¨n häc còng gièng s¸ch Phóc ¢m, chó t©m ®Õn ®êi sèng néi t¹i cña ®¸m ng­êi trong bãng tèi...T«i kh«ng muèn viÕt nh÷ng t¸c phÈm lµm cho t©m t×nh xóc ®éng. Cuèn s¸ch mµ t«i muèn viÕt ph¶i cøng c¸p, cong queo nh­ chiÕc th×a kho¸ cã thÓ më th«ng nh÷ng chç g©y ¸ch t¾c m¹ch l­u th«ng trong ®Çu ãc mçi con ng­êi.”¹¹³

ý ®å nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ cho thÊy «ng muèn th©m nhËp vµo ®¸y s©u vµ ngãc ng¸ch tinh vi cña b¶n tÝnh con ng­êi vµ qua nh÷ng lêi lÏ vµ suy nghÜ cña nh÷ng con ng­êi b×nh th­êng ®Ó thÓ hiÖn ý thøc cña céng ®ång. Trong t¸c phÈm bé tø, qua nh÷ng mèi quan hÖ vµ xung ®ét gi÷a nh©n vËt Harry víi nh÷ng ng­êi th©n vµ c¸c lo¹i ng­êi kh¸c nhau trong m«i tr­êng giao tiÕp x· héi, t¸c gi¶ ®· kh¾c ho¹ thÕ giíi t©m linh cña tÇng líp trung l­u vµ c¶ ý thøc cña x· héi Mü ngµy nay. Nh­ng trong Con Thá PhÊt Lªn, trung t©m cña kÕt cÊu t¸c phÈm lµ xung ®ét gi÷a cha vµ con.

D­êng nh­ cã nh÷ng nÐt trong t©m tr¹ng vµ hµnh vi cña Angstrom ng­îc h¼n víi b¶n th©n m×nh trong nh÷ng thêi kú tr­íc. B©y giê «ng kh«ng muèn “bá ch¹y ®i” nh­ håi cßn trÎ (trong TËp 1). Sau khi cã nhiÒu tiÒn, “Nhu cÇu ®èi víi mäi thø Ýt h¼n ®i. Tr­íc ®©y «ng vèn cho lµ m×nh muèn mét sù tù do vËn ®éng h­íng ngo¹i th× thùc ra nã vèn lµ mét sù co th¾t h­íng néi nh­ tr¹ng th¸i hiÖn nay.”¹¹⁵ NÕu trong TËp 1, Thá ¬i, ch¹y ®i, ý t­ëng cña chµng thanh niªn Harry muèn ch¹y trèn khái lèi sèng nhôc nh· vµ trèng rçng vÒ tinh thÇn xuÊt ph¸t tõ mét ý niÖm t«n gi¸o cã phÇn thiªng liªng, th× b©y giê ®èi víi Angstrom, «ng chñ ®¹i lý « t«, “®øc chóa trêi ®· co th¾t l¹i nhá chØ b»ng qu¶ nho kh« r¬i xuèng d­íi ghÕ xe h¬i.”¹¹⁶

Sù yªu thÝch tµi s¶n cña ng­êi Mü lµ mét thø t×nh yªu say ®¾m kh¸c th­êng, kh¸c h¼n víi nhiÒu d©n téc kh¸c. NiÒm say ®¾m Êy sinh ra m« tÝp “ giÊc méng Hoa Kú” vµ m« tip Êy t¹o thµnh ®Æc tr­ng cña nhiÒu tÝnh c¸ch trong v¨n häc Mü. Trong c¸c t¸c phÈm næi tiÕng trong v¨n häc Mü, nh­ Gatsby vÜ ®¹i cña Scott Fitzgerald, Bi kÞch Mü cña Dreiser .v.v. tiÕn tr×nh cña m« tÝp nµy th­êng khëi ®Çu tõ giÊc m¬ ®Ñp vµ kÕt thóc b»ng c¬n ¸c méng. Cßn trong t¸c phÈm nµy cña Updike, khi con thá phÊt lªn, th× “giÊc méng Hoa Kú” cã vÎ nh­ ®· trë thµnh mét hiÖn thùc. Nh­ng ®èi víi Harry lóc nµy, vµo cuèi thËp kû 70, giÊc m¬ ®Ñp mµ «ng ®ang h­ëng thô ch¼ng kh¸c nµo nh­ mét tr¸i c©y chua loÐt kh«ng cßn chót h­¬ng vÞ g×. “¤ng m¬ hå nhËn râ mét sù thËt lµ giÇu lªn th× ¾t bÞ t­íc ®o¹t, giÇu lªn còng cã nghÜa lµ nghÌo ®i”¹¹⁷.

ý nghÜ nµy cña Harry xuÊt ph¸t tõ mét thùc tÕ trong cuéc sèng cña nhiÒu ng­êi thuéc tÇng líp t­ s¶n. TiÒn tµi cña hä dåi dµo, nh­ng cuéc sèng cña hä l¹i kh«ng æn ®Þnh. Tõng thêi kú trong cuéc ®êi cña Angstrom (®­îc kh¾c ho¹ trong mçi tËp cña bé tiÓu thuyÕt), lÏ tån t¹i cña nh©n vËt nµy ®Òu dùa trªn mét c¬ së nhÊt ®Þnh. Trong Con thá phÊt lªn, tµi s¶n vµ vèn liÕng kinh doanh lµ môc ®Ých cuéc sèng vµ lµ c¬ së cho sù tån t¹i cña Angstrom trªn ®êi nµy. Trong bèn thêi kú cña cuéc ®êi, c¬ së cña sù tån t¹i cña Angstrom ®Òu ph¶i høng chÞu mét mèi ®e do¹ nghiªm träng nµo ®ã. Trong thêi kú nµy th× ®ã lµ mèi ®e do¹ tõ phÝa Nelson, cËu con trai 22 tuæi cña «ng. NÕu trong tËp 1 vµ tËp 2 cña t¸c phÈm, xung ®ét (h¹t nh©n cña cèt truyÖn) diÔn ra gi÷a Angstrom víi nhiÒu nh©n vËt trong vµ ngoµi gia ®×nh, th× trong Con thá phÊt lªn, xung ®ét chÝnh qu¸n xuyÕn tõ ®Çu ®Õn cuèi t¸c phÈm lµ xung ®ét gi÷a cha vµ con. Trong v¨n häc thÕ giíi, xung ®ét gi÷a cha vµ con còng lµ mét m« tÝp xuyªn suèt nhiÒu t¸c phÈm cña c¸c nhµ v¨n lín, ch¼ng h¹n nh­ tiÓu thuyÕt Anh em Caramazov cña Dostoievsky, nhµ v¨n lín cña n­íc Nga. Trong t¸c phÈm nµy, xung ®ét gi÷a cha vµ con còng xuÊt ph¸t tõ c¬ së tµi s¶n vµ t×nh dôc. Nh©n vËt Dmitri cña Dostoievsky tuy nhiÒu lÇn hung h¨ng tuyªn bè lµ “sÏ giÕt bè!” Nh­ng trong kho¶nh kh¾c quyÕt ®Þnh, l­¬ng t©m cña g· ®· thøc tØnh, nªn kh«ng trë thµnh kÎ ph¹m téi. Cßn Nelson – g· Dmitri hiÖn ®¹i nµy cña Mü tuy kh«ng hÒ cã ý ®Þnh giÕt cha. Nh­ng sù ®e do¹ cña h¾n ®èi víi cha h¾n dai d¼ng, liªn tôc, nhøc nhèi ®Õn møc «ng kh«ng sao chÞu næi. V¶ ch¨ng Fedo, cha cña Dmitri lµ mét l·o träc phó th« lç, tµn ¸c, kh«ng cã chót t×nh c¶m g× ®èi víi con c¸i, thËm chÝ tranh chÊp c¶ ng­êi t×nh víi con trai. Ng­îc l¹i, Harry l¹i lµ mét ng­êi chång vµ ng­êi cha cã t×nh nghÜa. Nh­ng cËu Nelson th× bÊt kÓ ®Õn t×nh c¶m cha con. Trong mèi xung ®ét dai d¼ng nµy, Angstrom lu«n ®øng ë thÕ phßng thñ vµ bÞ ®éng. Ngay c¶ khi t©m t­ cña «ng ®ang ch×m ®¾m trong ¶o t­ëng vÒ kho¸i c¶m t×nh dôc mµ bçng nghÜ ®Õn hoÆc nghe thÊy tiÕng nãi cña Nelson, th× bÊt chît ng­êi «ng giËt thãt lªn v× ho¶ng hèt. Updike sö dông kü thuËt thÓ hiÖn ®ông ®é trùc diÖn, va ch¹m gi¸n tiÕp hoÆc ®Ó cho nh©n vËt “nuèt giËn lµm lµnh” nh»m triÓn khai cuéc giao ®Êu gi÷a ®¹i diÖn cña hai thÕ hÖ thuéc giai cÊp h÷u s¶n. Nelson trë thµnh mét mèi lo ®ªm ngµy kh«ng ngu«i cña «ng bè Angstrom, ®ång thêi còng lµ hiÖn t­îng ®iÓn h×nh cña sè ®«ng gia ®×nh trong x· héi Mü. ViÖc kh¾c ho¹ xung ®ét gi÷a cha vµ con xuÊt ph¸t tõ quan niÖm triÕt häc- thÈm mü cña nhµ v¨n cho r»ng c¸i thÕ kh«ng hµi hoµ trong quan hÖ gia ®×nh chÝnh lµ nguån gèc cña mäi téi lçi¹¹⁸.

C¸i thÕ “mÊt hµi hoµ” trong quan hÖ cha con ®· nÈy sinh tõ l©u. Ngay trong tËp 2, Con thá trë vÒ, d­íi ®«i m¾t cña ng­êi cha, th»ng bÐ Nelson 12 tuæi d­êng nh­ ®· kh«ng ph¶i lµ mét ®øa trÎ ®¸ng yªu. Cã nh÷ng lóc th»ng bÐ v¨ng ra nh÷ng c©u tôc tÜu, khiÕn «ng ý thøc r»ng tiÕng Mü ngµy cµng khã nghe. Th»ng bÐ kh«ng thÝch ch¬i bãng ræ – m«n thÓ thao mµ ngµy x­a cËu häc sinh Con Thá ®· nhê vµo ®ã mµ næi tiÕng. Nã n»ng n»ng ®ßi mua xe ®¹p vµ khiÕn «ng bè ph¶i lo l¾ng mçi khi cËu bÐ phãng xe b¹t m¹ng. Råi khi cËu bÐ võa ®Õn tuæi tr­ëng thµnh, th× mÑ cËu l¹i cã quan hÖ ngo¹i t×nh víi Charlie. Gi÷a lóc ®ã, Angstrom do ®ång t×nh víi anh da ®en Skeeter – mét phÇn tö cÊp tiÕn trong phong trµo ®Êu tranh cña ng­êi da ®en, nªn ®· cho anh ta vµ c« b¹n cña anh ta – c« Jill, ng­êi da tr¾ng, ®Õn tró ngô trong nhµ «ng. Kh«ng ngê Nelson l¹i mª c« ta. ¤ng bè bÌn ng¨n c¶n Nelson, kh«ng muèn cho cËu ta m¾c vµo chuyÖn yªu ®­¬ng qu¸ sím. Còng v× thÕ, Nelson c¨m ghÐt cha. Khi Jill kh«ng may bÞ thiªu chÕt trong mét c¬n ho¶ ho¹n, Nelson võa ®au buån, võa c¨m giËn cha m×nh vµ cËu ph¸t ®iªn lªn, thÐt lín lµ sÏ giÕt chÕt cha cËu.

Mèi xung ®ét ®Çu tiªn diÔn ra xung quanh vÊn ®Ò gi¸o dôc con c¸i trong gia ®×nh (Harry muèn con trai tõ lóc nhá cho ®Õn khi ®ang ®é tr­ëng thµnh ph¶i nhÊt nhÊt v©ng lêi cha) ®· më nót b»ng sù thÊt b¹i hoµn toµn cña ng­êi cha: trong mäi tr­êng hîp, Nelson ®· tù lµm theo ý m×nh vµ khi buån bùc, cËu cßn næi khïng lªn vµ triÓn khai cuéc tÊn c«ng vµo «ng bè.

Råi khi Nelson ®· tr­ëng thµnh, xung ®ét chuyÓn sang mét tr¹ng th¸i kh¸c. Nã trùc tiÕp ®ông ch¹m vµo vÊn ®Ò tµi s¶n vµ thùc sù g©y nguy h¹i cho sù tån t¹i cña Angstrong. Trong tËp 2, ng­êi cha cho Nelson vµo häc t¹i tr­êng ®¹i häc Kent. Dï r»ng «ng kh«ng b»ng lßng tr­íc nh÷ng hµnh vi cña con trai, song «ng vÉn mong r»ng Nelson sÏ häc vµ tèt nghiÖp tr­êng ®¹i häc. Nh­ng kh«ng ngê cËu ta l¹i bá dë viÖc häc hµnh. V× ChuyÖn yªu ®­¬ng gi÷a Nelson víi c« b¹n lµ Pru ®· dÉn tíi kÕt qu¶ lµ c« ta cã mang vµ cËu ta sî sinh chuyÖn r¾c rèi, bÌn bá ch¹y vÒ nhµ. H¬n n÷a l¹i cßn ®em theo mét c« b¹n cña Pru lµ Melanie vÒ nhµ m×nh ®Ó che m¾t gia ®×nh.

Lóc nµy gia ®×nh Angstrom vÉn ë nhµ mÑ vî vµ bµ ngo¹i cña Nelson døt kho¸t kh«ng cho phÐp ®øa ch¸u ngang nhiªn ®­a b¹n g¸i ®Õn ë trong nhµ bµ. Nh­ng Nelson mét mÆt nhê mÑ cËu lªn xin phÐp bµ ngo¹i, mét mÆt lµm viÖc ®· råi, cø tù tiÖn dän dÑp gian phßng ®Ó ®ãn Melanie vµo ë chung. Sù t×nh ®· nh­ vËy, bµ giµ còng ®µnh ph¶i nhÉn nhôc chÞu ®ùng hµnh vi v« lÔ, v« ®¹o ®øc cña ®øa ch¸u.

Hµnh vi vµ mäi øng xö cña Nelson ®iÓn h×nh cho thÕ hÖ trÎ thuéc tÇng líp trung l­u ë Hoa Kú næi lo¹n chèng l¹i v¨n ho¸ vµ ®¹o ®øc truyÒn thèng. Tiªu biÓu nhÊt lµ phong trµo Hippy vµo thËp kû 60. Håi ®ã ë nhiÒu thµnh phè Mü, ng­êi ta th­êng thÊy nh÷ng nhãm thanh niªn ¨n mÆc bÈn thØu, l«i th«i lÕch thÕch. Hä ®i lang thang, trai g¸i sèng chung ®ông, nÊu n­íng, ¨n uèng vµ ngñ d­íi c¸c bôi c©y ven rõng.

Bµ ngo¹i vµ mÑ Nelson buån phiÒn lµ do hµnh vi cña cËu ®· lµm mÊt thanh danh cña gia ®×nh. Nh­ng Angstrom th× l¹i lo sî r»ng cËu con trai sÏ g©y nguy h¹i cho c«ng viÖc kinh doanh vµ tµi s¶n cña «ng. Nelson ®· mÆc c¶m thÊy ®iÒu ®ã, nªn ngay ngµy ®Çu tiªn trë vÒ nhµ, khi «ng bè quë tr¸ch Nelson, th× cËu ta c·i l¹i vµ chª tr¸ch bè lµ nhá nhen, bÇn tiÖn. CËu tr¾ng trîn nãi r»ng c¸i gèc rÔ vµ xuÊt th©n cïng khæ cña «ng giµ ®· lµm cho «ng bÞ tæn th­¬ng qu¸ nÆng nÒ. Nelson cßn tè c¸o víi Melanie r»ng «ng bè cËu ph¶i dùa dÉm vµo gia ®×nh bªn ngo¹i ®Ó kiÕm tiÒn. CËu cßn giÔu cît «ng lµ “mét «ng vua gi¶ hiÖu”.

Mèi xung ®ét gi÷a cha vµ con cßn ®­îc thÓ hiÖn trªn c¬ së sù kh¸c biÖt vµ tr¸i ng­îc vÒ c¸ tÝnh. C¸i biÖt hiÖu Con Thá ®· nãi lªn th¸i ®é nhót nh¸t vµ dÌ dÆt cña ng­êi cha. Ng­îc l¹i, tÝnh c¸ch cña Nelson ngay tõ nhá ®· tá ra d÷ déi vµ ngç ng­îc. §Çu ãc cËu ta hÑp hßi, thiÓn cËn vµ Ých kû. Hµnh vi mµ cËu ta tù cho lµ cao c¶ vµ hµo hiÖp ch¼ng qua chØ lµ sù tuú tiÖn tiªu sµi tiÒn cña cña cha mÑ. CËu ta cã quan hÖ yªu ®­¬ng víi Pru, nh©n viªn ®¸nh m¸y trong v¨n phßng cña tr­êng, chØ lµ ®Ó tá râ cho c¸c b¹n thÊy lµ cËu ta thÝch sèng tù do, kh¸c ®êi. Thùc ra th× cËu kh«ng hÒ yªu c« ta. CËu kh«ng chung thuû víi c«, cßn tá ra khinh bØ c«. CËu c¶m thÊy ®«i m«i cña c« ®á chãt nh­ m«i cña quØ hót m¸u. Lóc ®Çu cËu cßn che giÊu chuyÖn Pru cã mang víi m×nh, nh­ng khi c¸i thai trong bông c« to ra, th× Nelson c«ng khai ®­a c« vÒ nhµ, yªu cÇu cha ph¶i tæ chøc h«n lÔ chÝnh thøc cho cËu víi Pru. Th¸i ®é cña Nelson rÊt gay g¾t céng thªm víi lêi lÏ võa van nµi võa tr× triÕt vµ giÔu cît cña bµ vî (dï sao th× vî «ng vµ bµ mÑ vî míi lµ nh÷ng ng­êi chÝnh thøc së h÷u tµi s¶n cña dßng hä), buéc Harry ph¶i ngËm ®¾ng nuèt cay mµ chÊp nhËn yªu cÇu ®ã vµ ph¶i chi phÝ mét kho¶n tiÒn lín cho ®¸m c­íi cña cËu con trai.

Tuy h«n lÔ ®· ®­îc tæ chøc mét c¸ch miÔn c­ìng vµ c¶nh t­îng buæi lÔ kh«ng ®­îc ®Ñp m¾t l¾m, nh­ng m©u thuÉn gi÷a cha vµ con ®· hoµ dÞu ®i ®«i chót. Nh­ng kh«ng ngê xung ®ét nµy võa chÊm døt, th× xung ®ét kh¸c l¹i nÈy sinh. LÇn nµy cuéc tÊn c«ng cña Nelson nh»m th¼ng vµo c«ng viÖc kinh doanh cña h·ng « t«. CËu yªu cÇu cha ph¶i nhanh chãng quyÕt ®Þnh cho cËu phô tr¸ch phßng tr­ng bÇy vµ b¸n « t«. Yªu cÇu nµy khiÕn «ng bè sî ®Õn thãt c¶ tim. V× lµm nh­ vËy th× ph¶i g¹t bá Charlie ra khái chøc vô tr­ëng phßng, mµ Charlie l¹i lµ ng­êi cã nhiÒu kinh nghiÖm trong c«ng viÖc tiÕp thÞ vµ giao dÞch víi kh¸ch hµng (Trong tËp 2 cña t¸c phÈm bé tø, m­êi n¨m vÒ tr­íc, Charlie ®· tõng quyÕn rò vî cña Angstrom lµ Janice vµ cïng chung sèng víi c« nµng mét thêi gian kh¸ dµi, nh­ng nh÷ng n¨m gÇn ®©y Harry ®· hoµ gi¶i víi g· vµ Charlie ®· trë thµnh viªn chøc ®¾c lùc cña «ng). H¬n n÷a t×nh h×nh cña thÞ tr­êng « t« hiÖn ®ang khã kh¨n, sù non nít vµ t­ chÊt cña «ng con trai chØ cã thÓ g©y nguy h¹i vµ lµm cho c«ng ty l©m vµo t×nh tr¹ng ph¸ s¶n. Harry c­¬ng quyÕt kh«ng chÊp nhËn yªu cÇu cña cËu con trai. Nh­ng kh«ng ngê Nelson còng ®· tranh thñ ®­îc sù ñng hé cña mÑ vµ bµ ngo¹i. Hai ng­êi phô n÷ cã quyÒn hµnh thùc sù nµy ®· tho¶ thuËn víi Charlie vµ viÖc Nelson thay thÕ Charlie thùc ra ®· ®­îc s¾p xÕp xong xu«i c¶ råi.

L¹i mét lÇn n÷a, Harry chÞu thua cËu con trai. Buån bùc vµ thÊt väng, «ng l¹i t×m ®Õn c©u l¹c bé Chim ¦ng ®Ó gi¶i sÇu. ë n¬i ®©y, ngoµi nh÷ng lóc t¸n chuyÖn nh¶m nhÝ víi c¸c b¹n trong giíi kinh doanh, cã nh÷ng lóc Harry ngåi ng¶ ng­êi trªn ghÕ ph« t¬i, nhÊp nh¸p cèc r­îu, ch×m ®¾m vµo nh÷ng cuéc phiªu l­u t×nh dôc trong t­ëng t­îng. ë ®©y trong nh÷ng ®o¹n v¨n dµi miªu t¶ dßng ý thøc cña nh©n vËt, t¸c gi¶ ®· ph¬i bÇy tr­íc ®éc gi¶ thÕ giíi tinh thÇn trèng rçng cña tÇng líp trung l­u Mü. Cuéc sèng cña hä tá ra nhµm ch¸n, v« nghÜa. Quanh ®i quÈn l¹i chØ cã ba ý t­ëng nèi tiÕp nhau diÔn ra trong t©m trÝ Harry: nçi lo vÒ thua thiÖt trong kinh doanh, sù thÌm kh¸t t×nh dôc gËm nhÊm trong ®¸y s©u tiÒm thøc vµ nçi lo tr­íc mèi ®e do¹ cña con trai.

§óng nh­ ®iÒu Harry ®· xÐt ®o¸n, chØ sau 5 tuÇn lµm c«ng viÖc kinh doanh, sù thÊp kÐm vÒ nghiÖp vô céng víi sù l­êi biÕng vµ chËm ch¹p cña Nelson ®· g©y ra nh÷ng tæn thÊt cho c«ng ty. Tuy vËy kh«ng nh÷ng cËu ta vÉn ngoan cè, kh«ng chÞu nhËn khuyÕt ®iÓm, mµ cßn cã ý nghÜ ng«ng cuång muèn cho bè chãng chÕt ®Ó cã thÓ ®éc chiÕm phßng kinh doanh « t«. “T¹i sao bè kh«ng chÕt ®i cho xong chuyÖn? ë c¸i tuæi Êy, ng­êi ta th­êng m¾c ®ñ chøng bÖnh. NÕu chuyÖn ®ã xÈy ra, th× chØ cßn l¹i cËu ta vµ bµ mÑ. CËu nghÜ r»ng cËu ®· biÕt c¸ch ®èi phã víi bµ mÑ.”

M©u thuÉn gi÷a cha con kh«ng chØ thÓ hiÖn qua hµnh vi vµ th¸i ®é ®èi víi c«ng viÖc, mµ cßn ®­îc béc lé qua sù t­¬ng ph¶n vµ tr¸i ng­îc c¶ vÒ ngo¹i h×nh vµ c¸ tÝnh. Håi Nelson cßn nhá, «ng Harry ®· ®Ó ý thÊy r»ng c¸i ®Çu, ®«i tai vµ ®«i tay cña th»ng bÐ nhá xÝu gièng phÝa bªn ngo¹i. Khi cßn ®i häc, Harry næi tiÕng lµ cÇu thñ bãng ræ xuÊt s¾c ë tr­êng häc, cßn Nelson th× l­êi nh¸c, kh«ng thÝch vËn ®éng. ¤ng Harry nãi: Thanh niªn ngµy nay mª tÝn, sî ma, sî quØ. Nelson bÌn giÔu cît l¹i bè lµ: ®Õn nhµ thê nghe gi¶ng ®¹o lµ chuyÖn ngu ngèc. ¤ng bè quÝ träng tiÒn tµi h¬n bÊt cø thø g× trªn ®êi, th× cËu con l¹i coi tiÒn tµi nh­ r¬m r¸c; Nelson tÝnh t×nh nãng nÈy, d÷ d»n, nh­ng «ng Harry l¹i hiÒn hoµ, nhÉn n¹i, thËm chÝ nhiÒu khi chÞu nhÉn nhôc.

Khi «ng Harry chª tr¸ch Nelson ®· lµm háng c«ng viÖc kinh doanh, cËu ta c·i l¹i «ng rÊt l¸o x­îc, nh­ng «ng vÉn b×nh tÜnh, kh«ng næi giËn. ThÊy kh«ng thÓ chäc tøc b»ng lêi lÏ, cËu bÌn dïng hµnh ®éng tiÕp tôc ®¸nh nh÷ng ®ßn nÆng nÒ vµo tµi s¶n cña «ng. Lu«n mÊy lÇn cËu cè t×nh va ®Ëp, lµm x©y x¸t mÐo mã chiÕc « t« mµ «ng yªu quÝ ngang víi c¸i m¹ng cña m×nh. Sau khi vµo lµm viÖc trong phßng tr­ng bÇy « t«, Nelson l¹i l¸i xe ®©m háng mét chiÕc « t« ®¾t tiÒn nhÊt, khiÕn cho c«ng ty bÞ thiÖt h¹i mét kho¶n tiÒn lín.

§Õn lóc nµy, xung ®ét gi÷a cha con ®· ph¸t triÓn lªn tíi ®Ønh cao. Nh÷ng ®ßn tíi tÊp mµ Nelson gi¸ng vµo ®Çu «ng Harry ®ång thêi còng lµ nh÷ng cuéc ph¸ ph¸ch ®ang ®Èy h·ng « t« tíi mèi nguy c¬ bÞ ph¸ s¶n. §øng tr­íc tai ho¹ chung cña gia ®×nh, «ng Harry vµ bµ vî vèn ®ang cã nh÷ng bÊt ®ång, bçng t×m thÊy lý do ®Ó liªn kÕt víi nhau nh»m ng¨n chÆn sù ph¸ ho¹i cña con trai. Hä t×m biÖn ph¸p c¸ch ly ®«i vî chång trÎ ra khái kinh tÕ cña gia ®×nh vµ hä dän sang mét ng«i nhµ kh¸c, ®Ó cho Nelson vµ Pru ë trong ng«i nhµ cña bµ ngo¹i.

C¸i ®ßn kinh tÕ mµ vî chång «ng Harry ®¸nh vµo con trai tá ra rÊt hiÖu nghiÖm. CËu ta hoang mang vµ ho¶ng sî hÕt hån.

§Õn ®©y xung ®ét gi÷a cha vµ con ®­îc më nót b»ng cuéc ph¶n c«ng th¾ng lîi cña cha vµ sù thÊt b¹i bÊt ngê cña kÎ ph¸ gia chi tö.

G¹t bá ®­îc anh chµng ph¸ bÜnh, «ng Harry l¹i c¶m thÊy nh­ ®­îc trë l¹i ngai vµng cña «ng vua trong l©u ®µi cña m×nh. Råi vî chång «ng cïng víi hai cÆp vî chång kh¸c ®¸p chiÕc m¸y bay khæng lå ®Õn bê biÓn Caspean nghØ m¸t. “NiÒm vui khiÕn tim «ng ®Ëp m¹nh. Harry ®· vµo tuæi trung niªn vµ gièng nh­ ®øc chóa trêi co qu¾p l¹i b»ng qu¶ nho kh« r¬i xuèng d­íi ghÕ xe h¬i, th× nay bçng to lªn, lín lªn, sõng s÷ng nguy nga.. ¤i, tù do! Nh÷ng ng­êi chÕt còng nh­ nh÷ng ng­êi sèng ®Òu ®· rít l¹i d­íi n¨m h¶i lý vµ ë phÝa sau líp s­¬ng mï lµm cho mÆt ®Êt mê ¶o gièng nh­ lµn h¬i n­íc phñ lªn mét tÊm g­¬ng.” (Tr. 390)

Sù ®èi lËp vµ ®ông ®é gi÷a cha vµ con vèn hÕt søc gay g¾t, quyÕt liÖt vµ t­ëng nh­ chØ cã thÓ gi¶i quyÕt b»ng sù huû diÖt mét mÊt mét cßn, th× l¹i t¹m thêi ®i tíi sù tho¶ hiÖp ®Ó chuÈn bÞ cho sù hoµ gi¶i cuèi cïng gi÷a cha vµ con. Bëi v× ®©y kh«ng ph¶i lµ xung ®ét cã tÝnh bi kÞch gi÷a míi vµ cò, tiÕn bé vµ l¹c hËu, mµ lµ xung ®ét cã tÝnh bi hµi, thÓ hiÖn sù bÕ t¾c kh«ng lèi tho¸t trong thÕ giíi tinh thÇn vµ ®¹o ®øc cña tÇng líp trung l­u trong x· héi Mü. Xung ®ét nµy lµ c¬ së mµ tõ ®ã h×nh thµnh nªn c¸c yÕu tè trong cÊu tróc thÓ lo¹i cña t¸c phÈm.

3. c¸c yÕu tè bi, hµi vµ trµo léng trong

cÊu tróc thÓ lo¹i

ThÓ lo¹i cña Con thá phÊt lªn lµ sù kÕt hîp gi÷a c¸c yÕu tè bi, hµi vµ trµo léng. Trong toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, cã khi xung ®ét gi÷a cha vµ con diÔn ra hÕt søc c¨ng th¼ng, nh­ng gÇn ®Õn ®iÓm cao trµo th× bÞ h·m l¹i vµ chuyÓn sang s¾c th¸i th­¬ng c¶m. Cuéc ®èi tho¹i gi÷a cha vµ con sau ®©y cho thÊy lóc ®Çu Harry c­¬ng quyÕt ph¶n ®èi cuéc h«n nh©n cña Nelson vµ cËu con trai còng kiªn tr× ®ßi cha ph¶i thùc hiÖn yªu cÇu cña m×nh.

• 
  Sao con kh«ng ®i ra bªn ngoµi xem cã c¸ch nµo gi¶i quyÕt cho xong ®i?
  
• 
  Gi¶i quyÕt lµm sao ®­îc? Thêi kú thai nghÐn cña c« Êy ®· ®Õn th¸ng thø n¨m råi.
  
• 
  Tù nã kh¸c t×m c¸ch mµ sinh ®Î, ch¼ng cÇn ph¶i c­íi xin lµm g×. Nh÷ng tr¹i trÎ tõ thiÖn rÊt mong kiÕm ®­îc trÎ s¬ sinh. Ng­êi ta sÏ cßn coi con lµ ©n nh©n cña hä ®Êy
  
• 
  Pru nhÊt quyÕt kh«ng ®ång ý nh­ vËy.
  
• 
  Con ®õng kh¼ng ®Þnh døt kho¸t nh­ vËy... Pru lµ mét trong b¶y ®øa con cña gia ®×nh, nªn nã hiÓu ®­îc gi¸ trÞ cña mçi ®ång tiÒn.
  
• 
  Cha ¹, cha nãi nh÷ng ®iÒu nh¶m nhÝ. Cha quªn r»ng ®øa trÎ còng lµ mét con ng­êi, nã còng lµ ng­êi cña dßng hä Angstrom ®Êy!
  
• 
  L¹y chóa! T¹i sao cha l¹i quªn mÊt ®iÒu ®ã nhØ? ( Tr. 207)
  

Cuéc c·i v· ®ang rÊt gay g¾t, nh­ng chØ mét c©u nãi cña Nelson vÒ ®øa trÎ s¾p ra ®êi ®· ngay lËp tøc ®ông ch¹m ®Õn l­¬ng tri vµ ý thøc cña «ng Harry ®èi víi ®øa trÎ mang huyÕt thèng cña dßng hä Angstrom. Nelson lµ mét g· thanh niªn võa l× lîm, mµ l¹i võa kh«n khÐo. BiÕt cha lµ ng­êi ngoan ®¹o, nªn cËu lÊy lý do ®¹o ®øc ra ®Ó buéc «ng ph¶i chÊp nhËn yªu cÇu cña m×nh vµ b¾t «ng ph¶i tæ chøc h«n lÔ ngay lËp tøc.

C¶nh t­îng h«n lÔ ®­îc t¸c gi¶ kh¾c ho¹ víi s¾c th¸i thÓ lo¹i võa hµi h­íc võa bi ®¸t. C« d©u ng­îng ngïng ®i thËt chËm ch¹p, nh­ng c¸i bông to qu¸ cì th× cø ph¬i ra tr­íc mÆt mäi ng­êi. C« kÐo lª b­íc ch©n, ng­êi xå xÒ, cøng nh¾c, khiÕn Harry thÊy c« tr«ng gièng mét nh©n viªn phôc vô ®ang quÐt dän nhµ cöa. §¹i diÖn cho nhµ g¸i chØ cã mét bµ mÑ giµ nãi n¨ng ng­îng ngËp, ®i ®øng vông vÒ. Ng­êi chñ tr× h«n lÔ l¹i lµ mét môc s­ (nghe ®©u cã tËt ®ång tÝnh luyÕn ¸i) mµ Nelson vèn cã ¸c c¶m. §èi víi Nelson, h«n lÔ ch¼ng qua chØ lµ mét c«ng viÖc b¾t buéc ph¶i lµm cho xong. V× cËu vèn kh«ng yªu Pru, nªn cËu kh«ng c¶m thÊy mét chót g× cña niÒm vui vµ h¹nh phóc. CËu ®i l¹i víi vÎ mÆt l¹nh lïng, chµo ®ãn kh¸ch khøa vµ b¹n bÌ víi d¸ng ®iÖu qua loa, miÔn c­ìng. Ng­îc l¹i, t©m tr¹ng cña «ng bè ®­îc miªu t¶ kh¸ phøc t¹p. Khi nghe môc s­ hái Pru vµ Nelson cã ®ång ý trë thµnh vî chång cña nhau hay kh«ng vµ nghe thÊy c©u tr¶ lêi khe khÏ cña Nelson “V©ng, con ®ång ý”, th× bçng nhiªn “«ng bè c¶m thÊy c¨ng th¼ng vµ buét miÖng thÐt lªn, trë thµnh mét anh hÒ gµo thÐt” ngay gi÷a th¸nh ®­êng trang nghiªm. Nh­ng råi tõ c¶nh t­îng hµi h­íc nùc c­êi l¹i chuyÓn ngay sang tr¹ng th¸i th­¬ng c¶m bÊt chît bét ph¸t tõ ®¸y s©u t©m linh cña ng­êi cha. “C¶m gi¸c nãng báng d©ng trµo trong hai tuyÕn n­íc m¾t vµ c¶m gi¸c nhãi buèt giÇn giËt n¬i cæ häng khiÕn «ng kh«ng sao kiÒm chÕ næi. Nh÷ng con ng­êi ®Õn chøng kiÕn h«n lÔ ®øng ®»ng sau «ng, nh÷ng ng­êi ®¸ng th­¬ng, vÎ khã chÞu vµ phiÒn to¸i khi nghe thÊy tiÕng thÐt ghª rîn ®Òu ®ang xª dÞch vÒ phÝa tr­íc. Mét c¶m gi¸c kh«ng sao gi¶i thÝch næi vÒ biÕt bao nçi ®au th­¬ng cña loµi ng­êi l¹i hiÓn hiÖn mét c¸ch nãng báng trªn c¸i g¸y cña Nelson khi cËu ta vµ c« nµng ®ang lÆng lÏ ®øng im l×m, cßn nh÷ng ng­êi kh¸c th× ®ang lËt gië quyÓn kinh ®á vµ dÇy ®Ó t×m bµi th¬ võa ®­îc nh¾c tíi ..(.).. vµ hä cÊt tiÕng ®äc rêi r¹c tõng tõ trong c©u “ng­êi vî ngoan lµ cµnh nho s¶n sinh nhiÒu tr¸i ngät”. Nh­ng sau c©u ®ã th× Con Thá kh«ng thÓ nµo ®äc tiÕp c©u “ng­êi chång hiÒn kÝnh sî th­îng ®Õ”, v× «ng ®ang khãc, khãc nøc në. Nh÷ng dßng lÖ ®· tÈy röa ®i nh÷ng dßng ch÷ vµ c¶ trang s¸ch, trang s¸ch ®ã bçng trèng tr¬n vµ tr¾ng bÖch, tr«ng gièng hÖt c¸i cæ ®¸ng th­¬ng, im l×m vµ mÒm yÕu cña Nelson.” (Tr.244-45)

Ngßi bót tµi t×nh vµ hÕt søc tinh tÕ cña nhµ v¨n ®· t¹o nªn sù chuyÓn biÕn tõ c¸i hµi h­íc (sù kÖch cìm vµ lè bÞch cña anh hÒ) sang c¶m gi¸c bi th­¬ng bét ph¸t mét c¸ch bÊt ngê, bÊt ngê ngay c¶ víi nh©n vËt Harry. V× khi h«n lÔ b¾t ®Çu, trong th©m t©m «ng vÉn c¶m thÊy ®au xãt vµ c¨m giËn th»ng con trai ngç ng­îc ®· vµ ®ang g©y nguy h¹i cho c¸i c¬ ®å vµ cuéc sèng æn ®Þnh, v÷ng vµng cña «ng. NÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña bµ vî vµ mÑ vî, th× «ng ®· døt kho¸t lo¹i bá cuéc h«n lÔ. Nh­ng t×nh c¶m cha con vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm cña ng­êi cha bçng tõ trong câi v« thøc trçi dËy, khiÕn «ng bµng hoµng söng sèt, kh«ng hiÓu næi sù biÕn chuyÓn trong t©m tr¹ng cña chÝnh m×nh. Nh÷ng t×nh c¶m phøc t¹p cña con ng­êi Èn giÊu trong nh÷ng gãc tèi t¨m u ¸m cña t©m linh ®· ®­îc nhµ v¨n soi räi d­íi ¸nh s¸ng thÈm mü võa bi hµi, võa trµo léng. Qua c¸i gam mÇu sÆc sì vµ chãi läi cña bøc tranh t©m lý, nhµ v¨n ®· t¹o nªn sù céng h­ëng cña hai c¸ tÝnh, hai tÝnh c¸ch tr¸i ng­îc nhau gi÷a cha vµ con. §Ó b¶o vÖ c¬ nghiÖp cña m×nh ®ang phÊt lªn trong bèi c¶nh thÞnh v­îng cña kinh tÕ Hoa Kú vµo thËp niªn 70, «ng Harry nghÜ r»ng mäi hµnh vi cña Nelson ®Òu ®i chÖch ra khái con ®­êng mµ «ng ®· s¾p ®Æt s½n cho cËu ta ®Ó thµnh ®¹t vµ tiÕp tôc sù nghiÖp cña «ng. Nh­ng trong kho¶nh kh¾c l­¬ng t©m thøc dËy, «ng bçng nhËn ra r»ng “c¸i cæ ®¸ng th­¬ng, im l×m vµ mÒm yÕu” cña Nelson chÝnh lµ s¶n phÈm do «ng t¹o nªn. H×nh t­îng vÒ nh÷ng giät n­íc m¾t cay ®¾ng röa s¹ch trang s¸ch cao c¶ vµ thiªng liªng cña kinh th¸nh vµ thay thÕ vµo ®ã c¸i cæ ®¸ng th­¬ng, im l×m vµ mÒm yÕu lµ mét bøc tranh ®Çy Ên t­îng vµ cã tÝnh t­îng tr­ng vÒ mèi m©u thuÉn gi÷a nh÷ng bµi gi¶ng ®¹o thiªng liªng, thµnh kÝnh, nh÷ng tuyªn ng«n cã ý nghÜa ®¹o ®øc häc cao siªu víi hiÖn thùc gai gãc,, nhøc nhèi cña cuéc ®êi. Nh­ng ®ång thêi khi nh÷ng giät n­íc m¾t cña Harry ch¶y trµn trÒ trªn trang kinh th¸nh còng lµ kho¶nh kh¾c thanh läc t©m hån cña ng­êi cha, khiÕn «ng nhËn ra r»ng chÝnh «ng lµ kÎ tr­íc tiªn ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng lçi lÇm cña ®øa con trai. Tr­íc ®©y do vî chång «ng hay sinh chuyÖn bÊt hoµ nªn hä l¬ lµ viÖc d¹y dç ®øa con. V¶ ch¨ng x­a kia «ng còng tõng cã nh÷ng hµnh vi phãng ®·ng ch¼ng kÐm g× Nelson. Trong khi ®au buån vÒ chuyÖn bÞ vî lõa dèi, Harry ®· tõng cã quan hÖ víi mét c« g¸i ®iÕm vµ bá r¬i c« ta khi c« ta ®· cã mang víi «ng. Lóc nµy Nelson cßn tö tÕ h¬n «ng, khi cËu quyÕt ®Þnh c­íi c« g¸i ®· cã mang víi cËu..

Râ rµng ë ®©y biÖn ph¸p “thanh läc” cña bi kÞch gãp phÇn th©m nhËp vµo t©m tr¹ng phøc t¹p cña Harry. §ång thêi ý nghÜa phª ph¸n vµ trµo léng ngÇm s©u trong cÊu tróc cña t×nh huèng bi hµi mµ trong ®ã ®éc gi¶ cã thÓ nhËn ra m©u thuÉn nùc c­êi trong øng xö cña Harry khi «ng c¨m ghÐt vµ chª tr¸ch Nelson, nh­ng l¹i quªn r»ng håi trÎ «ng còng m¾c lçi lÇm t­¬ng tù nh­ con trai «ng.

V¶ ch¨ng hiÖn nay Harry võa m¶i mª kiÕm tiÒn, võa tiÕp tôc cuéc sèng phãng ®·ng nh­ x­a. Sau nh÷ng lÇn xung ®ét víi con trai, «ng ®Òu gi¶i to¶ nçi buån phiÒn b»ng c¸ch t×m niÒm hoan l¹c trong quan hÖ t×nh dôc hoÆc lµ víi bµ vî hoÆc lµ víi ng­êi t×nh trong c©u l¹c bé Chim ¦ng.

Nh­ phÇn trªn ®· nãi, sau khi Harry lo¹i bá ®­îc con trai ra khái c«ng viÖc kinh doanh vµ dän sang nhµ kh¸c ®Ó sèng c¸ch biÖt víi Nelson vµ Pru, vî chång «ng bay ®Õn bªn bê biÓn Caspean. Trong c¶nh biÓn trêi bao la gîi nªn bao ý t­ëng l·ng m¹n vµ phãng tóng, hä tËn h­ëng tho¶ thÝch niÒm vui ®­îc tù do vµ tho¸t khái nh÷ng lo phiÒn do Nelson g©y ra. Nh­ng gi÷a lóc ®ã th× bµ vî lµ Janice ®Õn b¸o cho Harry biÕt lµ bµ ngo¹i cña Nelson gäi ®iÖn tho¹i nãi lµ ë nhµ l¹i xÈy ra chuyÖn: Nelson ®· ®¸nh cho Pru mét trËn ®ßn, mÆc dï c« ta s¾p sinh në. Vµ cËu l¹i l¸i mét chiÕc xe h¬i cao cÊp bá ®i mÊt. Nghe ®­îc tin nµy, Harry chöi rña Nelson lµ ®å chuét nh¾t ®ª tiÖn vµ tuyªn bè víi Janice lµ “§ªm nay t«i døt kho¸t kh«ng thÓ rêi khái n¬i nµy”. V× ®ªm nay «ng ®· cã cuéc hÑn hß víi mét bµ kh¸c råi. Nh­ng Janice lo sî cuèng cuång, võa khãc lãc, võa la hÐt buéc «ng ph¶i ®¸p m¸y bay trë vÒ ngay tr­íc b÷a c¬m tr­a.

ThÕ lµ Harry vÉn kh«ng tho¸t ra khái mèi xung ®ét gi÷a cha vµ con. Vî chång «ng trë vÒ nhµ ®Ó t×m c¸ch truy lïng th»ng con bÊt hiÕu. Nh­ng khi kÕt thóc t¸c phÈm, xung ®ét l¹i ®­îc më nót b»ng thñ ph¸p hµi kÞch. Tuy Pru bÞ chång ®¸nh ®ßn kh¸ ®au, nh­ng c« kh«ng bÞ xÈy thai, mµ rÊt may m¾n lµ ®· sinh ®­îc ®øa con g¸i xinh x¾n. Cuéc ®èi ®Çu gi÷a cha vµ con trai còng b¾t ®Çu chÊm døt, khi Nelson tõ Ohaio göi vÒ tê b­u thiÕp b¸o cho gia ®×nh biÕt lµ cËu ®· trë vÒ tr­êng ®¹i häc ®Ó tiÕp tôc viÖc häc hµnh.

Harry thë phµo nhÑ nhâm. Pru ®Æt ®øa ch¸u g¸i lªn ®Çu gèi «ng néi. NiÒm an ñi trµo d©ng trong t©m trÝ «ng Harry, nh­ng ®Çu ãc «ng l¹i t­ëng t­îng ra nh÷ng chuyÖn cã thÓ xÈy ®Õn trong t­¬ng lai: §øa trÎ nµy sÏ lµ kÎ lo¹i bá «ng. “Nã sÏ lµ mét c¸i ®inh s¾t n÷a ®ãng lªn n¾p chiÕc quan tµi cña «ng”. (Tr.467)

Xung ®ét trung t©m cña t¸c phÈm kÕt thóc b»ng thñ ph¸p hµi kÞch. Nh­ng bªn c¹nh niÒm vui cña sù hoµ gi¶i, l¹i vang lªn mét ©m ®iÖu th­¬ng c¶m vÒ c¸i chÕt xa x¨m, m¬ hå nh­ng ®Çy søc ¸m ¶nh trong ®¸y s©u t©m hån Harry. Tuy nhiªn ngßi bót trµo léng cña nhµ v¨n ®· t¹o ra mét gi¸n c¸ch gi÷a sù th­¬ng c¶m trong lßng nh©n vËt víi sù quan s¸t vµ ph©n tÝch cã tÝnh lý trÝ l¹nh lïng vµ tØnh t¸o cña ng­êi kÓ chuyÖn tr­íc sù viÖc kh¸ch quan. §óng nh­ ý ®å nghÖ thuËt cña nhµ v¨n lµ kh«ng t¹o ra nh÷ng t¸c phÈm “lµm cho t©m t×nh xóc ®éng”, cã thÓ thÊy lµ ë ®©y nh÷ng trang s¸ch cã chøc n¨ng kÝch thÝch b¹n ®äc tham gia vµo qu¸ tr×nh t×m tßi vµ gi¶i phÉu nh÷ng dôc väng Ých kû, vô lîi cña nh÷ng con ng­êi ®· g©y nguy h¹i cho gia ®×nh vµ x· héi.

Ph¸t huy chøc n¨ng cña mét nghÖ thuËt phª ph¸n vµ c¶nh tØnh c«ng chóng tr­íc t×nh tr¹ng b¨ng ho¹i ®¹o ®øc vµ sù suy sôp vÒ tinh thÇn trong x· héi hiÖn ®¹i, nh÷ng t¸c phÈm cña John Updike ®· vµ ®ang chiÕm ®­îc c¶m t×nh vµ lßng yªu mÕn cña ®«ng ®¶o ®éc gØa trªn kh¾p thÕ giíi.

phô lôc

PhÇn Phô Lôc nµy gåm hai b¸o c¸o khoa häc cña hai häc gi¶ Mü ®· ®­îc tr×nh bµy t¹i mét Héi NghÞ Khoa Häc Quèc TÕ do Tr­êng §¹i Häc Khoa Häc X· Héi & Nh©n V¨n, §HQG tæ chøc ë Hµ Néi th¸ng 10, n¨m 1999. Hai b¸o c¸o nµy ®· vËn dông ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn liªn ngµnh v¨n hãa-chÝnh trÞ-x· héi (interdiciplinary approaches), mét ph­¬ng ph¸p hiÖn cßn rÊt míi l¹ ®èi víi c¶ sinh viªn vµ giíi nghiªn cøu ë n­íc ta, nªn rÊt ®¸ng ®Ó chóng ta tham kh¶o vµ t×m hiÓu.