Pedagogika, innovatsiya, integratsiya

IV BOB. TA’LIM PRINSIPLARI
«Prinsip» s o ‘zining m a ’nosi xulqning, xatti-harakatning asosiy qoidasi, 
yetakchi g ‘oya demakdir. Ta’lim qonuniyatlari (prinsiplari) bu -
0
‘qitish 
jarayon ig a qo'yiladigan talablar y ig ‘indisidir.
Biz, hatto, turm ushda ham «bu odam prinsipli» deym iz va bunda 
o ‘sha odam ning o ‘ziga xos qoidalariga, o ‘zining prinsiplariga m uvofiq ish 
k o ‘rishini nazarda tutam iz. A gar kishining xatti-harakatlarida q at’iy qoidalar 
b o ‘lmasa, uni «prinsipi y o ‘q» deb hisoblaym iz.
XV - XVI asrlardagi m ashhur olim lar bilishning asosiy qonuniyatlariga 
faqat o ‘qitishning em as, balki axloqiy tarbiyalashning ham yetakchi asosi 
sifatida qaraganlar.
Forobiy «Namunali ta ’lim» haqidagi risolasida o ‘quvchilar o ‘zlashtirishi 
lozim bo‘lgan materialni eng yaxshi y o ‘sinda bayon qilish masalasiga alohida 
to ‘xtalib, bu ishning ikkita turini tavsiya etgan: ularning biri bevosita sezishga 
yaqin narsalarni oldingi o ‘ringa qo‘yishdan va ikkinchisi aqlga yaqin narsalarni 
olg‘a surishdan iboratdir. U o ‘zining fikrini tushuntirib shunday yozgan: «Aql 
o ‘z harakatini a w a l seziladigan narsalarga, keyin esa aqlga muvofiq y o ‘sinda, 
y a ’ni xossalami sintez qilishga y o ‘naltirishi m a’qul».
Ibn 
Sino asarlarida ham didaktikaning prinsiplariga, xususan, 
k o ‘rsatm ali o ‘qitishga qiziqish bilan qaralgan. Ibn Sino inson dastlabki 
o ‘quv m ashg‘ulotlarida buyum ning tashqi xossasini o ‘rgansa, o ‘sha 
buyum ni va uning tasvirini k o ‘rib chiqsa, o ‘zi m ustaqil holda bilim larni 
o ‘zlashtira oladi, deb hisoblagan. Olim inson haqiqatan m avjud narsalarni 
yoki ularning tasvirini idrok etishi tufayli unda obyektiv voqelikni to ‘g ‘ri 
aks ettiradigan tasavvur shakllanishini uqtirgan.
Sharqshunos olim K indiyning fikricha, insonda ijobiy sifatlarni tarkib 
toptirishning eng zarur om ili uning aql kuchini rivojlantirishdir. Aql kuchi 
rivojlanm asa, inson um r b o ‘yi A rastuning kitoblarini o ‘qisa ham ularda 
ifodalangan fanlarning birontasini o ‘zlashtira olm aydi. B unday odam har 
qancha urinsa-da, faqat boshqalarning gaplarini takrorlab bera oladigan 
b o ‘ladi. U hech narsaning m ohiyatini tushunm aydi va o ‘zlashtira olm aydi. 
K indiy ana shu fikrlarini bayon qilar ekan, o ‘qitishning ilmiyligi va ongliligi 
qoidasini nazarda tutgan.
Pedagog olim larning yuqoridagi fikr-m ulohazalarini um um lashtirib, 
x ulosa sifatida aytishim iz m um kinki, o ‘qitish prinsiplari yosh avlodga 
ta ’lim va tarbiya berish m aqsadlariga m uvofiq o ‘qitishning xarakterini 
belgilaydigan asosiy yetakchi qoidalardir.
M ana shu prinsiplar qayerdan kelib chiqqan? Ularni kim, qachon va 
qanday vaziyatlarda ifodalagan?
43

Prinsiplarni ifodalashga olib kelgan asosiy m anba, o ‘qitish am aliyoti, 
o ‘qituvchilarning keyinchalik anglangan, um um lashtirilgan va tarqalgan 
tajribasi ham da topilm alaridir.
Biz ijtim oiy rivojlanishga k o ‘ra o 'q itish prinsiplarining o ‘zgarishini 
e ’tiro f etgan holda a n ’anaviy ta ’riflarni saqlash, ularga faqat zam onaviy 
m aktabning ahvolini aks ettirish zarurligi uchun boshqacha m azm un baxsh 
etish, xususan, yangi m aktabga xos ayrim qoidalarni kiritish tarafdorim iz. 
M asalan, «U m um iy ta ’lim m aktabi konsepsiyasi» ham da «Sinfdan va 
m aktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi»ga m uvofiq, butun 
o 'q itish va tarbiyalash tadbirlari ta ’limni insonparvarlashtirish ham da 
dem okratlashtirish talablariga bo'ysunishi sababli dem okratik qonunlarga, 
shaxsga, insoniy m unosabatlarga asoslangan tarbiyalovchi va kam ol 
toptiruvchi ta ’lim ning birligi yetakchi qoida b o ‘lib qoldi.
0 ‘qitishning prinsiplaridan uning qoidalari kelib chiqadi v a ular u yoki 
bu prinsiplarning xususiy qoidalarini aks ettiradi. M asalan, o ‘qitishning 
ko ‘rsatm alilik prinsipi ta ’lim ning k o ‘rsatm ali q o ‘llanm ani hozirlash, 
o ‘quvchilarni uni idrok etishga tayyorlash, q o ‘llanm ani k o ‘rsatish va tahlil 
qilish kabi qoidalarini taqozo etadi.
0 ‘qitishning tizim lilik prinsipi quyidagi qoidalardan iborat: yangi 
o ‘zlashtirilgan bilim larni ilgari olingan bilim larga bo g‘lash, m aterialni 
qism lari b o 'y ich a bayon qilish, o ‘rganilgan bilim larni m ustahkam lash va 
hokazo. 0 ‘qitish prinsipi butun t a ’lim jarayoniga tarqaldi, ta ’lim ning qoidasi 
faqat ana shu jarayonning ayrim tom onlari va zvenolaridir.
Y .A .K om enskiy o ‘zining «B uyuk didaktika» asarida didaktikaning 
prinsiplarini ishlab chiqqanidan boshlab, ularni deyarli barcha pedagog 
olim lar k o ‘rib chiqdilar, lekin o'qitish prinsiplarining soni va m azm unini 
belgilash xususida hozirgi kungacha b irfik rg a kelingani y o ‘q.

tải về 7.45 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: