HOZIRGI 0 ‘QITISH JARAYONIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR

bilan yozilgan tavsifi em as, balki m oddiy olam haqidagi qaram a-qarshi 
tushunchalarning o 'zaro kurashish m aydoni va qurolidir. F a n la r- e ’tiqodlam i 
shakllantirishning kuchli omili. Shuning uchun yoshlarim iz olgan bilim lar 
ularning e ’tiqodiga aylanishi ju d a muhimdir.
M ana shu vazifalarni am alga oshirishda o 'quvchilarning ijodiy 
qobiliyatlarini rivojlantirish muhim talabdir. Biz faqat ana shunga asoslanib 
bolalarni m ustaqil o'ylash g a o'rgatishim iz, ularda o 'zlarin in g qarashlari va 
nuqtayi nazari tizim ini tarkib toptirishim iz mum kin.
A gar bilim larni bayon etish, ishning usullarini k o'rsatish m um kin 
b o 'lsa, ijodiy faoliyatni o'rgatish uchun o'quvchilarni xuddi ana shu faoliyat 
jaray o n ig a bevosita jalb etish shart. M ana shu m uam m o b o 'y ich a ayrim
m ulohazalarni ifodalashga harakat qilamiz.
A w a lo , har qanday ijodkorlik, xususan, o'quv ch ilarning ijodkorligi 
m axsus tayyorlangan sharoitlarda am alga oshishi m um kin. B unda bilimlar, 
k o 'n ik m alar va m aiakalar tizimi hal qiluvchi om il bo 'lad i. Ijodni, ijod- 
korlikni qanday tushunish kerak? O datdagi tushunchaga k o 'ra, ijod 
ozchilik kishilarning, buyuk san ’at asarlarini, yangi m ashinalar, dastgohlar 
va hokazolarni yaratadigan iste’dodli odam larning qism atidir. Lekin ijod 
buyuk asarlar yaratishdangina iborat emas, balki kishining fikr yuritishi, 
biror tadbirni o 'y lab topishi, ozgina b o is a -d a , qandaydir yangilik yaratishi 
ham ijoddir. Ijod jarayoniga taso d if sifatida em as, balki qoida sifatida qarash 
lozim.
O 'quv chinin g ijodini qanday tushunish kerak? B olalar hech qanday 
yangilik yaratm aydi-ku? O 'quvchining ijodkorligi, eng avval, uning har 
qanday faoliyat jarayonidagi: o 'z ig a xos usul bilan m asala yechishi, insho 
yozishi, tajriba ishlari, m ehnat darslari va hokazolardagi m ustaqil fikrlashida 
nam oyon b o 'lish i lozim.
O 'quv chinin g ijodi - uning olgan bilim larini hayotda ko 'rg an faktlar va 
hodisalarga b o g 'lay olishi, ularni to 'g 'r i baholab, dastlabki m a’lum otlarni 
tahlil va sintez qila bilishidir.
H ar qanday ijod borliqni rad etish em as, balki borliqqa to 'laro q kirib 
borishdir.
0 ‘qitishdagi individual yondashish ham ta ’lim jarayonining m uhim
talabidir. Biz ana shu talabni qanday tushunam iz? 0 ‘qitishdagi individual 
yondashish faqat m ashq ishlarida em as, balki o ‘quv jarayonining 
ham m a bosqichlarida: yangi m aterialni o ‘tishda, m ustahkam lashda va 
takrorlashlarda ham, uy vazifasini tuzishda va darsdan tashqari q o ‘shim cha 
m ashg ‘ulotlarda ham am alga oshirilishi zarur. Uni, m asalan, yangi m aterial 
o ‘rganilayotganda qanday am alga oshiriladi? 0 ‘qituvchi m aterialni 
tushuntirar ekan, darslikning paragrafi bilan cheklanishi m um kin em as. U
3
-
1 1 6
33

ayrim m a’lum otlarni ancha kuchli o ‘quvchilarni nazarda tutib bayon qilishi 
lozim. B unda b o ‘sh o ‘quvchilar nim a qilishi kerak? 0 ‘qituvchi ularni hisobga 
olm agan-ku? K o 'p c h ilik tajribali o'qituvchilar qiyin m avzularni o ‘tishdan 
oldin ana shunday o ‘quvchilar bilan q o 'shim cha m ash g ‘ulot uyushtirib, 
yangi m aterialni idrok etish uchun ilgari o ‘rganilgan bilim larni takrorlaydi 
va yangi m aterialning qiyin joylarini tushuntiradi. A na shunday q o ‘shim cha 
ish doim iy ravishda b o ‘lm asa-da, o ‘qituvchining faoliyatida zarurdir. 
Chunki o ‘qituvchining kasbiy burchi, eng avvalo, ehtiyojm andlarga yordam
berishdir. D arsda buning uchun har doim im koniyat b o ‘ laverm aydi. M ashqlar 
vaqtida dastlab butun sinfga qiyinligi bir xil m ateriallarni berish, keyingi 
bosqichlardagina tayyorgarlik m ashqlarini tabaqalashtirish tav siya etiladi. 
B o ‘sh o 'q u v c h ilar bilan ishlash darslarda ham, q o ‘shim cha m ash g ‘ulotlarda 
ham am alga oshirilishi kerak. Bu ishlarda faqat o ‘qituvchilar em as, balki 
m azkur sinfdagi kuchli o ‘quvchilar yoki b o ‘sh o ‘quvchilarga biriktirilgan 
yuqori sin f o ‘quvchilari ham qatnashishi lozim.
Ta’lim ning dem okratik va insonparvarlik tizim iga o ‘tish davrida 
o ‘qitishdagi individual yondashish alohida aham iyat kasb etadi, binobarin, 
hozirgi kunning talabi o ‘quvchi o ‘rta m aktab dasturini o ‘zlashtirishi uchun 
ta ’lim ning har bir bosqichida tegishlicha bilim lar olishiga erishishdan 
iboratdir. Shaxs doim o shakllanishda b o ‘ladi. S haxsning shakllanishi sust 
kechishi ham m um kin.
Shaxsni har tom onlam a kamol toptirish m uam m osini faqat m aktab 
em as, balki jam iy atn in g rivojlanishi ham hal qiladi, albatta. Jam iyat tobora 
rivojlanishi bilan shaxs har tom onlam a kam ol topishi uchun qulay sharoitlar 
vujudga keladi.
0 ‘qitishni tabaqalashtirish va individuallashtirish m uam m osi t a ’lim 
nazariyasi va am aliyotida yangi m uam m o emas. A m m o u hozirgi paytda 
ta ’lim -tarbiya nazariyasida alohida muhim aham iyat kasb etm oqda. U ning 
chet el pedagogikasi uchun m ohiyati, bir tom ondan, fan-texnika inqilobi 
sharoitida m alakali kadrlar tayyorlashdan iborat b o ‘lsa, ikkinchi tom ondan, 
fan, ishlab chiqarishni boshqarish, m afkura, adabiyot va sa n ’at m uam m o- 
larining yaratilishidan iboratdir.
Ta’limni tabaqalashtirish m uam m osi ilm iy-pedagogik asosda hal qilin- 
sa, o ‘qitishni m a ’lum darajada individuallashtirishga im koniyat paydo 
b o ‘ladi. O 'q itish n i individuallashtirish ju d a m urakkab m uam m o b o ‘lib, 
m a’lum m etodologik va pedagogik yondashishga b o g ‘liq holda bevosita hal 
qilinadi.
P edagoglar va psixologlar o ‘qitishni individuallashtirish m uam m osiga 
shaxsni har tom onlam a kam ol toptirish, shaxs bilan m uayyan (o ‘qu vchilar 
yoki ishlab chiqaruvchilardan iborat) jam oa o ‘rtasidagi m unosabatlarni,
34

m aktabning insonni tarbiyalashdagi rolini m uayyan tushunish nuqtayi 
nazaridan yondashadilar. Bunda iste’dod va qobiliyatlarning baravar 
em asligi, ularning xilm a-xilligi va individualligi haqidagi ta ’limotga 
tayanadilar.
0 ‘qitishning individuallashuvi tarbiyaning ham individuallashganini 
bildiradi. 0 ‘qitish va tarbiyalash jaray onida shaxsning qobiliyatlarigina 
rivojlanib qolm aydi, balki uning fazilatlari ham shakllanadi. Inson esa faqat 
o ‘zining atrofidagi olam ga munosabati orqali shaxsga aylanadi. Jam iyatdan 
va ijtim oiy m unosabatlardan tashqari individuallik b o'lm ayd i, sinfiy 
ekspluatatorlik jam iyatida bunday m unosabat sinfiyligi sababli o ‘qitish 
va tarbiyalashning har qanday individuallashuvi hukm ron m afkuraning 
tarbiyalanuvchilarga ta ’sirini kuchaytiradi va bu ta ’sir yana-da noziklashadi, 
o ‘zgaruvchan va m aqsadga m uvofiqroq bo'ladi.
0 ‘qitishning individuallashuvi ta ’lim ning tashkiliy shakllari va 
m etodlari, sinflarning to'Ialigi, m aktab binolarining rejalashtirilishi, 
guruhlarning nisbati va har bir o ‘quvchi bilan olib boriladigan ayrim ishlar 
ham jidd iy o ‘zgarishga sabab boMadi.
0 ‘quvchilar 
o ‘zicha 
hayot 
kechiradi, 
ularning 
tashqi 
olam ga 
m unosabatini ifodalovchi m a’naviy dunyosi boy va takrorlanm as boMadi. 
A na shu dunyoni, ichki hayotni individual yondashish bilangina tushunish 
m um kin. Individual xususiyatlar, qiziqish va iste’dodlar hisobga olinmasa, 
sinf-dars tizim i orqali m untazam o ‘rganiladigan kurslar quruq yodlashga 
aylanib qolishi ehtim oldan xoli emas. H ar bir kishining iste’dodi k o ‘p qirrali 
boMib, faqat tashqi sabablar bilan em as, balki uning o ‘z tabiatiga bogMiq 
holda ham tarkib topadi. Inson tashqi ta ’sirni o ‘z -o ‘zidan qabul qilm avdi, 
balki unda bolaga ta ’lim orqali beriladigan ijtim oiy tajribani o'zlashtirish 
im koniniyaratadigan biologik qobiliyat mavjuddir. M asalan, m usiqachilarga 
xos nozik eshitish analizatori zarur. Shunday analizatorga ega boMgan holda 
m usiqachi boMmaslik m um kin, am m o m azkur analizatorsiz m usiqachilikni 
o ‘rganishning iloji y o ‘q.
0 ‘qitishni individuallashtirish «biologik» va «ijtim oiy» xususiyatlarni, 
y a ’ni insonda iste’dod boMishi m um kinligini, lekin u faol ishlar bilan 
sh u g ‘ullanm asa, iste’dod tashqi ta ’sirlar, tashqi sharoitlar natijasida o ‘z- 
o ‘zidan qobiliyatga aylanm asligini yaqqol tushunishni talab qiladi. T a’lim 
o ‘zining m azm uni va m etodikasiga k o ‘ra tashqi ta ’sirdir. Lekin u o ‘quvchi 
iste’dodi hisobga olinsagina kutilgan natijani berishi m um kin.
O 'qitishning individuallashuvijam oa bilan yana-da chuqurbogM anishiga 
olib boradi, jam oadagi o ‘zining «m en»ini nam oyish qilishning, shaxsga 
aylanishning yorqin istiqbollarini vujudga keltiradi. 
Shaxsni ta ’sir 
k o ‘rsatishning jam oaviy vositasida tarbiyalash - unda jam iy atg a to ‘g ‘ri
35

m unosabatni tegishli faoliyat bilan qo'sh ilish n in g axloqiy-estetik norm alar 
haqidagi, ularga ongli yondashish to 'g 'risid a g i tushunchalarni tarkib 
toptirishini bildiradi: m ustaqillik va faollikni, o ‘ziga xoslikni rivojlantirish 
esa ijtim oiy-konstruktiv - ijodiy ishlarda o ‘zini yaqqol nam oyon etishdir.
«Individuallik» tushunchasi insonning ijtim oiy m ohiyatini ifodalovchi 
shaxs, avvalo, ijtim oiy m avjudot sifatidagi insonni tavsiflaydigan um um iy 
xususiyatlarni o ‘z ichiga olishini ko'rsatadi.
U m um iy ijobiy xususiyatlar qanchalik k o 'p b o 'lsa, shaxs shunchalik 
aham iyatli bo'ladi, chunki u ijtim oiy m unosabatlarni eng chuqur aks ettiradi.
«Individuallik» tushunchasi shaxsning boshqa kishilardan farqlanadigan 
alohida va yagona xususiyatini o ‘z ichiga oladiki, bu xususiyat shaxsga 
jam iy atd a o 'z ig a xoslik va takrorlanm aslik baxsh etadi, unda ijtim oiy 
m unosabatlar sharoitida, y a ’ni kishi kishini ekspluatatsiya qilm aydigan 
tuzum da jam iy at va shaxs o 'z aro qaram a-qarshi bo 'lm ayd i. Har qanday 
individuallikning 
betakrorligi 
jam iyatdan 
ajralib 
qolm aydi, 
balki 
jam iy atn in g uzviy bog' liqligi uning m anfaatlarini va harakat qonuniyatlarini 
tushunishdadir. Jam iyatsiz shaxs bo'lm aydi, individuallik bo'lm aydi, chunki 
kam olotning m anbayi jam iyatdadir.
Shaxsning kam ol topishida o 'zin in g k uch-g 'ay rati, bevosita faoliyati 
ju d a katta rol o ’ynaydi.B izning tarbiya va ta ’lim tizim im iz har bir bolada 
iste’dod, faollik, onglilik va ijodkorlikni rivojlantirishga qaratilgan.A vval 
xususiyatlarni hisobga olib, um um iylikni, keyin um um iyni hisobga olib, 
alohidalikni rivojlantirish kerak.

tải về 7.45 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: