DIDAKTIKANING ASOSIY KATEGORIYALARI

m otivlashtirish m azm uni, harakati, 
0
‘qitishning shakl v a m etodlarining 
ajratilishi alohida aham iyat kasb etadi. M ana shu kom ponentlam ing 
ajratilgani 
o ‘qituvchi 
bilan 
o ‘quvchilarning 
birgalikdagi 
faoliyati 
qonuniyatlarining tabiatini chuqurroq tushunish im konini beradi.
Pedagogik 
yechim larni 
tanlash 
nazariyasini 
ishlab 
chiqishning 
m etodologik asosi o ‘qitish jaray onining m avjud barcha qonuniyatlarini 
hisobga olish fikri bilan m untazam aloqada b o ‘ladi. B oshqacha aytganda, 
o ‘qitish jarayo nining m avjud ham m a qonuniyatlarini, albatta, kom pleks 
holda hisobga olish bilangina ta ’lim m asalalarini to ‘g ‘ri hal qilish m um kin.
Pedagogik va psixologik shart-sharoitlarni aniqlash asosida o ‘qitishning 
optim alligi m ezonlarining asoslari tarkib toptirilgan va ularn ing eng 
aham iyatlilari quyidagilardan iboratdir:
- o ‘qitish optim al bo ‘lishi uchun har bir o ‘quvchi o ‘zining haqiqiy 
o ‘qish im koniyatlariga m uvofiq darajada o ‘zlashtirishi, tarbiyalanishi va 
kam ol topishi shart;
- o ‘qitish optim al boMishi uchun o ‘quvchilar va o ‘qituvchilar darsdagi 
va uydagi ishlar vaqtining o ‘zlari uchun gigiyenik jih atd an belgilangan 
norm asiga ega b o ‘lishi kerak.
Rejalashtirishni optimallashtirishning asosiy y o ‘llari o ‘qitishning vazifa- 
larini ta ’lim berish, tarbiyalash va kamol toptirish bilan birgalikda loyihalashga 
kompleks yondashish hamda o ‘qitish vazifalarini u amalga oshadigan tizimning 
xususiyatlarini hisobga olgan holda muayyanlash-tirishdir.
Ishni rejalashtirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
- o ‘qitish m azm unining q o ‘yilgan vazifalarini eng m uvaffaqiyatli hal 
qilishni t a ’m inlaydigan optim al variantini tanlash;
-
0
‘qitish jaray o n id a q o ‘yilgan vazifalarni belgilangan vaqt ichida 
m uvaffaqiyatli hal qilishni ta ’m inlaydigan m etod va vositalarni tanlash;
- m asalalarni m uvaffaqiyatli hal qilishni, shu jum lad an, o ‘quvchilarga 
tabaqali yondashishni ta ’m inlaydigan tashkiliy shakllarini tanlash.
Hozirgi paytda ta ’limning muhim jihatlari, masalan, ta ’limning m azmu- 
nini ishlab chiqish va tanlash, muammoli - kamol toptiruvchi o ‘qitish, 
o ‘quvchilaming o ‘qishini faollashtirish, o ‘qitish metodlari va ularning tarkibiy 
qismlari; o ‘quvchilar o ‘quv-bilim faoliyatining metodlari; o ‘quv materialini 
tashkil qilish, strukturalashtirish va hokazolar jadal o ‘rganiImoqda.
Ta’lim m azm unining ishlab chiqilgan nazariyasida quyidagi muhim
qoidalar talqin qilingan:
- ta ’lirn m azm unida jam iyatning m a ’naviy va m oddiy elem entlari, shu 
jum ladan, tabiat, jam iy at va inson haqidagi bilimlar, ijodiy faoliyat tajribasi, 
insonning m unosabatlari, boshqarish faoliyati, xulqi va hayoti ifodalanishi 
lozim;
24

- ta ’lim ning m azm uni umumiy, politexnik va kasb-korlik kom ponent- 
larining birligini aks ettirishi kerak;
- ta ’lim ning m azm uni o ‘quvchilarning yoshidan va jam iyatning 
rivojlanish darajasidan kelib chiqadi;
- ta ’ lim ning m azm unidagi ajratilgan to ‘rt kom ponent hajm i va m azm uni 
bo ‘yicha o ‘zaro aynan m uvofiq boMishi kerak.
M aktab rivojlanishining hozirgi bosqichida ta ’lim ni kom pyuterlashtirish 
m asalasi g ‘oyat m uhim aham iyat kasb etm oqda. 0 ‘quvchilarni zam onaviy 
hisoblash texnikasidan foydalanishga doir bilim v a m alakalar bilan 
qurollantirish, o ‘quv jarayonida kom pyuterlam ing keng q o ‘ llanishini ta ’m in­
lash jam iyatda bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning m uhim vazifalaridan 
biridir. M ana shu vazifani am alga oshirish yuzasidan pedagogika 
fanida o ‘rta m aktabga elektron hisoblash m ikroprotsessor texnikasini 
tatbiq etishning ikkita asosiy y o ‘nalishi ishlab chiqilm oqda. B ularning 
birinchisi - m aktabdagi ta ’lim ning m azm uniga o ‘quvchilar um um ta’lim 
tayyorgarligining kom ponenti sifatida dasturlashtirish asoslarini va 
hisoblash texnikasini jo riy etish; ikkinchisi - m aktabda elektron hisoblash 
m ashinalaridan ta ’m inlash ta ’limining vositasi sifatida foydalanishdir.
Pedagogika fani maktablaming EHM lardan foydalanishdagi tajribalarini 
o ‘rganishi va umumlashtirishi: yalpi kompyuter savodxonligiga javob 
beradigan yagona dasturlashtirish um um ta’limiy kursini yaratish; dasturlashni 
o ‘rgatish boshlanadigan muddatni va kursning hajmini belgilashi, maktabda 
o ‘rganiladigan algoritm tilini tanlash, ta’limning mashina bazasidan foydalanish 
asoslarini ishlab chiqishi va boshqa vazifalarni ado etishi kerak.
Ta’lim nazariyasiga m uam m oli - kam ol toptiruvchi o ‘qitishni jo riy 
etish, shuningdek, o ‘quv jarayonini tabaqalashtirish va individuallashtirish 
yoMlarini izlash b o ‘yicha faol ishlar olib borilm oqda.
M uam m oli - kam ol toptiruvchi o ‘qitishning nazariyada ishlab chiqilgan 
asosiy g ‘oyalarini quyidagicha ta ’riflash m um kin:
- t a ’limiy bilishni ilmiy bilishga muvofiq m odellashtirish g ‘oyasi, y a ’ni 
m uam m oli vaziyatni vujudga keltirish - farazni o lg ‘a surish - farazni asos- 
lash - farazni hal qilish - uni tasdiqlash yoki rad etishdek zarur b o ‘g ‘inlam i 
o ‘z ichiga olgan m uam m oli o ‘qitish;
- o ‘quvchilarning ijodiy im koniyatlari va qobiliyatlarini rivojlantirish, 
ularda tadqiqotchilik y o ‘sinidagi k o ‘nikm a v a m alakalam i o ‘stirish g ‘oyasi.
M uam m oli o ‘qitish nazariyasida qator qonuniyatlar ifodalandi va 
eksperim ent y o i i bilan asoslandiki, ulardan m uam m oli dars o ‘tish bilan 
m uam m oli o ‘rgatishning birligi va bir-birini taqozo etishi, o ‘quvchilam ing 
tayyorligi darajasi bilan m uam m oli o ‘rgatish darajasining m uvofiqligi kabi 
qonuniyatlarni ajratish mumkin.
25

D idaktikada 
ishlab 
chiqilgan 
o'q u v ch ilarn in g
bilish 
faoliyatini 
faollashtirish nazariyasi m uam m oli - kam ol toptiruvchi o 'q itish nazariyasiga 
ju d a yaqindir.
F aollik nazariyasining asosiy g 'o y a si ham m axsus tashkil etilgan 
ta ’lim m uhitida (o'qitishning m azm uni, shakllari va m etodlari bilan) 
o'q u v ch ilarn in g faolligini tobora oshirib borishdan iboratdir.
Ishlab chiqilgan faollik nazariyasi o 'q u v jara y o n id a bilim lam i 
o'zlashtirish, ularni qayta ishlash va qo 'llash n in g (m uam m oli v arep ro du ktiv ) 
usullarini o 'rg an ish b o 'y ich a tashkil etiladigan o 'z in i o 'z i boshqaradigan 
faollikdan iboratdir.
M azkur qonuniyatlar asosida am aliy jihatd an m uhim aham iyatga m olik 
nazariy qoidalarni ifodalash m um kin.
F aollashtirish vositalari tizim i, ta ’lim ning m azm uni, o 'q itish n in g
shakl va m etodlari o 'q itish n in g asoslangan, m aqsadga m uvofiq o 'z -o 'z in i 
boshqaradigan jaray o n sifatida tashkil qilishni ta ’m inlashi uchun ular 
quyidagi talablarga jav o b berishi kerak:
- t a ’lim ning ham m a bosqichlarida o 'q u v ch ilard a o 'q itish n in g ichki 
m otivlarini q o 'z g 'a tis h va rivojlantirish;
- o'q u v ch ilard a o 'z oldilariga m uayyan m aqsadlarni q o 'y ish va 
kelgusidagi faoliyatlarini rejalashtirishga rag'batlantirish m exanizm ini 
takom illashtirish;
- o 'q u v ch ilard a axborotlarni qayta ishlashga doir t a ’lim iy va aqliy 
k o 'n ik m alam in g shakllanishini ta ’m inlash;
- o 'qu v ch ilarn in g o 'quv-bilish m aqsadlariga erishish uchun jism o niy va 
axloqiy, irodaviy kuchlarini oshirish;
- ta ’lim jaray o n id a 
nazorat v a 
o 'z -o 'z in i 
boshqarish 
orqali 
o'q u v ch ilarn in g o 'z o 'quv-b ilish faoliyatini baholashini t a ’m inlash. Shu 
qoidalarga rioya qilinsa, ta ’lim sam aradorligi yana-da ortadi.
T a’lim jam iyatning iqtisodiy-ijtim oiy darajasi va m adaniyati, uning 
siyosiy va m afkuraviy strukturasi m azm unini belgilaydigan m asalalarni 
hal qiladi. Shuning uchun oiladagi yoki jam oadagi, m aktabdagi, ishlab 
chiqarishdagi m aqsadga m uvofiq yoki tasodifiy tarbiya o 'z m ohiyatiga 
k o 'ra ijtim oiy b o 'lad i, chunki har qanday tarbiya ijtim oiy m unosabatlam ing 
subyekti hisoblanadi.
Inson tu g 'ilg a n paytidan boshlab u yoki bu ijtim oiy guruhga m ansub 
b o 'lib , m ehnat aloqalarining m a’lum tizim ida tegishli y uridik huquqlardan 
foydalanadi. Jam iyatdagi o 'z a ro m unosabatlar m ajm uyining m azm uni 
va xarakteri shaxs kam ol topishining um um iy y o 'n a lish in i hal qiluvchi 
y o 'sin d a belgilaydi. O ta-onalar va pedagoglar tarbiya m etodlarida o 'z ig a 
xos o 'rin tu tsalar ham , ularning m aqsadlarini, istaklarini va intilishlarini
26

pirovard natijada jam iy at belgilaydi, uning u yoki bu ijtim oiy guruhlari, 
hayotning um um iy sharoitlari, uning m anfaatlari v a ideallari belgilaydi.
«Ijtim oiy tarbiya» iborasidan ancha tor m a’noda shaxsga ta ’sir 
ko'rsatishning m axsus tuzilgan ijtim oiy institutlarda am alga oshiriladigan, 
oiladagi va yaqin atrof-m uhitdagi tarbiyadan farqli jarayonni ifodalash 
uchun foydalaniladi.
T a’lim va tarbiya tushunchasining qaysi biri kengroq m a’noga ega 
ekanligi xususidagi bahs sam arasizdir, chunki ham m a gap ularning qaysi 
m aqsadda q o ‘llanishidadir. A dabiyotlarda k o ‘p uchraydigan «ta’lim» va 
«tarbiya» so ‘zlarini pedagogik jarayonning qaram a-qarshi tom onlarini 
ifodalash uchun qo ‘llanishi unchalik to ‘g ‘ri em as. B inobarin, ta ’lim bilim
berishning m aqsadga m uvofiq jaray oni sifatida doim o m uayyan shaxslarni 
tarbiyalashni o ‘z ichiga oladi. Tarbiyaning y o ‘nalishi esa, hatto, ta ’lim ning 
m azm uni va saviyasi bilan rasman bir xil b o ‘lsa ham prinsip jihatdan 
turlicha: - insonparvar, dem okratik yoki totalitar b o ‘lishi m um kin. T a’lim- 
tarbiya m uassasalarida am alga oshiriladigan chuqur pedagogik jarayo n 
sifatidagi tarbiya haqida gapirish uning faqat bir tom onini - kasbiy jihatini 
k o ‘rsatishni bildiradi.
Tarbiya ham m avaqt xalq orasidagi hodisa, ijtim oiy hayotning doim iy 
kategoriyasi hisoblangan. Tarbiyaning ijtim oiy tabiatini anglash davlat va 
xalq tarbiyasi, jam iy at va shaxs tarbiyasi o ‘rtasidagi m aqsadga m uvofiq va 
tasodifiy tarbiya o ‘rtasidagi tafovutni, tarbiyaviy t a ’sir obyektining g ‘oyat 
m urakkab tugunini bilish im konini beradi.
Tarbiya shaxsni m aqsadga m uvofiq y o ‘sinda shakllantirish, unda 
fazilatlarni 
tarkib 
toptirish jarayonidir. 
Tarbiya 
tarbiyani 
am alga 
oshiruvchilar kutadigan natija m avjudligini talab qiladi. U ikki turdagi 
faoliyatni, y a ’ni shakllanuvchi va shakllantiruvchi faoliyatni bajaruvchilar 
tarbiyaning tashkilotchilari, shakllanuvchi faoliyatni bajaruvchilar esa 
tarbiyaning y o lg ‘iz yoki jam oaviy obyektlari hisoblanadi.
Tarbiyaning o ‘ziga xos xususiyatlari uning ikki tom oni - obyektiv va 
subyektiv jihatlari m avjudligidir. U ning shakllantiruvchi faoliyatlarini 
bajaruvchilar o ‘zlari xohlasa-xohlam asa tarbiyaning obyekti ekanligida 
k o ‘rinadi. 
Yuqorida 
ta ’kidlanganidek, 
obyektiv 
shakllanuvchi 
va 
shakllantiruvchi 
faoliyatlar 
ham da 
ularning 
elem entlari 
o ‘rtasida, 
shuningdek, har bir faoliyatning elem entlari o ‘rtasida ichki obyektiv 
b o g ‘lanish va m unosabatlar m avjudligida nam oyon b o ‘ladi.
Shakllantiruvchi va shakllanuvchi faoliyatning subyektiv tom oni u yoki 
bu faoliyatni bajaruvchilar - subyektlar hisoblanadi va tarbiyaning natijalari 
ularning ichki holatiga, egallagan shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, 
ehtiyojlari ham da qobiliyatlariga bog‘liq b o ‘ladi. Tarbiya b a’zan to ‘plangan
27

bilim larni, faoliyat tajribalarini yosh avlodga berishning y o ‘li sifatida, 
b a ’zan erishilgan m a ’naviy m adaniyatni qayta tiklash va rivojlantirishning 
om ili sifatida va b a ’zan ijtim oiy m unosabatlam ing alohida shakli sifatida 
ta ’riflanadi.Tarbiyaning m aqsadi uning k o ‘zlangan natijasidir. U jam iy at 
rivojlanishining ehtiyojlarini o 'z id a aks ettiradi v a jam o atch ilik ham da 
davlat hujjatlarida ifodalanadi, pedagogik ta ’lim otlar v a nazariyalarda 
m uayyanlashtiriladi ham da batafsil yoritiladi. Sinfiy jam iy atd a tarbiyaning 
m aqsadi hukm ron sinflar tom onidan belgilanadi v a bayon qilinadi. M asalan, 
quldorlik davrida tarbiyaning m aqsadi qullarni b o 'y su n d irish va bostirib 
turishga layoqatli jan g ch ilar ham da lashkarboshilarni; feodalizm davrida 
feodal ritsarlar; burjuaziya davrida ishbilarm onlar v a biznesm enlarni 
tayyorlashdan iborat bo 'lg an .
T arbiyaning m aqsadi - shaxsni har tom onlam a va u y g ‘un kam ol 
toptirish, uning m a ’naviy, axloqiy-estetik qadriyatlarini shakllantirish, 
yuksak darajada uyushgan va shakllangan jam o alam i vu ju d g a keltirishdir. 
Tarbiyaning m aqsadlarini oxirgi va oraliq, um um iy va m uayyan, asosiy va 
y o ‘l-yo‘lakay m aqsadlarga tasniflash m um kin. M aqsad bilan b ir qatorda, 
hal qilinishi m aqsadga erishishni ta ’m inlaydigan v azifalar ham turadi. 
M asalan, tarbiyaning um um iy m aqsadini ro 'y o b g a chiqarish, y a ’ni shaxsni 
har tom onlam a kam ol toptirish uchun aqliy, axloqiy, g'oyaviy-siyosiy, 
estetik, m ehnat va jism o n iy tarbiya vazifalarini am alga oshirish zarur.

tải về 7.45 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: