‘QITISH JARAYONI. 0 ‘QITISH JARAYONINING MOHIYATI

asosida tarbiyalanuvchilarning ijtim oiy tajribani o ‘zlashtirishi tashkil topadi 
va shu bilan insonning shaxsi shakllanadi.
0 ‘quv jarayoni pedagogik jarayonning m a g ‘zi sifatida tarbiya, o ‘zini 
o ‘zi tarbiyalash va ijtim oiy tajribaning birligini o ‘zida m ujassam lashtiradi.
0 ‘quv jarayonidagi tarbiya, asosan, 
0
‘qitish shaklida, o ‘zini o ‘zi 
tarbiyalash va ijtim oiy tajribaning birligi shaklida nam oyon b o ia d i. Shunga 
k o ‘ra o ‘quv jarayoniga ta ’lim (pedagogning faoliyati), o ‘qish (o ‘quvchining 
m ustaqil o'rganish ishi) va ijtim oiy-pedagogik tizim sifatida qaraladi. 
0 ‘qitish o ‘quv jarayonining professional tom onini tashkil qiladi. Inson 
shaxs sifatida shakllanishining ikki tom onlam a tabiati (tarbiya v a o ‘zini 
o ‘zi tarbiyalash), shuningdek, o ‘quv jarayonin ing ichki strukturasi y o ‘l- 
y o ‘riq ko ‘rsatish va o ‘quvchilar o ‘quv-bilish topshiriqlarini m ustaqil holda 
bajarishidan iborat harakatdir. B uning y o ‘l-y o ‘riq k o ‘rsatish jih ati m uallim
o ‘quvchiga o ‘quv m ateriali b o ‘yicha o ‘rgatadigan narsalar va ular ustida 
ishlash m etodlari bilan izohlanadi. 0 ‘quvchilar ana shu asosda o ‘zlarining 
m a ’lum ot m azm unini o ‘zlashtirishga doir faoliyatlarini tashkil qiladilar. 
Shunday qilib, o ‘quv jarayonining m ohiyati o ‘quvchi bilish faoliyatining 
m antiqi b o ‘lib, u birinchidan, bilish bizdagi bilim lam ing yagona m anbayi 
b o ‘lm ish am aliyotni o ‘rganishdan boshlanishi va m avhum fikrlar asosida 
nazariy um um lashtirish kerakligidan; ikkinchidan, bilish olingan bilim lam i, 
nazariy um um lashtirishlam i, insondagi bilim lar haqiqiyligini yagona 
obyektiv m ezonlari sifatida ham xizm at qiladigan am aliyotga taqqoslash 
zarurligidan kelib chiqadi.
Bilish m urakkab dialektik jaray on b o ‘lib, jonli m ushohadadan abstrakt 
tafakkurga va undan am aliyotga o ‘tish y o ‘lidir. D unyoni bilishning, 
haqiqatni bilishning, obyektiv reallikni bilishning dialektik y o ‘li shu. Bilish 
nazariyasi in ’ikos nazariyasi ham deyiladi.
0 ‘qituvchi m aktab o ‘quvchilarini yangi bilim lam i faol idrok qilishga, 
uni hayotda q o ‘llay olishga tayyorlaydi. Bu tasodifiy hodisa b o ‘lmay, 
о ‘quv jarayonin ing m antiqi shuni taqozo etadi. 0 ‘quvchilarning o ‘qituvchi 
sabog‘ini o ‘zlashtirish jarayoni bilim lam i idrok qilish, tushunish, m ustah- 
kam lash ham da ulam i am alda q o ‘llash bosqichlaridan iborat b o ia d i.
B ilim lam i o ‘zlashtirish voqelikdagi narsa va hodisalarni sezish v a idrok 
qilishdan boshlanadi. Bilish faoliyatidagi ikkinchi bosqich - bilim lam i 
tushunish va um um lashtirish. U chinchi bosqich - bilim lam i m ustahkam lash 
va q o ‘llashdir.
0 ‘qituvchi faoliyatining m uvaffaqiyati, avvalo, u ta ’lim ning m azm uni, 
m etodlari va tashkiliy shakllaridan iborat um um iy didaktik prinsiplarni 
qanchalik to ‘g ‘ri am alga oshirishiga bogMiq. D idaktik prinsiplar ta ’lim ning 
bevosita bilish nazariyasidan, shuningdek, m aktabdagi ta ’lim ning m aqsad-
29

lari va ilm iy m azm unidan, o ‘quvchilar jam oasin ing yo shi va psixologik 
xususiyatlaridan kelib chiqadigan qonuniyatlarni aks ettiradi.
0 ‘qitish prinsiplari qandaydir doim iy va o ‘zgarm aydigan narsa emas. 
U larning ayrim lari boshqacha sharoitga b o g ‘liq holda o ‘zining nom ini saqlab, 
yangi m azm un kasb etadi va b a ’zilari, m asalan, A .Y .K om enskiy o lg ‘ a surgan 
«tabiatga m uvofiqlik prinsipi» singari o ‘zining aham iyatini y o ‘qotadi; yana 
boshqalari esa yangi sharoitda jam iy atning o ‘qitish jara y o n ig a q o ‘yadigan 
m a ’lum talablarini to ‘laroq aks ettirishi sababli yetakchi prinsipga aylanadi. 
Chunonchi, hozirgi paytda o ‘qitishning tarbiyalovchi va kam ol toptiruvchi 
prinsiplari alohida aham iyat kasb etadi. Tabiiyki, m ana shu prinsiplar o ‘qitish 
jaray o n ig a o ‘zining qandaydir yangiligini q o ‘shadi, uni nim alar bilandir 
to ‘ldiradi. Lekin tarbiyalovchi va kam ol toptiruvchi ta ’lim ga intilish yangilik 
em as. U ni m am lakatim iz pedagogikasi tarixida ilk b or Forobiy, B eruniylar 
asoslab berishgandi. M asalan, B eruniyning fikricha, tarbiyalovchi ta ’lim 
ayni paytda kam ol toptiruvchi ta ’lim ham hisoblanadi: u kuzatuvchanlik, 
fikrlash, nutq, xotira va xayolning rivojlanishini ta ’m inlaydi, shu tariqa 
insonni hayotdagi m ehnatga tayyorlaydi.
M azkur prinsiplar yangi b o ‘lm asa ham , m aktab rivojining turli 
bosqichlarida o ‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishda har xil y o ‘sinda 
va to ‘liq boMmagan hajm da am alga oshgan. B uning ham m asi jam iy at 
tom onidan m aktab oldiga q o ‘yilgan m aqsad va vazifalarga b o g ‘liq bo'lgan.
H ozirgi 
dasturlar 
m a ’lum otning 
nazariy 
saviyasiga 
talablarni 
oshirishga, m aktabda o ‘qishning dastlabki kunlaridan boshlab bolalarda 
ijodiy fikrlashni rivojlantirishga, ularga fanlarning nazariy asoslariga doir 
tushunchalarni hosil qilishga, um um lashtirish v a m antiqiy m ulohaza yuritish 
m alakalarini shakllantirishga qaratilgan. U larda ham ilgarigi dasturlardagi 
kabi nazariy bilim larni o ‘quvchilarda am aliy k o ‘nikm a va m alakalarni 
hosil qilish bilan b o g ‘lashga jid d iy e ’tibor berilgan. S huningdek, t a ’lim ning 
tarbiyalovchilik rolini yana-da kuchaytirish nazarda tutilgan. B u esa ongli 
ravishda o ‘zlashtirilgan qoidalar, dalillar va nazariyalar о ‘quvchilam ing 
e ’tiqodiga ham da dunyoqarashiga aylanishi kerakligini bildiradi. 0 ‘quv- 
chilarga faol v a m untazam m ehnat qilish odatini yana-da k o ‘proq singdirish, 
ularda bilim larga ishtiyoq uyg‘otish va bu bilim larni um um iy foyda uchun 
q o ‘llashga intilishni tarbiyalash zarur. Tarbiyalovchi ta ’lim o ‘quvchilarning 
m a ’naviy-axloqiy m e ’yorlarni egallashlarini ham ta ’m inlashi kerak.
B ilim larni o ‘zlashtirish jarayon ida o ‘quvchilarning aqliy kam ol 
topishi va to ‘g ‘ri tarbiyalanishi o ‘z -o ‘zidan am alga oshm aydi. B uning 
uchun pedag oglam ing m a ’lum darajada t a ’sir k o ‘rsatishi ham nihoyatda 
zarur. M aT um ki, 
0
‘qitish jarayoni o ‘qituvchining v a u rahbarlik qiladigan 
o ‘quvchilarning izchil faoliyati m ajm uyidan tashkil topadi. B unda
30

0
‘quvchilar faoliyatining m uvaffaqiyati o ‘qituvchining oqilona rahbarligiga 
va y o ‘naltiruvchi ishlarga bevosita b o g ‘liq b o ‘ladi. A na shu ishlar, xalq 
ta ’limi to ‘g ‘risidagi qonunda m aktab oldiga q o ‘yilgan vazifalar m ohiyati 
nim alardan iborat b o ‘lishi kerak? A slida, hozirgi paytda yetakchilik 
qilayotgan tarbiyalovchi va kam ol toptiruvchi ta ’lim prinsiplari o ‘quv 
jarayoniga, shu jum ladan, ta ’lim ning asosiy shakli b o ‘lmish darsga o ‘z 
ta ’sirini k o ‘rsatishi lozim. 0 ‘qitish jarayoniga q o ‘yiladigan talablar jam iy at 
rivojlanishining turli bosqichlarida ham doim bir xil b o ‘lmagan.
B u hoi jam iy at rivojlanishining qonuniyatlaridan va uning eng m uhim
vazifasi - yosh avlodni tarbiyalash va o ‘qitishdan kelib chiqqan. Hozirgi 
kunning talabi o ‘quv jarayonini o ‘quvchilarda faqat takrorlashga doir 
fikrlashni em as, balki ijodiy tafakkurni ham shakllantiradigan y o ‘sinda 
tashkil qilishdir. Psixologlarning ta ’kidlashicha, tafakkur doim o m uam m o 
yoki m asaladan, ajablanish yoki tushuna olm aslikdan, ziddiyatdan 
boshlanadi.
A na shular tufayli ta ’limiy m uam m olar asosida o ‘qitishda m uam m oli 
yondashish tushunchasi pedagogika nazariyasi va am aliyotiga faol kirib 
keladi. B u m uam m oning m ohiyati o ‘q u v ch ilarg am a’lum bilimlar, k o ‘nikm a 
va m alakalar bilan tushunish ham da tushuntirish uchun ilgarigi bilim lar 
kifoya qilm aydigan yangi dalillar, hodisalar o ‘rtasida didaktik ziddiyatdir. 
B u ziddiyat ijodiy o ‘zlashtirishga turtki va shu bilan birga, harakatlantiruvchi 
kuch hisoblanadi.
Biz o ‘qitishdagi m uam m olilikni o 'qu vchilarn ing o ‘quv m uam m osini 
anglashi va hal qilishiga qaratilgan bilish faoliyatini tashkil etish, deb 
tushunam iz. 0 ‘qitishdagi m uam m olilikning m uhim belgisi m asalani 
q o ‘yishdan k o ‘ra m uam m oli vaziyatni yaratish k o ‘proq zarurligidir. B unda 
m azkur vaziyatni hayotiy dalillar va hodisalar asosida yaratishni nazarda 
tutish m uhim dir. Chunki, m uam m oli vaziyat qancha tabiiy shaklga ega 
b o ‘lsa, o ‘quvchilarni faollashtirish v a m uam m oni hal qilishda qatnashishga 
ja lb etish im koniyati shuncha keng b o ‘ladi. 0 ‘qitishdagi m uam m olilik 
a n ’anaviy didaktikaning asosiy prinsiplari va qoidalarini inkor qilm aydi, 
balki ularga tayanadi. 0 ‘qitishga m uam m oli yondashishni q o ila sh d a n
m aqsad hozirgi o ‘qitish jarayonini o ‘quvchilarda ijodiy fikrlashni faol 
rivojlantirishga yordam beradigan m etodlar va usullar bilan to ‘ldirishdir.
U m um an aytganda, o ‘quv jarayonini takom illashtirishdan k o ‘zla- 
nadigan asosiy m aqsad uning sifatini yangi p o g ‘onaga k o ‘tarishdir. Shunga 
k o ‘ra o ‘qituvchining faoliyatida qanday yangilik vujudga kelishi kerak? 
Avvalo, u m aterialni shunchaki bayon etm asligi va o ‘quvchilarga tayyor 
xulosalar ham da um um lashm alarni aytib berm asligi, balki ularning fikrini 
o ‘rganiladigan obyektga ja lb qilishi, undan m uam m o topishi yoki im koni
31

b o ‘lsa, o'quvchilarning o 'z la rin i m azkur obyektdagi m uam m oni m ustaqil 
holda o 'y lash g a rag'batlantirishi, m uam m oli vaziyatni yaratib, ularning 
diqqatini safarbar qilishi, tafakkurni faollashtirishi, ta ’lim dagi loqaydlikni 
barta raf etishi, o ‘quvchilarga o 'z la rich a m ulohaza yuritib, zarur x ulosalar 
v a um um lashm alar chiqarishda yordam berishi, ularni kuzatishga, tasavvur 
qilishga, eslab qolishga, ijodkorlikka o ‘rgatishi, y a ’ni u o ‘z tarbiyalanuv- 
chilarini olgan bilim lari bilan kuzatilgan hayotiy dalillar v a hodisalarga 
taqqoslash, shu asosda to ‘g ‘ri xulosalar va um um lashm alar chiqarishga 
odatlantirishi kerak. M ana shulam ing ham m asi t a ’lim jaray o n ig a zam onaviy 
m azm un baxsh etadi.

tải về 7.45 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: