Më ®Çu I. TÝnh cÊp thiÕt cña dù ¸n

2. 
   Mét sè biÖn ph¸p thùc hiÖn chuyÓn ®Êt n­¬ng rÉy sang trång chÌ
   

+ Tr­íc nhÊt, diÖn tÝch ®Êt n­¬ng rÉy quy ho¹ch cho trång chÌ ®­îc lùa chän n»m trong nh÷ng vïng chuyªn canh chÌ truyÒn thèng;

+ TÇng dµy ®Êt ph¶i ®¹t trªn 50 cm;

+ §é dèc tèt nhÊt kh«ng qu¸ 25⁰

N­¬ng rÉy dù kiÕn trång chÌ ph¶i ®­îc trång c©y ®Ëu ®ç 1-2 n¨m. NÕu ®Þa h×nh cã ®é dèc lín cã thÓ r¹o ruéng bËc thang ®Ó h¹ ®é dèc.

Trång c©y ch¾n giã vµ hµng rµo xanh theo ranh giíi cña thöa ®Êt b»ng c¸c c©y ph©n xanh ®Ó t¹o h×nh n­¬ng chÌ.

- Lµm ®Êt

§Êt n­¬ng rÉy th­êng cã ®é dèc cao nªn kh«ng lµm ®Êt theo c¸ch cµy s©u toµn bé mµ chän c¸ch ®µo r·nh hoÆc cµy theo ®­êng ®ång møc s©u 40-45 cm, réng 50-60 cm, sau ®ã lÊp ®Êt mÆt xuèng d­íi, ®Êt c¸i lªn trªn c¸ch mÆt ®Êt 5-10 cm. Thêi gian lµm ®Êt chän thêi ®iÓm Ýt m­a, ®èi víi ®Êt n­¬ng rÉy thi thêi ®iÓm thÝch hîp lµ tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 3 n¨m sau.

Theo Bé n«ng nghiÖp vµ PTNT th× c¸c gièng chÌ ®­îc khuyÕn c¸o sö dông nh­ sau :

+ Vïng cã ®é cao d­íi 500 m: Trång c¸c gièng LDP₁, LDP₂, Phóc V©n Tiªn, Keo Am TÝch, Kim Tuyªn, B¸t Tiªn.

+ Vïng cã ®é cao 500-1000 m : Trång c¸c gièng Shan chän läc, ¤ Long, Thanh T©m, Long TØnh vµ mét sè gièng chÌ NhËt.

+ Vïng cã ®é cao trªn 1000 m : Trång Shan chän läc t¹i chç, Kim Tuyªn.

- Kü thuËt trång chÌ trªn ®Êt n­¬ng rÉy

+ Thêi vô : NÕu gi©m cµnh th× vµo th¸ng 1-2 vµ th¸ng 7-8, nÕu trång bÇu c©y th× vµo th¸ng 1-3 vµ th¸ng 8-9.

+ Khi trång th× ®µo hè hoÆc cµy r¹ch s©u 20-25 cm theo r·nh hµng ®· ®­îc thiÕt kÕ , sau ®ã bãn lãt ph©n h÷u c¬ 20-30 tÊn/ha, trén ph©n ®Òu vµo ®Êt trång.

+ MËt ®é : §èi víi ®Êt cã ®é dèc lín nh­ ®Êt n­¬ng rÉy hiÖn ®ang ®­îc khuyÕn c¸o nªn trång víi mËt ®é cao. Cô thÓ nh­ sau :

• 
  §Êt dèc d­íi 15⁰ : Hµng c¸ch hµng 1,4-1,5m; c©y c¸ch c©y 0,4-0,5 m.
  
• 
  §Êt dèc trªn 15⁰ : Hµng c¸ch hµng 1,2-1,3m; c©y c¸ch c©y 0,3-0,4 m.
  

§èi víi ®Êt n­¬ng rÉy chuyÓn trång chÌ th× c©y ph©n xanh cã vai trß ®Æc biÖt trong viÖc c¶i t¹o ®Êt, lµm ph©n bãn ®Ó t¨ng dinh d­ìng cho chÌ. Lo¹i c©y sö dông tèt nhÊt lµ c©y hä ®Ëu.

Thêi ®iÓm gieo c©y ph©n xanh lµ ngay sau trång chÌ. NÕu lµ c©y ph©n xanh hµng n¨m th× gieo ë gi÷a 2 hµng chÌ, c¸ch gèc chÌ Ýt nhÊt 40 cm vÒ mçi bªn. NÕu lµ c©y ph©n xanh l©u n¨m (tõ 2-4 n¨m) nh­ muång, cèt khÝ vµ kiªm che bãng t¹m thêi th× ®­îc gieo theo côm 30-40 cm, ®­êng kÝnh gèc 3-5 cm.

C©y bãng m¸t tèt nhÊt lµ c©y hä ®Ëu, t¸n th­a réng, kh«ng tranh chÊp n­íc víi chÌ, ®­îc trång cïng hµng hoÆc gi÷a 2 hµng chÌ, mËt ®é 150-250 c©y/ha, trång b»ng c©y ­¬m bÇu, ®¶m b¶o che bãng 30-50% ¸nh s¸ng mÆt trêi.

Cïng víi c©y chÌ, c©y ¨n qu¶ lµ mét trong nh÷ng lîi thÕ cña vïng TDMNBB, ®Æc biÖt lµ nh÷ng s¶n phÈm c©y ¨n qu¶ cã nguån gèc «n ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi.

§Êt n­¬ng rÉy lµ mét ®èi t­îng quan träng trong viÖc më réng diÖn tÝch c©y ¨n qu¶ trong vïng.

V× tÝnh phæ biÕn cña c©y ¨n qu¶ réng h¬n c©y chÌ vµ tËp ®oµn c©y ¨n qu¶ trong vïng rÊt phong phó nªn ®Þa bµn chuyÓn ®æi ®Êt n­¬ng rÉy sang trång c©y ¨n qu¶ còng réng r·i h¬n.

Nh­ vËy, ®Õn n¨m 2010, cã thÓ lùa chän ®Ó chuyÓn 20.500 ha ®Êt n­¬ng rÉy sang trång c©y ¨n qu¶, trong ®ã tiÓu vïng T©y B¾c 9.000 ha, tiÓu vïng Trung t©m 7.800 ha, tiÓu vïng §«ng B¾c 2.500 ha. Nh÷ng tØnh cã quü ®Êt n­¬ng rÉy lín vµ cã ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai, khÝ hËu thÝch hîp chuyÓn ®æi sang trång c©y ¨n qu¶ lµ S¬n La 6.000 ha, Hµ Giang 4.000 ha, Lµo Cai 3.000 ha. §©y lµ nh÷ng tØnh cã diÖn tÝch c©y ¨n qu¶ lín trong vïng vµ cã tËp ®oµn c©y ¨n qu¶ phong phó nh­ xoµi, nh·n (S¬n La); cam, xoµi, lª (Hµ Giang); mËn, ®µo (Lµo Cai).

ViÖc chuyÓn ®æi ®Êt n­¬ng rÉy sang trång c©y ¨n qu¶ Ýt kh¾t khe h¬n so víi trång chÌ, tuy nhiªn vÉn cÇn l­u ý c¸c vÊn ®Ò sau :

+ Vïng ®Êt n­¬ng rÉy chuyÓn ®æi sang trång c©y ¨n qu¶ tèt nhÊt n»m trong vïng ph¸t triÓn c©y ¨n qu¶ hiÖn cã;

+ TÇng ®Êt dµy trªn 40 cm;

+ §é dèc Ýt kh¾t khe h¬n chÌ, cã thÓ trªn 25⁰ tuú lo¹i c©y ¨n qu¶. Nh÷ng c©y ¨n qu¶ gèc ¸ nhiÖt ®íi vµ NhiÖt ®íi thÝch hîp vïng thÊp, Ýt dèc, trong khi nh÷ng c©y ¨n qu¶ nguån gèc «n ®íi ph¸t triÓn tèt ë ®Þa h×nh cao.

ë nh÷ng diÖn tÝch ®Êt n­¬ng rÉy dèc, ®Êt xÊu, tr­íc khi trång c©y ¨n qu¶ ph¶i ®­îc trång c©y ®Ëu ®ç 1-2 n¨m. Xung quanh ranh giíi cña v­ên trång ®ai rõng ch¾n giã b»ng c¸c c©y ph©n xanh l©u n¨m. NÕu chiÒu dµi dèc cña thöa ®Êt lín th× cÇn thiÕt ph¶i ph©n l« theo ®­êng ®ång møc b»ng c¸c hµng rµo xanh (chiÒu réng mçi l« giao ®éng 10-25 m tuú thuéc vµo ®é dèc ®Þa h×nh vµ tuú thuéc lo¹i c©y ¨n qu¶).

C¸c hµng c©y ¨n qu¶ ®­îc thiÕt kÕ theo ®­êng ®ång møc. §µo hè trång c©y h×nh vÈy c¸ vµ so le theo h×nh nanh sÊu gi÷a hai hµng kÒ nhau dÓ h¹n chÕ röa tr«i. MËt ®é tuú thuéc lo¹i c©y ¨n qu¶, nh­ng theo nguyªn t¾c : c©y dÇy, hµng th­a.

Sau ®©y lµ mËt ®é mét sè lo¹i c©y ¨n qu¶ phæ biÕn trong vïng ®Ò nghÞ ¸p dông :

§¬n vÞ : c©y/ha

C©y ¨n qu¶ th­êng ®­îc trång vµo mïa xu©n (th¸ng 2,3,4) khi ®Êt ®ñ Èm vµ nhiÖt ®é Êm ®Ó c©y ph¸t triÓn tèt.

Ch¨n nu«i ®¹i gia sóc lµ thÕ m¹nh cña vïng TDMNBB, lµ vïng cã tiÒm n¨ng ch¨n nu«i lín nhÊt trong 7 vïng n«ng nghiÖp.

T¹i thêi ®iÓm ®iÒu tra (theo sè liÖu niªn gi¸m thèng kª n¨m 2004), ®µn ®¹i gia sóc chÝnh cña vïng nh­ sau :

Tæng sè : 2,65 triÖu con

- §µn tr©u : 1,62 “

- §µn bß : 0,77 “

- §µn dª : 0,26 “

Nh­ vËy, so víi n¨m 2000, ®µn ®¹i gia sóc t¨ng luü tiÕn b×nh qu©n 2%/n¨m (n¨m 2000 cã 2,50 triÖu con).

NÕu tèc ®é t¨ng ®µn ®¹i gia sóc ®Õn n¨m 2010 ®­îc coi nh­ b»ng tèc ®é thêi gian qua th× sè ®Çu con n¨m 2010 sÏ lµ 3,05 triÖu con, t¨ng thªm 0,4 triÖu con.

§Ó gi¶i quyÕt nhu cÇu thøc ¨n cho 0,4 triÖu ®¹i gia sóc t¨ng thªm nµy, ngoµi thøc ¨n tinh vµ phô phÈm n«ng nghiÖp, cÇn mét diÖn tÝch ®ång cá kho¶ng 30-40 ngµn ha. Mét trong nh÷ng lo¹i ®Êt cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn ®ång cá ch¨n nu«i lµ ®Êt n­¬ng rÉy.

1. 
   Dù kiÕn quy m« vµ ®Þa bµn chuyÓn ®æi
   

2. 
   C¸c biÖn ph¸p thùc hiÖn khi chuyÓn ®æi
   

Tr­íc khi trång cá, xung quanh ranh giíi thöa ®Êt ®­îc trång nh÷ng hµng c©y ch¾n giã. NÕu chiÒu dµi dèc qu¸ lín th× ph¶i trång c¸c hµng rµo xanh theo ®­êng ®ång møc.

§Êt ®­îc trång cá ph¶i ®­îc dän s¹ch c¸c gèc c©y cò, sau ®ã ®­îc cµy r¹ch hµng theo ®­êng ®ång møc.

Cá gièng ®­îc r¶i theo r·nh vµ lÊp ®Êt, thêi vô trång cá vµo c¸c th¸ng 3-4 khi ®Êt ®· ®ñ Èm.

Mét h¹n chÕ cña ®Êt n­¬ng rÉy trång cá kh«ng t­íi lµ vµo c¸c th¸ng mïa kh« th­êng kh«ng cho s¶n phÈm hoÆc cho s¶n phÈm rÊt Ýt. V× vËy, ë c¸c trang tr¹i ch¨n nu«i c«ng nghiÖp vµ b¸n c«ng nghiÖp ph¶i cã kÕ ho¹ch thøc ¨n cho ®¹i gia sóc trong mïa kh«.

Theo kinh nghiªm cña nhiÒu trang tr¹i nu«i bß ë S¬n La, Tuyªn Quang, thøc ¨n cho ®¹i gia sóc mïa kh« cã thÓ thay thÕ b»ng tæng hîp c¸c lo¹i :

+ Trång c©y hä ®Ëu bæ sung

+ MÝa c©y, l¸ mÝa

+ R¬m kh« hoÆc ñ chua l¸ s¾n, d©y l¹c, ®Ëu

+ RØ mËt

+ C©y ng« ñ muèi chua

+ Thøc ¨n c«ng nghiÖp

- Bè trÝ gièng cá theo ®Þa h×nh vµ h×nh thøc ch¨n nu«i

HiÖn nay, tËp ®oµn c©y thøc ¨n xanh cho ®¹i gia sóc rÊt ®a d¹ng. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ViÖn Ch¨n nu«i, c¸c gièng cá ®­îc khuyÕn c¸o sö dông trªn ®Êt dèc nh­ sau :

+ Nh÷ng gièng nhËp néi cho kÕt qu¶ rÊt tèt nh­ cá voi, Solaccion 1, Kingrass, cá Ghinª Likaki, Ugada, Pangola, Stylo Cook vµ cá Ruzi. §©y lµ nh÷ng gièng cá cho n¨ng suÊt chÊt l­îng cao ë nh÷ng vïng ®Êt Ýt dèc vµ th©m canh tèt, thÝch hîp cho ch¨n nu«i qui m« lín, tËp trung.

+ C¸c gièng cá Panicum maximum TD 58, Setaria sphecelata, Bracbiaria decumbens, Paspalum atratum cã kh¶ n¨ng thÝch øng ë ®é dèc cao h¬n vµ cho n¨ng suÊt kh¸, phï hîp víi ch¨n nu«i qui m« hé gia ®×nh.

+ §èi víi ®Êt n­¬ng rÉy chuyÓn ®ång cá tù nhiªn, cÇn c¶i t¹o th¶m thùc b× b»ng c¸c gièng c©y thøc ¨n xanh nh­ Panicum, Bracbiaria, Paspalum, Stylo vµ c¸c lo¹i c©y hä ®Ëu th©n gç nh­ Leucaena, Calliandra. Fcamingia. §©y lµ nh÷ng gièng võa cung cÊp nguån thøc ¨n xanh cho ®¹i gia sóc, võa cã t¸c dông b¶o vÖ tµi nguyªn ®Êt.

Víi kho¶ng 1/4 ®Êt n­¬ng rÉy cã ®é dèc trªn 25⁰, cã thÓ nãi, ®©y lµ nh÷ng diÖn tÝch mµ hiÖn t­îng xãi mßn, röa tr«i diÔn ra gay g¾t nhÊt. H¬n n÷a, ®©y th­êng lµ c¸c diÖn tÝch xa khu d©n c­, kh«ng cã c¸c ®iÒu kiÖn ch¨m sãc, nªn ®©y còng lµ ®iÓn h×nh cña kiÓu canh t¸c khai th¸c tù nhiªn. N¨ng suÊt c©y trång hÇu hÕt ®Òu rÊt thÊp, thËm chÝ cã n¬i kh«ng cho thu ho¹ch. Mét sè diÖn tÝch ë tr¹ng th¸i mong manh gi÷a ®Êt s¶n xuÊt vµ ®Êt trèng ®åi träc. §©y lµ nh÷ng diÖn tÝch cÇn ph¶i chuyÓn ®æi sang trång rõng hoÆc khoanh nu«i t¸i sinh.

1. 
   Quy m« vµ ®Þa bµn chuyÓn ®æi
   

§¬n vÞ : 1000 ha

Nh­ vËy, diÖn tÝch ®Êt n­¬ng rÉy cÇn ph¶i chuyÓn sang trång rõng vµ khoanh nu«i t¸i sinh chñ yÕu tËp trung ë tiÓu vïng T©y B¾c (chiÕm tíi 70%), ®©y còng lµ vïng mµ s¶n xuÊt n­¬ng rÉy cßn phæ biÕn vµ sè diÖn tÝch bÞ tho¸i ho¸ xãi mßn, röa tr«i còng lín nhÊt.

2. 
   C¸c biÖn ph¸p ¸p dông khi chuyÓn ®æi
   

+ Rõng lÊy gç : Chñ yÕu lµ c©y nguyªn liÖu giÊy

+ Rõng ®Æc s¶n : Tre m¨ng xuÊt khÈu, quÕ, th«ng.

Rõng c©y lÊy gç vµ nguyªn liÖu giÊy ®­îc trång hÇu hÕt trªn ®Êt sau n­¬ng rÉy víi tËp ®oµn c©y trång rÊt phong phó nh­ keo lai, b¹ch ®µn lai, th«ng, luång, dæi, xoan ta, mì.

Rõng trång ®Æc s¶n kh¾t khe h¬n, phô thuéc s©u s¾c vµo ®Êt ®ai vµ tiÓu khÝ hËu vµ chÕ ®é ch¨m sãc . Ch¼ng h¹n, c©y quÕ chØ ®­îc trång ë B¶o Th¾ng (Lµo Cai), V¨n Yªn, V¨n ChÊn (tØnh Yªn B¸i); håi ë L¹ng S¬n; tre m¨ng xuÊt khÈu (§iÒn tróc, B¸t ®é) thÝch hîp ë Mai S¬n, S«ng M·, Sèp Cép (tØnh S¬n La), huyÖn §iÖn Biªn, §iÖn Biªn §«ng vµ huyÖn M­êng Lay (tØnh §iÖn Biªn) v.v…

2. Quy ho¹ch sö dông ®Êt n­¬ng rÉy cßn l¹i

2.1. Bè trÝ c¬ cÊu c¸c nhãm c©y trång chÝnh trªn ®Êt n­¬ng rÉy

Sau khi quy ho¹ch chuyÓn ®æi mét phÇn ®Êt n­¬ng rÉy cã ®é dèc trªn 15^{0 (}117,5 ngµn ha) sang c¸c lo¹i ®Êt kh¸c vµ 0,9 ngµn ha sang x©y dùng c¸c c«ng tr×nh thuû ®iÖn, ®Õn n¨m 2010, quü ®Êt n­¬ng rÉy dù kiÕn cßn 334,5 ngµn ha.

§©y lµ nh÷ng diÖn tÝch cã ®é dèc nhá h¬n (hÇu hÕt d­íi 15⁰). Trong ph­¬ng ¸n quy ho¹ch nµy, nh÷ng c©y trång chñ lùc trªn ®Êt n­¬ng rÉy vÉn ®­îc x¸c ®Þnh nh­ sau :

• 
  Nhãm c©y l­¬ng thùc lµ ng«;
  
• 
  Nhãm c©y cã cñ víi s¾n lµ chñ ®¹o;
  
• 
  Nhãm c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy víi ®Ëu t­¬ng vµ l¹c lµ chñ ®¹o.
  

TËp trung th©m canh c¸c diÖn tÝch ng« cßn l¹i sau chuyÓn ®æi, ®Æc biÖt lµ c¸c vïng ng« hµng ho¸ tËp trung.

ChuyÓn ®æi nh÷ng diÖn tÝch trång s¾n kÐm hiÖu qu¶. Víi diÖn tÝch s¾n cßn l¹i, tËp trung ®Çu t­ th©m canh, khuyÕn khÝch trång s¾n l­u gèc thay thÕ chu kú bá ho¸ tù nhiªn. Bæ sung diÖn tÝch trång s¾n ë nh÷ng ®Þa bµn cã c¬ së chÕ biÕn. Nh÷ng ®Þa bµn cßn l¹i, kh«ng chñ tr­¬ng më réng diÖn tÝch s¾n.

3. 
   Nhãm c©y cång nghiÖp ng¾n ngµy
   

§èi víi c©y l¹c, t¨ng thªm diÖn tÝch l¹c trång xen, trång gèi ë tiÓu vïng T©y B¾c, cßn l¹i tËp trung th©m canh diÖn tÝch l¹c hiÖn cã. Trong quy ho¹ch, kh«ng cã chñ tr­¬ng më réng diÖn tÝch l¹c trªn ®Êt n­¬ng rÉy.