LUẬN Án tiến sĩ luật học hà NỘI 2014 h ọc viện chính trị quốc gia hồ chí minh nguyễn thị tuyết mai

Có thể nhận thấy, hệ thống pháp luật của Việt Nam ngày càng được hoàn thiện, hầu hết các vụ, việc dân sự khi các bên tranh chấp và yêu cầu Tòa án giải quyết Tòa án đều có căn cứ từ các văn bản quy phạm pháp luật để thực hiện. Các vụ việc được áp dụng tập quán để giải quyết tất cả các quan hệ pháp luật liên quan thường xảy ra không nhiều.

• 
  Áp dụng tập quán để giải quyết vụ án dân sự (2): Bản án số 222/2005/DSPT ngày 02/12/2005 của TAND Tỉnh Trà Vinh: "Cầm đất là giao dịch không được pháp luật quy định nhưng đó là thói quen tập quán hình thành lâu đời trong nhân dân. Cầm đất là việc bên có đất giao đất thuộc quyền sử dụng hợp pháp của mình cho người khác sử dụng và người nhận cầm đất giao cho bên chủ đất một khoản tiền, vàng theo thỏa thuận, khi nào chủ đất trả lại khoản tiền, vàng đã nhận thì bên nhận cầm trả đất lại, nên trong việc cầm đất, người đi cầm không có quyền định đoạt". Đối với loại tranh chấp trong trường hợp này, có một số TAND quan niệm cầm đất là biện pháp bảo đảm hợp đồng vay tiền, vàng; tuy nhiên, có những Tòa án lại quan niệm cầm đất là một loại giao dịch dân sự rất đặc thù, là loại giao dịch dân sự theo tập quán và chưa có pháp luật điều chỉnh.
  
• 
  Áp dụng tập quán để giải quyết vụ án dân sự (3): Các bản án giải quyết việc hai gia đình có con trai và con gái dự kiến kết hôn, đã tổ chức lễ hỏi và nhà trai đã mang lễ vật có thể là tiền, vàng, vật dụng khác… tới cho nhà gái nhưng sau đó đôi trai gái không tiến tới hôn nhân, nhà trai yêu cầu trả lại lễ vật. Đối với những tranh chấp này, có TAND coi đây là tranh chấp về quan hệ hợp đồng tặng cho có điều kiện, tuy nhiên, nhiều TAND cho rằng đây là loại quan hệ pháp luật rất đặc biệt chứ không phải hợp đồng. Những Tòa án địa phương nào không coi đây là hợp đồng tặng cho có điều kiện thì thường căn cứ vào tập quán để giải quyết các vụ kiện đòi lễ vật của nhà trai khi nhà trai hoặc nhà gái hủy việc kết hôn. Ví dụ: Bản án số 42/2010/DS-ST ngày 15/6/2010 của TAND huyện Châu Thành, tỉnh Long An xác định: “Theo tập quán địa phương, hoa tai và tiền cho cô dâu may trang phục cưới là bắt buộc nên bà Thoa được quyền giữ lại. Các tài sản khác mà bà Thoa đang quản lý là một dây chuyền 05 chỉ vàng 24K, một vòng đeo tay (lắc) 05 chỉ vàng 24K, bà Thoa phải hoàn trả lại cho ông Thát”.
  
• 
  Áp dụng tập quán để giải quyết vụ án dân sự (4): Bản án dân sự sơ thẩm số 07/2007/DSST ngày 04/7/2007 của TAND huyện Phủ Cừ, tỉnh Hưng Yên; Bản án dân sự phúc thẩm 40/2007/DSPT ngày 24/9/2007 TAND tỉnh Hưng Yên giữ nguyên bản án dân sự sơ thẩm; Quyết định giám đốc thẩm số 200/2011/DS-GĐT ngày 19/3/2011 của Tòa Dân sự TAND tối cao: Các bản án, quyết định này đều để giải quyết vụ việc tranh chấp quyền sử dụng đất và nhà thờ họ giữa dòng họ Nguyễn Đức - thôn Trà Bồ, xã Phan Sào Nam, huyện Phủ Cừ, tỉnh Hưng Yên với bà Nguyễn Thị Thất - vợ của trưởng họ đã mất là ông Nguyễn Đức Sùng. Theo đó, khi phán quyết, các cấp Tòa án đều căn cứ vào tập quán địa phương, xác định: nhà thờ họ được giao cho trưởng họ trông nom, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác và việc kê khai đất của trưởng họ là kê khai người sử dụng, không phải là người sở hữu.
  
• 
  Áp dụng tập quán để giải quyết việc dân sự (1): giải thích hợp đồng dân sự. Ví dụ như trong một giao dịch dân sự mua bán tài sản, các bên sử dụng biện pháp bảo đảm là đặt cọc và giao kết: nếu bên mua hàng không mua thì mất cọc, nếu bên bán không bán thì phạt “gấp bội“. Khi một trong các bên không thực hiện đúng hợp đồng sẽ bị phạt vi phạm và việc phạt gấp bội được giải thích trên cơ sở tập quán. Ở đây không có tranh chấp giữa các bên mà chỉ có yêu cầu giải thích hợp đồng dân sự về thuật ngữ gấp bội.
  
• 
  Áp dụng tập quán để giải quyết việc dân sự (2): Một số địa phương hiện nay có tập quán khi một tàu đánh cá phát hiện ra đàn cá và gọi tàu khác cùng đến đánh cá thì khi chia sản phẩm, người phát hiện ra đàn cá sẽ được chia với tỷ lệ nhiều hơn [74, tr.6]. Ở đây không có tranh chấp mà chỉ có yêu cầu xác định quyền sở hữu tài sản đối với sản phẩm đạt được.
  
• 
  Áp dụng tập quán để giải quyết các việc dân sự (3): TAND áp dụng quy phạm đạo đức để giải quyết yêu cầu hạn chế quyền của cha, mẹ đối với con chưa thành niên hoặc quyền thăm nom con sau khi ly hôn theo khoản 4 Điều 28 Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004 và Điều 41 Luật hôn nhân và gia đình. Theo đó, nếu cha, mẹ có lối sống đồi truỵ hoặc xúi giục, ép buộc con làm những việc trái pháp luật, trái đạo đức xã hội, thì Toà án có thể ra quyết định không cho cha, mẹ trông nom, chăm sóc, giáo dục con, quản lý tài sản riêng của con hoặc đại diện theo pháp luật cho con trong thời hạn từ một năm đến năm năm.
  
• 
  Áp dụng tập quán để giải quyết việc dân sự (4): TAND áp dụng tập quán về xác định dân tộc cho con khi cha mẹ khác nhau về dân tộc để công nhận con sinh ra mang dân tộc của cha hay của mẹ theo yêu cầu công nhận của cha, mẹ hoặc con.
  

• 
  Áp dụng tập quán để giải quyết vụ án dân sự (3): Quyết định số 236/2006/DS-GĐT ngày 02/10/2006 của Tòa dân sự TAND tối cao: Tập quán được sử dụng để xác định ranh giới đất giữa các bất động sản liền kề. Tòa án dựa vào tập quán để xác định ở Việt Nam, nhà cấp 4 có một phần mái nhô ra khỏi tường để bảo vệ tường tránh mưa nắng và phần mái nhô ra này thường nằm trên đất của gia đình người có nhà.
  

- Áp dụng tập quán để giải quyết vụ án kinh doanh, thương mại (3): Tòa án áp dụng tập quán quốc tế giải quyết tranh chấp hợp đồng gia công trong thương mại: Nguyên đơn đòi bị đơn bồi thường thiệt hại do giao sản phẩm gia công chậm so với thời hạn trong hợp đồng. Số tiền thiệt hại mà Tòa án yêu cầu bị đơn phải bồi thường cho nguyên đơn chính là tiền chênh lệch giữa cước vận chuyển bằng đường hàng không so với cước vận chuyển bằng đường biển. Tập quán mà Tòa án áp dụng để buộc bị đơn bồi thường phần cước chênh lệch này là: trong vận chuyển hàng hóa quốc tế, việc vận chuyển thông thường là bằng đường biển vì giá cước rẻ. Do bị đơn chậm giao hàng gia công làm cho nguyên đơn phải vận chuyển hàng hóa bằng đường hàng không [Phiếu thăm dò ý kiến của Phó Chánh tòa Kinh tế, TAND thành phố Hồ Chí Minh, thăm dò do Nghiên cứu sinh thực hiện vào tháng 4/2013].

3.2. KẾT QUẢ ĐẠT ĐƯỢC VÀ BẤT CẬP TRONG ÁP DỤNG TẬP QUÁN ĐỂ GIẢI QUYẾT CÁC VỤ VIỆC DÂN SỰ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 1996 ĐẾN NAY

Thực tiễn những vụ việc đã áp dụng tập quán cho thấy, hầu hết các vụ, việc mà Tòa án áp dụng tập quán thì đều có căn cứ pháp lý và đúng quy trình, thủ tục. Một số vụ án xét xử ở cấp sơ thẩm sau đó bị kháng cáo hoặc kháng nghị, điều này không liên quan đến trình tự, thủ tục mà chủ yếu do các chủ thể có thẩm quyền hoặc đương sự có xung đột với nhau về quan điểm liên quan đến các tập quán đã được áp dụng.

Có một thực tế là các hệ thống pháp luật dù hoàn thiện đến đâu cũng sẽ luôn có những “lỗ hổng“, tức là luôn có những quan hệ xã hội cần thiết được điều chỉnh mà thiếu quy phạm pháp luật điều chỉnh. Tập quán pháp có thể được xem là một trong những giải pháp khả thi để khắc phục hiện tượng này.

Vì sự phong phú, đa dạng và ngày càng phức tạp của các quan hệ xã hội trong lĩnh vực dân sự, kinh doanh, thương mại mà vấn đề áp dụng tập quán sẽ là cần thiết, để lấp đầy khoảng trống pháp lý, làm cho hệ thống pháp luật luôn hoàn thiện vì sự phong phú của nguồn pháp luật.

Những thành tựu nói trên là rất đáng kể và là sự minh chứng cho tính đúng đắn của quan điểm phát huy vai trò tập quán trong việc hỗ trợ nhà nước quản lý xã hội. Điều này càng đặc biệt đáng được ghi nhận trong bối cảnh những quy định về áp dụng tập quán thực sự chưa hoàn thiện. Sở dĩ có được những thành tựu trên là do nhiều nguyên nhân.

Chúng ta đều biết, các tập quán thương mại quốc tế đã hình thành trong lịch sử. Trong mỗi giai đoạn phát triển của hoạt động giao lưu thương mại quốc tế, những tập quán này thường được bổ sung, hoàn thiện, làm hình thành nên nhiều phiên bản khác nhau, đáp ứng tốt hơn việc điều chỉnh các quan hệ thương mại quốc tế.