CÁC VẤN ĐỀ THƯỜNG GẶP TRONG SỰ PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI

Có phải gien hoặc kinh nghiệm thực sự quyết định một con người thông minh hay không? Nếu một đứa trẻ năm tuổi thân mật và thoải mái thì khi lớn lên đứa trẻ ấy có thân mật và thoải mái không? Sự phát triển con người có giống nhau ở mọi nơi trên khắp thế giới hay không? Những câu hỏi này và những câu tương tự đã làm đau đầu một số triết gia nổi tiếng nhất trong lịch sử: Plato, Aristotle, Rene Descartes, John Locke, John Stuart Mill, và Ludwig Wittgenstein, cùng nhiều người khác. Ba vấn đề chính trong sự phát triển con người thu hút sự chú ý nhiều nhất: tự nhiên so với nuôi dưỡng, liên tục so với gián đoạn, phát triển phổ biến so với phát triển cụ thể theo bối cảnh. Những vấn đề này hầu như có mặt trong tất cả chủ đề chúng ta đề cập trong sách này, vì thế chúng ta hãy khảo sát từng vấn đề thật vắn tắt.

Hãy dành ít phút suy nghĩ về đặc điểm cụ thể mà bạn và một số người trong gia đình của mình đang có, chẳng hạn trí năng, diện mạo đẹp, hoặc nhân cách thân thiện, thân mật và thoải mái. Tại sao bạn nghĩ đặc điểm này lại nổi bật như thế? Bạn có nghĩ là do mình được bố mẹ di truyền hay không? Hay là do nơi và cách bạn cùng bố mẹ được nuôi dưỡng như thế?

Nhiều lời đáp khác nhau cho những câu hỏi này minh họa các quan điểm khác nhau đối với vấn đề tự nhiên - nuôi dưỡng bao gồm mức độ ảnh hưởng của gien hoặc di truyền (tự nhiên) và ảnh hưởng thực nghiệm hoặc môi trường (nuôi dưỡng) quyết định bạn thuộc loại người gì. Có thời các nhà khoa học hy vọng trả lời những câu hỏi này bằng cách nhận biết tính di truyền hoặc môi trường là nguyên nhân của khía cạnh phát triển cụ thể. Mục tiêu là có khả năng cho rằng trí năng là do di truyền hoặc nhân cách là do kinh nghiệm. Tuy nhiên, ngày nay chúng ta biết rằng hầu như không có đặc điểm phát triển suốt quãng đời chỉ hoàn toàn do di truyền hay môi trường. Thay vào đó, sự phát triển luôn được cả hai định hình, tự nhiên và nuôi dưỡng đều có ảnh hưởng tương tác lẫn nhau. Chẳng hạn, trong Chương 2 bạn sẽ thấy rằng một số cá nhân bị bệnh di truyền dẫn đến giảm thiểu trí năng nếu họ dùng sản phẩm từ sữa. Tuy nhiên, nếu thức ăn của họ không chứa sản phẩm từ sữa thì trí năng của họ phát triển bình thường. Tương tự, trong Chương 9 bạn sẽ hiểu rằng một yếu tố rủi ro mắc bệnh tim mạch là do di truyền, nhưng yếu tố cách sống chẳng hạn như chế độ ăn kiêng và hút thuốc đóng vai trò quan trọng trong xác định ai sẽ bị bệnh nhồi máu cơ tim. Vì thế sự phát triển của Ricardo chắc chắn do gien định hình mà ông được bố mẹ di truyền và những kinh nghiệm mà ông đang có.

Như những ví dụ này minh họa, mục đích chính của ngành khoa học phát triển hiện đại là tìm hiểu di truyền và môi trường cùng quyết định sự phát triển tư duy, nhân cách và hành vi xã hội ra sao. Trong suốt bài viết, chúng tôi sẽ đưa ra nhiều ví dụ về sự tương tác giữa tự nhiên và nuôi dưỡng định hình đời sống của chúng ta ra sao.

Hãy nghĩ về một số cách trong đó bạn vẫn giữ nguyên không đổi so với lúc bạn năm tuổi. Có thể bạn thân mật, thoải mái, thân thiện ở độ tuổi ấy và hiện nay vẫn thân mật, thoải mái, thân thiện như thế. Có lẽ lúc ấy bạn rất thông minh và hiện nay cũng thế. Minh họa như thế này cho thấy có nhiều sự liên tục trong phát triển. Một khi một người bắt đầu đi theo một con đường phát triển cụ thể - chẳng hạn, hướng đến sự thân mật hoặc thông minh - thì anh ta vẫn tiếp tục theo con đường ấy trong suốt đời. Theo quan điểm này, nếu Ricardo là một đứa bé 5 tuổi thân mật, sáng dạ thì anh ta cũng thân mật, sáng dạ khi 25 và 75 tuổi.

Quan điểm khác - cho rằng sự phát triển không phải mang tính liên tục - được minh họa trong truyện tranh. Một Trixie dịu dàng và dễ hợp tác trở thành một Trixie khắt khe và quyết đoán. Trong quan điểm này, con người có thể thay đổi từ lối phát triển này sang lối phát triển khác, có lẽ vài lần trong đời. Do đó, Ricardo có thể thân mật, sáng dạ khi 5 tuổi, thông minh nhưng khó chịu khi 25 tuổi, hiểu biết nhiều nhưng đáng ghét ở tuổi 75!

Vấn đề liên tục - gián đoạn liên quan đến việc liệu một hiện tượng phát triển cụ thể có tượng trưng cho sự phát triển êm ả trong suốt cuộc đời (liên tục) hay một loạt thay đổi đột ngột (gián đoạn). Tiếp cận liên tục thường tập trung vào một lượng đặc điểm mà một người đang có, trong khi tiếp cận gián đoạn thường tập trung vào các loại đặc điểm mà một người đang có. Trong suốt cuốn sách này, bạn sẽ tìm thấy minh họa về cả liên tục lẫn gián đoạn trong sự phát triển. Chẳng hạn, trong Chương 5 bạn sẽ thấy được chứng cứ liên tục: trẻ con ở tuổi ẵm ngửa có mối quan hệ cảm xúc thỏa mãn với bố mẹ thường trở thành trẻ có mối quan hệ thỏa mãn với bạn đồng tuổi. Nhưng trong Chương 14 bạn sẽ thấy một trường hợp gián đoạn: sau khi trải qua hầu hết tuổi trưởng thành cố đảm bảo sự thành công của thế hệ kế tiếp và để lại di sản, người già chuyển sang đánh giá đời sống của chính mình, tìm kiếm sự kết thúc và ý thức rằng những gì mình đã làm đều đáng giá.

Vấn đề phát triển phổ biến so với phát triển cụ thể theo bối cảnh đề cập liệu chỉ có một lối phát triển duy nhất hay nhiều lối. Trong một số thành phố ở Brazil, trẻ em từ 10 đến 12 tuổi như cậu bé trong ảnh bán trái cây và kẹo cho khách bộ hành và hành khách trên xe buýt. Chúng mua bán hàng hóa, đổi tiền cho khách hàng, và giám sát việc buôn bán của mình. Cho dù học hành rất ít và thường không thể nhận biết con số trên giấy bạc, nhưng chúng rất thạo xài tiền (Saxe, 1988).

Đời sống đối với cậu bé bán hàng trên đường phố Brazil (ảnh bên dưới) tương phản rõ nét với thời thơ ấu ở Mỹ, nơi trẻ em từ 10 đến 12 tuổi được ăn học đàng hoàng ở nhà hoặc ở trường nhận biết chữ số và thực hiện các loại phép tính số học khi xài tiền. Đối với một lý thuyết có thể giải thích sự phát triển ở cả hai nhóm trẻ? Có thể. Một số lý thuyết gia lập luận rằng mặc dù trông có vẻ khác nhau về sự phát triển nhưng thực sự ở mọi người chỉ có một quá trình phát triển cơ bản duy nhất. Theo quan điểm này, khác biệt trong phát triển đơn thuần là biến thể dựa trên quá trình phát triển cơ bản, cũng giống như sự khác biệt giữa ô tô hiệu Chevrolet, Honda và Porsche, tất cả đều là sản phẩm về cơ bản có cùng quá trình sản xuất như nhau.

Dĩ nhiên, quan điểm đối lập là những khác biệt ở con người không thể chính là những biến thể dựa trên một chủ đề. Những người tán thành quan điểm này lập luận rằng sự phát triển con người đan quyện chặt chẽ với bối cảnh diễn ra sự phát triển ấy. Sự phát triển của một người là sản phẩm tương tác phức tạp với môi trường, và sự tương tác ấy về cơ bản không phải như nhau trong tất cả môi trường. Mỗi môi trường đều có tập hợp các qui trình độc đáo của riêng mình định hình sự phát triển, giống như "cách làm" ô tô, sữa lắc, và vỉ đập ruồi ít có điểm chung.

Kết hợp tất cả ba vấn đề này lại với nhau, và sử dụng nhân cách làm minh họa, chúng ta có thể hỏi di truyền và môi trường tương tác ra sao để tác động đến sự phát triển nhân cách, cho dù sự phát triển nhân cách có mang tính liên tục hay gián đoạn đi nữa, và liệu nhân cách có phát triển giống như nhau trên khắp thế giới hay không. Dĩ nhiên, lời đáp cho những câu hỏi này là những gì thực sự làm chúng ta thích thú, chúng ta hãy bắt đầu cuộc tìm kiếm lời đáp bằng cách nghiên cứu tác động kết hợp định hình sự phát triển.

CÁC TÁC ĐỘNG CƠ BẢN TRONG SỰ PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI: KHUÔN KHỔ TÂM SINH HỌC XÃ HỘI

Chúng ta thấy những người theo thuyết phát triển giải quyết 3 vấn đề cơ bản trong một nỗ lực định khuôn khổ cho thảo luận chung về sự phát triển con người. Những vấn đề này là cơ bản vì chúng ấn định giai đoạn để hỏi các câu quan trọng hơn: Các tác động cụ thể nào đã khiến chúng ta như ngày nay? Tại sao một số người trở thành họa sĩ sáng tạo trong khi người khác làm việc trong dây chuyền sản xuất? Tại sao một số người bảo thủ trong khi người khác lại có tư tưởng phóng khoáng? Anh chị em ruột lớn lên trong cùng một gia đình lại rất khác với nhau? Điều gì tạo ra dải đa dạng tuyệt vời vốn là đặc điểm của con người? Để đưa ra lời giải thích mạch lạc về đặc điểm và hành vi của con người trong suốt cuộc đời, những người theo thuyết phát triển thường xét đến sự kết hợp của bốn tác động tương tác:

- Các tác động sinh học bao gồm tất cả yếu tố liên quan đến sức khỏe và di truyền ảnh hưởng đến sự phát triển.

- Các tác động tâm lý bao gồm tất cả yếu tố nhận thức nội tâm, cảm xúc và nhân cách ảnh hưởng đến sự phát triển.

- Các tác động văn hóa xã hội bao gồm các yếu tố giữa cá nhân với nhau, xã hội, văn hóa và dân tộc ảnh hưởng đến sự phát triển.

- Các tác động chu kỳ đời sống phản ánh những khác biệt về cách cùng một sự kiện tác động đến con người ở các độ tuổi khác nhau như thế nào.

Mỗi người là một sản phẩm kết hợp độc đáo những tác động này. Không có hai cá nhân, thậm chí trong cùng một gia đình, trải qua những tác động này theo cùng cách như nhau, thậm chí hai trẻ sinh đôi từ một hợp tử này về sau cũng có mối quan hệ bạn bè, bạn đời và nghề nghiệp khác nhau.

Để tìm hiểu tại sao mỗi tác động trong số những tác động này lại quan trọng, chúng ta hãy hình dung rằng bạn muốn biết bằng cách nào một người mẹ lại quyết định có nuôi con bằng sữa mẹ hay không. Bạn cần xét đến nhiều biến số trên cơ sở sinh học, chẳng hạn như sức khỏe tổng quát của người mẹ, chất lượng và số lượng sữa được tạo ra từ người mẹ. Bạn cũng muốn biết về suy nghĩ và thái độ của người mẹ về Ưu điểm của việc nuôi con bằng sữa mẹ. Bạn muốn biết các ảnh hưởng của người khác chẳng hạn người bố và nền văn hóa của người mẹ chiếm hữu điều gì về cách nuôi con thích hợp. Ngoài ra bạn cũng muốn biết người mẹ bao nhiêu tuổi vì lẽ ra người mẹ ấy chịu ảnh hưởng của suy nghĩ trong một số thời kỳ. Nếu chỉ tập trung vào một trong những tác động này sẽ cho bạn một cái nhìn lệch lạc, không đầy đủ về quyết định của người mẹ.

Một cách hữu ích để sắp xếp các tác động sinh học, tâm lý học và văn hóa xã hội đối với sự phát triển con người là sự sắp xếp trong khuôn khổ Tâm sinh học xã hội. Như bạn thấy hình bên trên, khuôn khổ Tâm sinh học xã hội nhấn mạnh rằng sự phát triển con người không gì khác hơn là xem xét một tác động cơ bản bất kỳ. Đúng ra, mỗi tác động tương tác với tác động khác để tạo ra sự phát triển. Chúng ta hãy xét đến các yếu tố khác nhau trong mô hình Tâm sinh học xã hội chi tiết hơn.

Tác động sinh học

Bạn có từng tự hỏi tại sao thành viên trong cùng một gia đình lại có màu mắt khác nhau không? Hoặc tại sao dường như bạn không làm bài tốt trong kỳ thi khi cảm thấy khó ở? Hay chế độ ăn kiêng phù hợp như thế nào mới giúp bạn sống lâu? Những câu hỏi như thế này làm nổi bật vai trò quan trọng mà các tác động Sinh học đang định hình quá trình phát triển con người?

Tác động Sinh học bao gồm những sự kiện khác nhau như chuỗi phát triển trước khi sinh, sự trưởng thành của não, tuổi dậy thì, thời kỳ mãn kinh, da mặt nhăn, và thay đổi trong hệ thống tim mạch và cơ quan khác. Phần lớn những tác động Sinh học này do mã di truyền của chúng ta quyết định, được đề cập trong các Chương 2, 3, 8, và 13. Chẳng hạn, hãy nhìn bọn trẻ trong ảnh bên dưới, bạn nhận thấy chúng giống với bố mẹ, cho thấy ảnh hưởng sinh học đối với sự phát triển. Nhưng tác động sinh học cũng bao gồm những tác động của các yếu tố cách sống, chẳng hạn chế độ ăn kiêng và tập thể dục, những ví dụ này và những ví dụ khác được tìm hiểu trong các Chương 2, 8, và 9.

Tất cả tác động đều như thế, một số tác động Sinh học được cảm nhận khắp nơi - hoặc bởi tất cả mọi người hoặc trong trường hợp thay đổi tái sinh sản bởi tất cả nam giới hay nữ giới. Các tác động như làm ảnh hưởng đến con người vào một thời điểm tương tự nhau trong cuộc đời và được thực hiện qua nhiều thế hệ, được gọi là những ảnh hưởng được phân cấp theo độ tuổi tiêu chuẩn. Một ví dụ về ảnh hưởng phân cấp theo độ tuổi tiêu chuẩn là tuổi dậy thì, diễn ra ở độ tuổi từ đầu đến giữa lứa tuổi thanh niên ở hầu hết mọi người. Ví dụ khác là thời kỳ mãn kinh xảy ra ở độ tuổi từ 40 đến 55 ở mọi phụ nữ. Những ảnh hưởng phân cấp theo độ tuổi tiêu chuẩn này tạo mốc đánh dấu để chia quãng đời thành nhiều phân mảnh khác nhau.

Đôi khi, tác động chỉ ảnh hưởng đến một thế hệ duy nhất. Tác động chỉ ảnh hưởng đến con người trong một số thế hệ vào một thời điểm cụ thể trong thời gian lịch sử được gọi là các ảnh hưởng phân cấp theo lịch sử tiêu chuẩn. Ví dụ của ảnh hưởng sinh học phân cấp theo lịch sử tiêu chuẩn là trận dịch cúm trên phạm vi toàn cầu trong những năm ngay sau Thế chiến I. Những người còn sống sau trận dịch này đều nhớ suốt đời hình ảnh nhìn thấy người ta chết bởi điều thường gọi là căn bệnh ít nghiêm trọng.

Các ảnh hưởng khác rất hiếm, chỉ ảnh hưởng một nhóm người. Khi chỉ có một vài người trải qua tác động, thì gọi là ảnh hưởng không tiêu chuẩn. Chẳng hạn, bệnh não tuần tiến gây tử vong gọi là kuru chỉ xảy ra trên một số đảo ở Nam Thái Bình Dương.

Nói chung, các tác động sinh học có thể xem là cung cấp tư liệu thô cần thiết (trong trường hợp Di truyền học) và được xem ấn định điều kiện giới hạn (trong trường hợp sức khỏe tổng quát) đối với sự phát triển.

Tác động tâm lý

Có lẽ bạn có hiểu biết trực giác về các tác động tâm lý, vì chúng là những tác động thường được sử dụng nhất để mô tả đặc điểm của một con người. Chẳng hạn, hãy nghĩ về cách bạn sẽ phản ứng ra sao khi được yêu cầu mô tả mình khi bạn quen với bạn mới. Hầu hết chúng ta cho rằng chúng ta có một nhân cách dễ mến, thông minh, thành thật, tự tin, hay đại loại như thế. Những khái niệm như thế này phản ánh tác động tâm lý.

Nói chung, tác động tâm lý là tất cả yếu tố nhận thức bên trong, cảm xúc, nhân cách, nhận thức và liên quan ảnh hưởng đến hành vi. Tác động tâm lý nhận được nhiều sự chú ý nhất trong số ba tác động phát triển chính, phần lớn những gì chúng ta đề cập trong suốt bài viết đều phản ánh tác động tâm lý. Chẳng hạn, chúng ta sẽ hiểu được sự phát triển trí năng có thể giúp cá nhân kinh qua và suy nghĩ về thế giới của mình trong nhiều cách khác nhau ra sao. Chúng ta cũng luôn hiểu được sự xuất hiện lòng tự trọng liên quan với suy nghĩ của con người về khả năng của mình, rồi đến lượt suy nghĩ này ảnh hưởng đến những gì mình làm.

Như các tác động Sinh học, các tác động tâm lý khác nhau đều có các loại ảnh hưởng khác nhau. Một số, chẳng hạn ngôn ngữ đều có ảnh hưởng phân cấp theo độ tuổi tiêu chuẩn, trẻ em trên khắp thế giới bắt đầu thủ đắc ngôn ngữ trong năm thứ hai, được đề cập trong Chương 4. Các tác động tâm lý khác, chẳng hạn thành thạo một số chương trình máy tính có thể cụ thể đối với một thế hệ cụ thể. Vẫn còn tác động khác chẳng hạn trầm cảm hoặc rối loạn tâm thần khác, có thể chỉ tác động đến một số lượng người tương đối nhỏ.

Nói chung, các yếu tố tâm lý đưa ra vấn đề mà chúng ta lưu ý nhiều nhất về những gì làm cho con người phải thực hiện như thế cũng như biến thể thú vị tạo cho chúng ta thành những cá thể.

Tác động văn hóa xã hội

Con người phát triển trên thế giới chứ không phải trong khoảng không. Nếu muốn tìm hiểu sự phát triển con người chúng ta cần biết con người tương tác với môi trường ra sao và liên quan với nhau ra sao. Nói cách khác, chúng ta cần xét đến sự phát triển của cá nhân như một phần của một hệ thống rộng lớn hơn nhiều, trong đó không có phần nào trong hệ thống có thể hoạt động mà không ảnh hưởng đến tất cả khía cạnh khác của hệ thống. Hệ thống rộng lớn hơn này bao gồm bố mẹ, con cái, và anh chị em ruột cũng như những cá nhân bên ngoài gia đình chẳng hạn như bạn bè, thầy cô và đồng nghiệp. Hệ thống cũng bao gồm tổ chức ảnh hưởng đến sự phát triển chẳng hạn như trường học, truyền hình và nơi làm việc.

Tất cả những con người này và các thể chế kết hợp với nhau để hình thành văn hóa của một người - kiến thức, thái độ, và hành vi đi kèm với một nhóm người. Văn hóa có thể được liên kết với một nước hoặc con người cụ thể (chẳng hạn văn hóa Pháp), với một thời điểm cụ thể (chẳng hạn văn hóa quần chúng của thập niên 1990), hoặc với các nhóm gồm nhiều cá nhân duy trì truyền thống văn hóa có thể nhận dạng, cụ thể (chẳng hạn người Mỹ gốc Phi). Biết được văn hóa của một người là được cung cấp một số thông tin tổng quát về các ảnh hưởng quan trọng có thể xuất hiện trong cuộc đời. Chẳng hạn, nước Mỹ bao gồm nhiều nhóm tộc người khác nhau, tạo ra một dân số đa dạng có nhiều kinh nghiệm trong suốt quãng đời. Bằng cách nghiên cứu sự phát triển con người trong những nhóm khác nhau này và trong các nhóm khác khắp thế giới, chúng ta có thể hiểu tác động văn hóa xã hội ảnh hưởng đến sự phát triển con người như thế nào.

Cũng giống như trường hợp tác động Sinh học và tâm lý, nhiều tác động văn hóa xã hội ảnh hưởng đến mọi người ở một độ tuổi cá biệt. Một ví dụ điển hình của một ảnh hưởng phân cấp theo độ tuổi tiêu chuẩn là ở khắp nước Mỹ, trẻ em bắt đầu học mẫu giáo khi 5 tuổi. Những tác động văn hóa xã hội khác đều cụ thể đối với một thế hệ cụ thể: lớn lên ở Mỹ trong thời kỳ đại suy thoái là một ví dụ của ảnh hưởng phân cấp theo lịch sử tiêu chuẩn. Sau cùng, một số ảnh hưởng văn hóa xã hội đều mang tính không tiêu chuẩn: chẳng hạn một tỉ lệ phần trăm nhỏ trẻ em Mỹ được giáo dục ở nhà hơn là ở trường học.

Trong cố gắng mô tả những ảnh hưởng văn hóa xã hội đối với sự phát triển, chúng ta đối mặt với một vấn đề thực tế. Hầu hết các nhà điều tra thường nghiên cứu các nhóm người tương đối dễ tiếp xúc, phần lớn nghiên cứu chúng tôi mô tả trong bài viết này được tiến hành ở người Mỹ gốc Âu thuộc giai cấp trung lưu. Do đó, chúng ta phải cẩn thận không nên cho rằng chứng cứ thu thập được từ nhóm này nhất thiết áp dụng cho những người trong nhóm khác. Có lúc bạn cảm thấy thất vọng, tự hỏi liệu có một tập hợp kết quả cụ thể thu được trong nhóm này có thể áp dụng cho nhóm khác hay không. Thực ra, có nhu cầu nghiên cứu các nhóm văn hóa khác nhau rất lớn. Có lẽ, khi chọn khóa học này, bạn sẽ đáp ứng nhu cầu này bằng cách trở thành một nhà nghiên cứu phát triển.

Một vấn đề thực tế khác mà chúng ta đối mặt là quyết định thuật ngữ thích hợp nhất để mô tả từng nhóm. Thuật ngữ chuyên ngành thay đổi qua thời gian. Chẳng hạn, thuật ngữ người da màu, người da đen, người Mỹ đen, và người Mỹ gốc Phi, tất cả đều được dùng để mô tả người Mỹ có tổ tiên ở châu Phi. Trong sách này, chúng ta sử dụng thuật ngữ người Mỹ gốc Phi vì nó nhấn mạnh đến di sản thừa kế văn hóa độc đáo của nhóm người ấy. Cũng cùng lập luận, chúng tôi sử dụng thuật ngữ người Mỹ gốc Âu (thay vì người da trắng hoặc người Caucasian), người Mỹ bản xứ (thay vì người Da Đỏ hoặc người Da Đỏ gốc Mỹ), người Mỹ gốc Á, và người Mỹ gốc Mỹ La Tinh.

Những tên gọi này không hoàn hảo. Trong một số trường hợp, chúng không phân biệt được các nhóm dân tộc thật rõ ràng. Chẳng hạn, người trong ảnh (bên dưới phía trên) là người Guatemala và người Mexico (ảnh dưới cùng), vì thế chúng ta mô tả di sản thừa kế của họ là người Mỹ gốc Mỹ La Linh. Tuy nhiên, nền tảng văn hóa của họ thay đổi trong một số khía cạnh quan trọng, vì thế chúng ta không nên xem họ trong cùng một nhóm đồng nhất. Tương tự, thuật ngữ người Mỹ gốc Âu phớt lờ sự khác biệt giữa số cá thể có tổ tiên Bắc hoặc Nam Âu, thuật ngữ người Mỹ gốc Á không phân biệt được di sản thừa kế ở người Nhật, Hoa hoặc Hàn Quốc. Bất kỳ khi nào các nhà nghiên cứu nhận dạng các nhóm phụ trong mẫu nghiên cứu của mình thì chúng ta sử dụng thuật ngữ cụ thể hơn để mô tả kết quả. Khi chúng ta dùng thuật ngữ chung thì bạn nên nhớ rằng kết luận không áp dụng cho tất cả nhóm phụ trong thuật ngữ chung.

Các tác động văn hóa xã hội trong phát triển cung cấp cho ta hầu hết tên gọi mà ta dùng để nhận dạng con người, cho dù có ám chỉ đến loại nghề nghiệp người ấy đang làm hay không ("cô ấy là kỹ sư, bạn hiểu họ như thế nào") hoặc dân tộc của một người hoặc nhóm nhân khẩu học khác. Tóm lại, các tác động văn hóa xã hội cung cấp một bối cảnh rộng hơn hoặc một cơ sở cho sự phát triển. Đúng ra, chúng tạo ra một sàn diễn cho sự phát triển.

Chúng tôi mô tả tác động Sinh học, tâm lý và văn hóa xã hội trong khuôn khổ Tâm sinh học xã hội như thể chúng độc lập với nhau. Nhưng như chúng tôi đã nêu rõ lúc đầu khi giới thiệu khái niệm khuôn khổ Tâm sinh học xã hội, thì mỗi khuôn khổ định hình các khuôn khổ khác. Hãy xét thói quen ăn uống. Khi tác giả sách này trưởng thành, bữa ăn "thịt nạc, khoai tây" là bữa ăn thường ngày. Trên cơ sở chứng cứ ăn uống trong ngày, chế độ ăn uống như thế được xem là có lợi cho sức khỏe. Do dó, nó trở thành chế độ ăn uống nhiều chất béo dễ dẫn đến bệnh tim mạch và một số bệnh ung thư. (Chúng ta nghiên cứu vấn đề này chi tiết hơn trong Chương 9). Do đó, các áp lực xã hội buộc phải thay đổi chế độ ăn uống của con người, bắt đầu bằng nhiều chiến dịch quảng cáo, và nhà hàng cho biết nhiều thực đơn ít chất béo. Vì thế, các tác động Sinh học của chất béo trong chế độ ăn uống chịu ảnh hưởng được tác động của thời đại lên xã hội cho dù ủng hộ (hoặc phản đối) thịt bò trong mỗi buổi tối. Sau cùng, khi các tác giả hiểu biết nhiều hơn về toàn bộ vấn đề trong chế độ ăn kiêng và ảnh hưởng của chúng đối với sức khỏe, các tác động tâm lý trong suy nghĩ và lập luận cũng ảnh hưởng đến sự lựa chọn chế độ ăn kiêng của họ. (Tuy nhiên chúng ta phải thừa nhận rằng sô-cô-la vẫn là món chúng ta ưa thích!).

Ví dụ này minh họa rằng không có khía cạnh nào trong sự phát triển con người có thể hoàn toàn hiểu được bằng cách chỉ khảo sát một hoặc hai tác dộng. Tất cả ba tác động phải được xem xét trong sự tương tác. Để tìm hiểu các tác động của biến thể gien, chúng ta cần khảo sát một số khía cạnh cụ thể của hành vi trong một bối cảnh xã hội cụ thể. Hoặc để tìm hiểu các hiệu ứng của một tác động văn hóa xã hội chẳng hạn như đói nghèo, chúng ta cần phải xét đến việc nghèo đói ảnh hưởng đến sức khỏe con người như thế nào. Thật ra, ở cuối chương, chúng ta sẽ hiểu rằng sự tích hợp trong khắp ba tác động quan trọng trong khuôn khổ Tâm sinh học xã hội là một tiêu chuẩn dùng để đánh giá tính thích hợp của một lý thuyết phát triển. Tuy nhiên, trước khi chúng ta làm được điều này, chúng ta cần phải xem xét đến một khía cạnh khác trong khuôn khổ này: quan điểm trong đời sống trong đó sự kết hợp cụ thể giữa các tác động Sinh học, Tâm lý học và văn hóa xã hội sẽ rất ý nghĩa.

Định thời điểm là tất cả: Tác động chu kỳ đời sống

Hãy xét hai tình huống sau. Jacqui, một phụ nữ 32 tuổi trong ảnh bên dưới, vừa kết hôn 6 năm. Bà cùng chồng đều có thu nhập ổn định. Sau khi bàn tính, họ quyết định sinh con, một tháng sau, Jacqui biết mình có mang. Bé gái Jenny 14 tuổi trong ảnh trên bên phải sống cạnh nhà Jacqui. Cô chủ động quan hệ giới tính trong khoảng 6 tháng nhưng đó không phải là mối quan hệ chắc chắn. Sau khi trễ kinh, Jenny đi khám và biết rằng mình có thai.

Cho dù cả Jacqui lẫn Jenny đều có thai nhưng có lẽ bạn không kết luận rằng sự mang thai đối với họ có cùng tác động như nhau. Đúng ra bạn kết luận rằng kết quả có thể do các yếu tố khác tác động trong mỗi tình huống của họ chẳng hạn như độ tuổi, điều kiện tài chánh và mở rộng hệ thống hỗ trợ xã hội. Bạn có lý khi kết luận như thế.

Ví dụ minh họa một thực tế quan trọng khác trong quá trình phát triển con người: cùng một sự kiện có thể có tác động khác nhau, tùy vào thời điểm xảy ra sự kiện. Tác động chu kỳ đời sống ám chỉ ý nghĩa của một sự kiện bất kỳ tùy thuộc vào con người và thời điểm xảy ra sự kiện. Trong kịch bản của Jacqui và Jenny, cùng một sự kiện - mang thai - đối với phụ nữ này mang lại hạnh phúc và sự mong chờ khao khát nhưng lại gây lo âu ở phụ nữ khác.

Kinh nghiệm khác nhau của Jacqui và Jenny cho thấy các tác động chu kỳ đời sống giúp định hình tác động của 3 tác động còn lại. Một cách để mô tả ảnh hưởng này là phải thể hiện các tác động Sinh học Tâm lý học và văn hóa xã hội như một hình xoắn ốc hợp nhất. Hình xoắn ốc minh họa một vấn đề hoặc sự kiện cụ thể có thể thường gặp như thế nào, như được biểu thị bằng X trên hình xoắn ốc, và kinh nghiệm được tích lũy của một người như thế nào, được biểu hiện bằng "sự phát triển" gọi là mũi tên dọc, hoạt động như thế nào. Chẳng hạn, tin cậy là một vấn đề được đề cập trong suốt cuộc đời (Erikson, 1982). Ngay từ đầu trẻ tuổi ẵm ngửa đặt tin cậy vào bố mẹ, tượng trưng bằng chữ "X" phía dưới hình xoắn, và phát triển dần thành các hình thức tin cậy phức tạp hơn trong suốt cuộc đời đối với bạn bè và người yêu như trường hợp của Jacqui, sau cùng Jenny cũng hiểu được. Mỗi lần một người trở lại các vấn đề tin cậy, nó xây dựng dựa theo kinh nghiệm trước đây đối với sự phát triển đang diễn ra. Kinh nghiệm tích lũy này có nghĩa là con người giải quyết sự tin cậy theo cách mới và sự tin cậy ấy được thể hiện bằng nhiều cách khác nhau trong suốt quãng đời.