CHỮ quốc ngữ TẠi bình đỊNH

canh … là gốc tích từ đây.

Có thể nói không ngoa rằng, chính nhờ tính hài hước, nghịch ngợm pha lẫn sự hóm hỉnh ngắn gọn, dễ hiểu, của các sáng tác trong quần chúng nhân dân được lắng đọng trong ca dao, tục ngữ, dân ca mà ngày nay khi hỏi mọi người còn thích nghe dân ca hay không thì đa số đều vẫn thích.

Phát huy những yếu tố trên, sau này những phong trào trên vẫn được tiếp nối thể hiện qua thơ bút tre và các hậu duệ của họ. Những vân thơ sau tôi chỉ đọc một lần và sau đó nhớ mãi do tính hài hước của nó:

Thời bao cấp, những năm 60-70 của thế kỷ trước, khi ngành đường sắt Việt Nam, tàu hoả chạy rất chậm, đã có thơ tặng Tổng cục trưởng Tổng cục đường sắt Hà Tăng Ấn:

Khi Đại tướng Nguyễn Chí Thanh về chỉ đạo nông thôn phát động phong trào làm phân bón ruộng lại có thơ:

Và sự kiện Trung tá Phạm Tuân bay lên tàu vũ trụ cùng với Gorbatco của Liên Xô cũng được đi vào thơ dù không chính thống nhưng vẫn được người dân nhớ mãi:

Gần đây, có một thời điểm phong trào đánh cầu lông được nở rộ trong toàn dân, lập tức thơ dân gian lại có dịp được mô tả:

Ngày Quốc tế Phụ nữ có thơ vui về chị em ta:

Có thể nói, các sáng tác của quần chúng nhân dân dễ đi sâu vào lòng người còn ở chỗ: ngắn gọn, dễ hiểu, đặc biệt là mang tính hài hước cao. Tính hài hước hóm hỉnh này thông qua dòng văn học dân gian không chính thức có thể len lỏi vào quần chúng nhân dân kể cả người ít học thậm chí không biét chữ và nhờ thế nó dễ ăn sâu vào lòng người. Đó cũng chính là lý do vì sao khi được hỏi là anh chị thích Thị Mầu hay Thị Kính thì hầu như đa số người được hỏi trả lời thích Thị Mầu hơn. Có lẽ do cách sống mãnh liệt, thẳng thắn dám thể hiện sự khát khao rất thật của cô ta khiến nhân vật này gần hơn với quần chúng. Sự lan toả của nó, vì thế không chỉ dừng ở một thế hệ mà có thể sự tiếp nối mạch nguồn của nó được trường tồn qua thời gian, tạo ra sức sống bền vững của nó mà có thể không cần đến văn tự.

Chất liệu ngồn ngộn của cuộc sống, hơi thở trực tiếp của cuộc sống sẽ tiếp tục cung cấp nguồn cảm hứng cho các sáng tác trong quần chúng nhân dân tiếp tục phát triển. Và đó cũng chính là lợi thế của dòng văn học dân gian, tiếp tục tạo nên sức sống của nó dù hiện nay xã hội  loài người đã bước vào nền kinh tế tri thức  với các công cụ phương tiện hiện đại của nó.

______________

^*Tiến sĩ Trần Hồng Lưu, Khoa Lý luận chính trị, Đại học Kinh tế Đà Nẵng.

71 Ngũ Hành Sơn, Đà Nẵng.

ĐT 0914112884, email: hongluu2009@gmail.com

----------------------------------------------------------------------------

Truyện ngắn Nam Bộ hình thành và phát triển trong bối cảnh lịch sử, văn hóa có nhiều biến động cho nên ngôn ngữ của thể loại đang trong quá trình xây dựng và hoàn thiện về mặt từ vựng và ngữ pháp. Và nhiệm vụ làm giàu từ ngữ, xây dựng câu văn xuôi theo tinh thần hiện đại, cũng là nhiệm vụ chung của các cây bút truyện ngắn lúc bấy giờ. Họ đã trực tiếp góp phần thúc đẩy quá trình hoàn thiện chữ quốc ngữ; tuy nhiên trong quá trình “lột xác” đó, dấu ấn chữ quốc ngữ mang tính truyền thống còn in đậm trên cả hai bình diện từ ngữ và câu văn xuôi nhưng càng về sau, chất văn học trong ngôn ngữ truyện ngắn đã được các nhà văn sử dụng một cách có nghệ thuật.

Đặt sáng tác truyện ngắn vào tình hình chung cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, có thể thấy chữ quốc ngữ sử dụng trong văn chương nói chung và trong truyện ngắn nói riêng đang trong quá trình biến động lớn. Sự vận động của ngôn ngữ Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX là từ ngôn ngữ thơ và những câu văn xuôi có vần, có đối (câu văn biền ngẫu) sang ngôn ngữ văn xuôi hiện đại. Do vậy, tất yếu giai đoạn chuyển tiếp của sự vận động ngôn ngữ phải là kiểu thơ văn xuôi đọc lên nghe thánh thót, có nhạc điệu, cân xứng nhịp nhàng. Loại văn xuôi gắn với thơ này hiện diện trên khắp các trang báo, trên những truyện ngắn, tiểu thuyết thời bấy giờ.

Trên Nông cổ mín đàm, ngay từ năm 1901, vẫn sử dụng câu văn biền ngẫu như: “Cuộc thế phân vân, tang điền thương hải, hết lối li loạn rồi, bình định nhơn dân, Tân Trào quản hạt, thiên hạ đều lạc nghiệp an cư” hay “lần lần xuân qua hè lại, thu hết đông sang, tang phục mãn rồi; thì nàng Văn Thị lại sanh đặng một gái nữa” (Hoàng thiên bất phụ hảo tâm nhơn - số 44-46-48 - tháng 6-7/1902). Những câu biền ngẫu ít ý nhiều lời như thế đọc lên nghe réo rắt, cân đối nhưng nghe rất sáo rỗng. Một số tác phẩm xen kẽ lời bình luận ở đầu hoặc cuối tác phẩm. Truyện mài gươm dạy vợ kết thúc là lời bình luận: “Xem coi có phải là, người làm dâu mà cha mẹ chồng không thương cũng bởi mình không giữ đạo dâu cho đủ chớ như giữ đủ phận dâu con thì có lẽ nào mà mẹ chồng ghét bao giờ. Hùm dữ đâu nỡ ăn thịt con sao?”. Hầu hết các truyện đều kết thúc bằng một lời bình luận hoặc một đoạn thơ mang tính chất giáo huấn: “Cho hay sống thác bời trời/ Quỷ ma nào hại đặng người vậy ru?/ Ở đời lấy đức làm đầu/ Quỷ thần còn kính người đâu chẳng nhường” (Chánh khí bất húy tà mị - Nông cổ mín đàm, số 62-1902). Đấy là dấu vết của văn xuôi trung đại.

Không chỉ trên Nông cổ mín đàm, truyện trên các báo, tạp chí, sách ở giai đoạn sau cũng còn đậm dấu ấn của văn xuôi trung đại: “Tiết đông thiên lạnh lẽo, nước dòng sông trong dẻo như ngần, cuộn cuộn dò lần đưa kiến bèo trôi theo với vịnh” hay “hỡi lằn nước bích kia ơi, mi đưa cánh bèo tả tơi chiềm đấm, thế mà mi đắp ấm đặng chăng, hay là mi băng khoăn vì phận sự, tư lự trối kệ ai” (Nghĩa đen tình đỏ - Hoàng Minh Tự), “Vì tơ nguyệt không xe chỉ thắm thì nàng thà cam chịu gối chích nệm nghiên phòng không hiêu quạnh hơn là đam thân bìm sắng mà cùng kẻ khác cá nước sum vầy trăm năm phối hiệp” (Nặng nghĩa châu trần - Nguyễn Thái Hòa), “Bóng quang âm thấm thoát lật đật đã hai năm, trong hai năm đó biết bao lăm người muốn gieo đào tha lý kết nghĩa tóc tơ song chị với người đã nguyền kết giải đồng tâm, ba năm cũng đợi mấy năm cũng chờ” hay “Chị lén gởi cho người một phong thơ song tin đi thời có tin về vẫn không” (Ai đành phụ nghĩa), “Bóng hồng khuất mặt, khách nhàn du tha thướt trở hài” (Tủi phận thuyền quyên)… Lối viết biền ngẫu trong truyện ngắn [tiểu thuyết] thời gian này, ngoài việc ảnh hưởng từ học vấn và kinh nghiệm của nhà văn đã phản ánh thị hiếu thẩm mĩ của một bộ phận công chúng văn học ở Nam Bộ. Đặng Anh Đào đã chỉ ra nét đặc trưng nổi bật cần chú ý: Sự bảo tồn âm hưởng nghe rất trường tồn. Trong văn học hiện đại Việt Nam, sự bảo tồn này không chỉ thấy qua sáng tác mà ngay cả tác phẩm dịch cũng có hiện tượng thêm thắt nhịp điệu và giai điệu, đặc biệt là đối với thế hệ dịch giả trước những năm 80. Và “đặc trưng trên đã được một số nhà nghiên cứu về phương Đông trong cuốn Lịch sử các nền văn học coi như một hiện tượng thuộc về tiếng nói, nó lưu cữu bảo tồn âm hưởng của nghệ thuật cổ xưa: “Ở phương Đông, một trong những điều kỳ thú được tuổi thanh xuân của các dân tộc hứng khởi, đó là nguồn nuôi dưỡng từ tiếng nói có dấu nhấn của họ; những thứ tiếng ấy còn giữ lại những loại âm nhạc khiến ta nhớ tới bàn tay vỗ và chân dậm dật (…) những thứ ngôn ngữ ấy sống trong nhiều điều kiện điển hình: đó là một quy tắc của cách diễn đạt theo đợt dật” (Dẫn theo Phan Mạnh Hùng)⁽¹⁾.

Mặt khác, những dấu vết của văn chương truyền thống còn thể hiện ở cách đặt tên truyện. Theo khảo sát của chúng tôi, ở thời kỳ đầu nhan đề của truyện trên vẫn tồn tại đậm đặc chữ Hán Việt và câu trúc câu văn xuôi chữ Hán: Chánh khí bất húy tà mị, Đổ vật tư nhơn, Hoàng thiên bất phụ hảo tâm nhơn, Nghĩa hổ tâm truyền, Kiến ngãi bất vi bi thế sự hề… (Nông cổ mín đàm). Thậm chí trên một tờ báo Công giáo như Nam Kỳ địa phận yếu tố này vẫn xuất hiện ở những năm đầu mới thành lập: Si lung ám á gia hào phú, Thích kỳ dĩ giáo nhơn giả nghịch, Kiến tài ám nhãn, Tùng kỳ đại thể vi đại nhơn…

Trong quá trình giao lưu, hội nhập với các nền văn hóa khác thì sự vay mượn từ vựng, ngữ pháp, nhất là ảnh hưởng của nền văn hóa Đông, Tây là không tránh khỏi. Nhưng trên cơ sở tiếp nhận và sáng tạo, truyện ngắn quốc ngữ Nam Bộ từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX ngày càng hoàn thiện và vẻ độc đáo riêng của tiếng nói vùng sông nước Nam Bộ. Màu sắc, phong vị của văn xuôi Nam Bộ giai đoạn này là tổng hòa của nhiều yếu tố khác nhau của ngôn ngữ, đáng chú ý ở các mặt từ vựng, ngữ âm, cú pháp… Về từ vựng, có nhiều từ ngữ nôm na, mộc mạc được sử dụng trong văn xuôi. Vốn từ ngữ này đều nằm trong hệ thống tiếng Việt toàn dân từ cách xưng hô, dùng biệt ngữ, phương ngữ, thành ngữ, từ láy… Đây là những từ ngữ quen thuộc của người dân Nam Bộ. Trong đó, có những từ ngữ mang tính địa phương đậm nét từ việc miêu tả cảnh vật đến con người ở đây. Có thể nói, văn xuôi Nam Bộ đậm đà màu sắc, phong vị của phương ngữ. So với tiếng Việt chuẩn, có thể ghi nhận một số trường hợp sau đây trong một số tác phẩm tiêu biểu của Trần Khắc Kỷ, Lê Hoằng Mưu, Nguyễn Chánh Sắt, Lê Mai, Trần Quang Nghiệp, Sơn Vương… Các tác giả này đã sử dụng nhiều từ ngữ có sự đối lập, khác biệt với các phương ngữ khác như: biểu/ bảo, tuốt/ luôn, trộng/ khá lớn, xá/vái chào, dòm, ngó/ xem, bưng/ mang, thiệt/ thật, đương/ đang, ngộ/ đẹp, mắc/ bận, mần/ làm, cẳng/ chân, lóng/ lắng, lụy/ lệ, riết/ nhanh, dè/ ngờ, méc/ mách, hối/ giục, đen trạy/ đen thui… Ngoài ra, những biệt ngữ mà người Nam Bộ dùng riêng, phạm vi sử dụng có giới hạn, cũng xuất hiện nhiều lần trong tác phẩm như: trơ mắt, vảo tai, tức mình, hỏi phăng, ló mặt, chồm hỗm, ốm o, cà nhót, âm hao, dơ cảy, át chất, đặng, dòm, ngó, tuông lụy, sanh rầy, cãi lẽ… Cách xưng hô quen thuộc qua, va, bậu, ảnh, chỉ, ổng, tao, mày, mình…; cách gọi tên theo thứ bậc trong quan hệ gia đình Hai, Ba, Bốn… được dùng phổ biến trong văn xuôi. Nó phản ánh được nét mộc mạc, chân chất và tư duy phóng khoáng của người dân Nam Bộ, không nặng về thể chế, quy tắc trong cung cách giao tiếp, ứng xử như ở vùng khác.

Bên cạnh đó, văn xuôi Nam Bộ còn xuất hiện những từ ngữ là từ láy có tư cách ngữ pháp là động từ hay phó từ, thường quen dùng ở miền Nam như: bươn bả, trèo trẹo, tùm lum, chộn rộn, chỏng cẳng, chèo queo, lơn tơn, trân trân, xơn xơn, lật đật, lính quýnh, chưng hửng, lẻo lự, ỉ ôi, tưng tiu, bệu bạo, nằng nằng, bùm xùm, thủng thẳng, rần rần, hốp tốp, tiện tặn, hân hủi, nủng nưởng, quạu quọ, ngập ngưỡng, rỉ rả… có những từ láy rất quen thuộc với từ ngữ toàn dân nhưng cũng có những từ láy giới hạn phạm vi sử dụng. Trong một số trường hợp các cây bút truyện ngắn sử dụng từ và cấu trúc câu văn “rặt” chất Nam Bộ mà phải đặt trong văn cảnh thì mới hiểu được ý nghĩa biểu đạt của chúng như: chị vẫn ngó mông, chị vẫn đứng sựng; lóng này nó trộng cải, liếng láo lắm; lúa thóc có đâu, bỏ câu tới đó; trời tối đem ngửa bàn tay không thấy; thầy năm Nghệ có tánh rắng mắt hay khuấy chơi; dưới chơn đã sẵng hai giây tơ hồng, câu mâu, chừ bự, đỉ đảnh, nủng niểng, oi ỉ, xéo véo, trây trưa, ê hề, ngỏn ngoẻn, cùng quằn, kinh dinh… Những từ này thể hiện tính chất đặc phương ngữ, bởi vì chúng không có những đơn vị tương ứng về âm hay nghĩa ở các phương ngữ khác. Việc sử dụng cách diễn đạt này mang lại hiệu quả nhất định, nó thể hiện sinh động cá tính, tâm lí con người Nam Bộ.

Các nhà văn còn đưa vào tác phẩm nhiều thành ngữ, nhiều cách nói mộc mạc rất riêng của người Nam Bộ như: đi qua đi lại, đi tới đi lui, mầng mầng sợ sợ, một nghi mười ngờ, lời ngon tiếng ngọt, lơ lơ láo láo, ác nhân thất đức, cạ vế kề vai, ngó quanh ngó quất, làm tròng làm trèo, than dài thở vắn, nằm vật nằm dựa, nhạn ngẩn ngơ sa, làm hùm làm hổ, lơ ngơ láo ngáo, bồ luốt bồ lem, nói xeo nói xóc, xăn văn xéo véo… Chẳng hạn để lí giải nguyên nhân đàn ông ngoại tình, họ viết: “Thuở nào ôm đào ấp nguyệt cợt phấn cười son, bây giờ cá đã no rồi mồi ngon khó nhử”, hay “bãi cát đương khô nóng đổ nước vào thì nó hút ngay, bao giờ nó ướt đều, thì không hút nữa chớ gì” (Tủi phận thuyền quyên), đôi khi thì họ lại sử dụng linh hoạt nhiều thành ngữ, tục ngữ Nam Bộ để diễn tả nỗi lòng của người mẹ lo cho hai con gái trong Chọn đá thử vàng: “Bà phủ lo nhiều lắm; cô Vân cô Kiều sắc đẹp đã đành không chỗ nào chê được, có nhiều thầy thấy đẹp muốn cưới song hỏi thăm lại nghe nói mồ côi cha, mẹ tuy có chức bà Phủ song chẳng có quyền, có tiếng mà không có miếng, ruộng không có đất cũng không, cho nên mấy thầy thụt lại mà qua ngã khác kiếm ngã nào có ruộng có đất có vườn mà tới. Lúa thóc có đâu, bỏ câu tới đó”… Đây là lối diễn đạt mà có lẽ chỉ người vùng sông nước Cửu Long mới thường dùng và đi vào truyện của các nhà văn Nam Bộ cũng thật tự nhiên. Đúng như nhận xét của Thanh Lãng: “Đó là lối văn đơn sơ, mộc mạc, dùng hầu toàn chữ Nôm, cách đặt câu có vẻ tục tằn, vắn tắt, không xét gì đền cân xứng, đối chác. Nói tóm lại, nó là thứ văn Việt Nam hơn, dân chúng hơn”⁽²⁾.

Văn học là nghệ thuật ngôn từ nên việc sử dụng loại ngôn từ nào trong hoạt động sáng tác văn học cũng có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Nó cho thấy ý thức, quan niệm của người cầm bút và đặc trưng thẩm mỹ của đối tượng tiếp nhận. Văn học quốc ngữ Nam Bộ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX trong bước khởi đầu ghi nhận hiện tượng dịch chuyển từ ngôn ngữ văn chương bác học (điển nhã, quy phạm) sang lối văn khẩu ngữ, tiếng Annam ròng, viết như nói. Hiện tượng này không chỉ diễn ra ở Việt Nam mà còn nhiều nước Đông Á giai đoạn giao thời. Văn học Trung Quốc cuối thế kỷ XIX cũng có sự dịch chuyển từ hình thức văn ngôn (văn phong ước lệ, tao nhã) sang bạch thoại (ngôn ngữ sinh hoạt thường ngày). Những bộ kỳ thư của tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc chính là kết quả của lối văn bạch thoại. Đến thời cận đại sự quan tấm đến bạch thoại càng được nhấn mạnh khi nó được những nhà tư tưởng và những nhà văn hàng đầu cổ súy. Trong 5 điểm mà Yan Fu và Xia Zengyou nêu ra để định chuẩn cho tiểu thuyết hiện đại thì đã có 3 điểm liên quan đến ngôn ngữ: phải là ngôn ngữ đương đại, gần với ngôn ngữ nói, phải đa dạng, phong phú. Lương Khải Siêu đề xướng khẩu hiệu “ngữ văn hợp nhất” (nói viết là một). Và cho đến nay, người ta vẫn lấy Nhật kí người điên (1918) của Lỗ Tấn - truyện ngắn bạch thoại đầu tiên trong lịch sử văn học hiện đại Trung Quốc làm cột mốc đánh dấu cho sự ra đời văn học hiện đại Trung Quốc (Dẫn theo Trần Văn Toàn)⁽³⁾.

Đối với những cây bút phía Bắc thì sự quan tâm đến khẩu ngữ muộn hơn rất nhiều. Người tiên phong trong lĩnh vực này là Phạm Duy Tốn với ba tập truyện Tiếu lâm An Nam với bút danh Thọ An, xuất bản lần đầu năm 1912. Trần Văn Toàn đã chỉ ra “Con đường để Phạm Duy Tốn đến với khẩu ngữ là văn học dân gian”⁽⁶⁾. Lối hành văn của Phạm Duy Tốn khi kể truyện dân gian đã khiến Nguyễn Công Hoan phải thán phục bởi sự “giản dị, gọn ghẽ, nhất là nhanh nhẹn lạ thường. Cái tính chất Việt Nam của nó còn vượt cả lối văn của nhiều anh em ta viết trong mấy năm nay”⁽⁷⁾. Có lẽ vì vậy mà người đọc nhận thấy câu văn và lời văn của Phạm Duy Tốn so với những cây bút đương thời như Nguyễn Bá Học, Mân Châu tỏ ra sinh động hơn hẳn.

Mặt khác, chính việc sử dùng khẩu ngữ đã giúp các nhà văn [nhất là các cây bút tân học] thập niên 20-30 của thế kỷ XX gần như thoát khỏi tình trạng sử dụng tràn lan từ ngữ, cấu trúc câu Hán Việt. Yếu tố này thể hiện đầu tiên ở cách đặt nhan đề tác phẩm. Khảo sát qua trường hợp tiêu biểu là Trần Quang Nghiệp ở 33 truyện ngắn⁽⁹⁾, chúng tôi thấy: về nhan đề của truyện, đa phần đã thuần Việt (Nông nỗi vì đâu, Tấm hình của ai? Lòng người khó viết, Gặp người bạn cũ…); về từ Hán Việt, qua 33 tên truyện chỉ có 4 truyện sử dụng, chiếm 1,2% nhưng đều là những từ tương đối thuần Việt: phụ nghĩa, thuyền quyên, công bình, can đảm.

Nói tóm lại, đặt trong bối cảnh chung cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, khi ngôn ngữ văn chương tiếng Việt chỉ là những thể nghiệm đầu tiên mới thấy hết ý nghĩa trong những đóng góp của các cây bút truyện ngắn quốc ngữ Nam Bộ giai đoạn này. Họ trực tiếp góp phần thúc đẩy quá trình hiện đại hóa ngôn ngữ văn học, đã “đào luyện được nhiều ngọn bút tài tình trong những bạn trí thức của tân học, cựu học mà đem vô cho văn giới, báo giới biết bao nhiêu kiện tướng tinh binh”⁽¹⁰⁾. Tuy nhiên, những hạn chế cũng là điều không tránh khỏi. Khoảng hai thập niên sau, với thế hệ các nhà văn Tân học trẻ tuổi, câu văn xuôi mới tiến gần đến sự hoàn thiện. Mặt khác, các nhà văn Nam Bộ đã góp phần làm phong phú hơn ngôn ngữ văn học dân tộc bằng phong cách ngôn ngữ đậm dấu ấn vùng sông nước Cửu Long. Trong những năm đầu thế kỷ, với công lao khai phá mở đường, các cây bút truyện ngắn Nam Bộ đã có nhiều đóng góp đáng kể trong việc làm giàu cho từ ngữ văn học, góp phần tạo dựng sự hoàn thiện câu văn xuôi ở giai đoạn sau.

--------------------------

(1) Phan Mạnh Hùng (2013): Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết Nam Bộ từ cuối thế kỷ XIX đến 1932, LATS Ngữ văn, trường ĐHKHXH&NV TP. Hồ Chí Minh, tr.191-192.

(2) Thanh Lãng (1958): Biểu nhất lãm văn học cận đại, Tự do xuất bản, Sài Gòn, tr.78.

(3) (5) (6) (8) Trần Văn Toàn (2009): “Tả thực” với hiện đại hóa văn xuôi quốc ngữ giai đoạn giao thời, LATS Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, tr.151, 152, 152-153, 157.

(4) Nguyễn Huệ Chi (2002): “Thử tìm vài đặc điểm của văn xuôi tự sự Quốc ngữ Nam Bộ trong bước khởi đầu”, Tạp chí Văn học, số 5, tr.15.

(7) Nguyễn Công Hoan (1971): Đời viết văn của tôi, Nxb. Văn học, Hà Nội, tr.334.

(9) Chúng tôi khảo sát trong cuốn Trần Quang Nghiệp - Cây bút truyện ngắn xuất sắc Nam Bộ đầu thế kỷ XX, Nxb. Văn học, Hà Nội, 2013.

(10) Nguyễn Văn Trung (1987): Truyện đầu tiên viết theo lối Tây phương: Truyện “Thầy Lazaro Phiền” của Nguyễn Trọng Quản (bản in ronéo), trường Đại học sư phạm Tp. Hồ Chí Minh, tr.113.

-------------------------------------------

ĐT: 0916 983 359 Email: tranvantrong9683@gmail.com