Một thí nghiệm thời gian thực

Tôi đã không theo dõi chặt diễn biến ở Nga cho đến hai hay ba ngày vừa qua - tôi đã quá bận khi viết cuốn sách này. Tôi đã biết rằng tình hình vẫn tuyệt vọng, ngay cả sau khi IMF đã đồng ý một gói cứu trợ 18 tỉ $. Lãi suất của nợ chính phủ vẫn ở mức vô cùng lớn - giữa 70 phần trăm và 90 phần trăm cho tín phiếu kho bạc một năm có mệnh giá bằng rúp (GKO). Nhóm đã mua 25,1 phần trăm của Svyazinvest - công ti mẹ về điện thoại của Nga - và trong đó, chúng tôi đã là người nước ngoài quan trọng nhất tham gia mua, đã được chính phủ Nga tiếp cận để cung cấp một khoản vay bắc cầu tạm thời cho đợt bán 24,9 phần trăm tiếp theo của Svyazinvest. Lợi ích của chúng tôi là việc bán thành công, nhưng tôi không thích ý tưởng quăng tiền tươi sau cái xấu - đó là lí do vì sao tôi tập trung vào tình hình.

Mau chóng trở nên rõ ràng, là tái tài trợ nợ chính phủ là một vấn đề dường như không thể vượt qua nổi. Chương trình IMF đã giả thiết rằng những người nắm giữ nợ nội địa sẽ gia hạn nợ (tái đầu tư) các khoản nợ của họ khi đáo hạn; vấn đề chỉ là với giá nào. Nếu chính phủ thành công trong thu thuế, lãi suất cuối cùng sẽ xuống mức có thể chịu được, thí dụ 25 phần trăm, và khủng hoảng sẽ qua đi. Cái mà dòng lập luận này không tính đến, là phần nhiều của nợ là do những người trong nước nắm giữ, những người không ở vị thế có thể gia hạn GKO của họ khi đáo hạn với bất kể giá nào. Các công ti bị buộc phải nộp thuế, và cái họ trả thuế không thể được tái đầu tư vào GKO. Quan trọng hơn, khu vực ngân hàng đã mua GKO bằng tiền đi vay, trừ Sberbank, một ngân hàng tiết kiệm quốc doanh. Do suy giảm của thị trường cổ phiếu và trái phiếu Nga, hầu hết các ngân hàng này đã không có khả năng trả nợ, và ngay cả các ngân hàng có khả năng trả nợ đã không thể gia hạn mức tín dụng của mình. Kết quả là, không chỉ chúng không là người mua, mà một phần của các chứng khoán do họ nắm giữ phải được thanh lí để thoả mãn yêu cầu đặt thêm tiền chênh lệch. Phần nhiều tín dụng đã là từ các ngân hàng nước ngoài, một vài trong số họ cố thanh lí các vị thế riêng của mình nữa. Các làn sóng bán đã ép nợ bằng đồng đô-la của Nga xuống mức thấp kỉ lục. Có một khủng hoảng ngân hàng nở rộ đang trong quá trình.

Một khủng hoảng ngân hàng thường được kìm chế bởi sự can thiệp của ngân hàng trung ương và việc cung cấp thanh khoản, thí dụ bằng cách cho vay đối lại thế chấp ở tỉ suất nhượng bộ; nhưng trong trường hợp này, ngân hàng trung ương bị ngăn cản không được làm vậy vì các điều khoản của thoả thuận IMF. Đó là điều làm cho tình tình dường như không thể giải quyết được.

Vào thứ Sáu ngày 7 tháng Tám, tôi gọi điện cho Anatoly Chubais, ông đang nghỉ hè, và Yegor Gaidar, người chăm lo công việc. Tôi nói với cả hai ông rằng, theo tôi, tình hình đã kết thúc: Chính phủ sẽ không thể gia hạn các khoản nợ của mình sau tháng Chín, ngay cả nếu đợt giải ngân thứ hai của khoản vay IMF được thực hiện. Làm cho tình hình thêm nghiêm trọng, chính phủ Ukraine đang trên bờ vỡ nợ khoản vay 459 triệu $ do Nomura Securities dàn xếp đáo hạn vào thứ Ba tới. Trong hoàn cảnh này, tôi không thể biện minh cho việc tham gia vào sự cho vay bắc cầu: Rủi ro vỡ nợ đã quá lớn. Tôi thấy một lối ra duy nhất: Sắp đặt một sự đồng tài trợ đủ lớn để bảo đảm nhu cầu của chính phủ Nga cho đến cuối năm. Nó sẽ phải là một sự kết hợp công cộng và tư nhân. Nhóm Svyazinvest có thể tham gia, thí dụ, 500 triệu $, nhưng riêng bản thân khu vực tư nhân không thể có đủ tiền. Tôi hỏi cần bao nhiêu. Gaidar bảo tôi, 7 tỉ $. Điều này giả thiết rằng Sberbank, ngân hàng duy nhất có số tiền lớn do công chúng gửi, có thể có khả năng gia hạn các chứng khoán do mình nắm giữ. Hiện thời công chúng không rút tiền gửi khỏi các ngân hàng ở qui mô đáng kể. “Điều đó có nghĩa là đồng tài trợ phải được lập với 10 tỉ $”, tôi nói, “để tái thiết lập lòng tin của công chúng”. Một nửa có thể là từ nguồn các chính phủ nước ngoài, như Quỹ Ổn định Tỉ giá (Exchang Stabilization Fund) (nằm dưới sự kiểm soát của Bộ Tài chính Hoa Kì) và nửa khác từ khu vực tư nhân. Đồng tài trợ sẽ hoạt động khi đợt giải ngân thứ hai của IMF được thực hiện vào tháng Chín. Nó có thể bao tiêu các tín phiếu GKO một năm ở, thí dụ, 35 phần trăm một năm, dần dần giảm xuống thí dụ 25 phần trăm. (Tỉ suất hiện hành là khoảng 90 phần trăm). Chương trình sẽ được công bố trước; điều đó sẽ thu hút một số công chúng mua: Có ý nghĩa để đầu tư ở mức 35 phần trăm, khi một chương trình đáng tin cậy thực tế sẽ giảm xuống 25 phần trăm vào cuối năm. Nếu thành công, chỉ một phần nhỏ của 10 tỉ $ thực sự được sử dụng. Cả hai thành phần công cộng và tư nhân là khó sắp xếp lại với nhau, nhưng có sự sẵn lòng để làm thử. Có thể hiểu Gaidar đã nhiệt tình.

Tôi gọi cho David Lipton, Thứ trưởng phụ trách Đối Ngoại của Bộ tài chính Hoa Kì. Ông hoàn toàn ý thức được về vấn đề, nhưng họ đã không thậm chí nghĩ đến dùng Quỹ Ổn định Tỉ giá. Thái độ ở Quốc hội là phản đối mạnh mẽ bất kể loại cứu trợ nào. Tôi nói tôi biết điều đó song tôi không thấy lựa chọn khả dĩ nào khác. Có sự hoảng loạn và là lợi ích quốc gia của chúng ta khi đi ủng hộ một chính phủ cải cách ở Nga. Nếu có sự tham gia tư nhân thì nó phải làm cho sự cứu trợ có thể chấp nhận được về mặt chính trị. Tuy nhiên, nó đòi hỏi những người Nga phải biện hộ mạnh mẽ ở Đồi Capitol (Quốc hội Mĩ). Cũng rất khó khăn để sắp xếp những người tham gia tư nhân vì họ là các ngân hàng đầu tư và các nhà đầu cơ như chúng tôi, và các nhà chức trách không dễ huy động họ như các ngân hàng thương mại lớn.

Chính để khai thác mọi lựa chọn khả dĩ, tôi đã gọi lại cho Gaidar để hỏi, liệu có thể áp một khoản phí lên những người nắm giữ GKO, những người muốn lấy tiền mặt khi hoàn trả. Ông ta nói: Sẽ phản tác dụng vì nó sẽ tiêu huỷ mức tín nhiệm của GKO. Tất nhiên ông ta đã đúng.

Theo tình hình này, tôi tin rằng: Không có sơ đồ của tôi, chính phủ sẽ vỡ nợ với các hệ quả tai biến; ngay cả với sơ đồ ấy, hầu hết các ngân hàng Nga sẽ bị phá huỷ, nhưng thậm chí sẽ là sai lầm, nếu lại đi cứu vớt chúng.

Tối thứ Ba, 11 tháng Tám

Rúp (giao ngay)	= 6,30
Rúp Kì hạn	= 91%
GKO	= 147%
Prins	= 23,92%
S&P	= 1.068,98
Trái phiếu kho bạc Mĩ 30 năm	= 5,60%

Tôi có cuộc đối thoại ngắn với Lipton ngày thứ Hai. Chính quyền Hoa Kì vẫn chưa đi đến kết luận. Ông ta hứa sẽ gọi lại. Ngày thứ Ba đã có sự sụp đổ trong thị trường tài chính Nga. Buôn bán trên thị trường cổ phiếu tạm ngưng. Trái phiếu chính phủ thụt ở mức thấp nhất mới. Thậm chí các thị trường quốc tế bị ảnh hưởng. Sơ đồ mà tôi kiến nghị không còn khả thi nữa. Chỉ một gói cứu trợ lớn tối thiểu 15 tỉ $ mới có thể ổn định thị trường và không thể kì vọng nhà đầu tư tư nhân nào đưa tiền vào. Lipton bay đi Moscow mà không gọi lại cho tôi. Tôi nghe qua tin vịt rằng ông ta cáu tiết đi mà chẳng có gì để đề nghị. Tôi quyết định viết bức thư sau cho Financial Times:

“Thưa ngài, sự sụp đổ ở các thị trường tài chính Nga đã đến pha kết thúc. Các nhà ngân hàng và môi giới những người đã vay đối lại các chứng khoán không thể thoả mãn gọi vốn biên và việc bán bắt buộc tràn đầy cả thị trường cổ phiếu và trái phiếu. Thị trường cổ phiếu tạm thời bị đóng cửa vì không thể thanh toán việc buôn bán; giá trái phiếu chính phủ và tín phiếu kho bạc lao xuống vực thẳm. Mặc dù việc bán tạm thời được hấp thu, có nguy cơ là dân cư sẽ lại bắt đầu rút tiền tiết kiệm. Cần đến hành động ngay lập tức.

Phiền là hành động cần thiết để đương đầu với một khủng hoảng ngân hàng là ngược hoàn toàn với hành động đã thống nhất với Quỹ Tiền tệ Quốc tế để đương đầu với khủng hoảng ngân sách. Chương trình IMF áp đặt chính sách tiền tệ và tài khoá ngặt nghèo; khủng hoảng ngân hàng đòi hỏi bơm thanh khoản. Hai đòi hỏi không thể hoà thuận mà không có sự giúp đỡ quốc tế thêm. Chương trình của IMF giả định rằng, sẽ có người mua trái phiếu chính phủ với một cái giá: Khi chính phủ tiếp tục thu thuế và cắt bớt chi tiêu, lãi suất sẽ hạ xuống và khủng hoảng sẽ dịu đi. Giả thiết là sai vì phần lớn nợ tồn đọng được giữ tại biên và mức tín dụng có thể không được gia hạn. Có một kẽ hở tài trợ cần được lấp. Kẽ hở sẽ trở nên lớn hơn nếu công chúng bắt đầu rút tiền gửi.

Giải pháp tốt nhất là đưa ra một hội đồng tiền tệ ^[4] sau một đợt phá giá vừa phải từ 15 đến 25 phần trăm. Cần phá giá để hiệu chỉnh việc sụt giá dầu và để giảm khoản dự phòng cần đến cho hội đồng tiền tệ. Nó cũng phạt những người nắm giữ nợ chính phủ có mệnh giá bằng rúp, cự tuyệt chi phí cứu giúp.

Cần đến khoảng 50 tỉ $ dự trữ: 23 tỉ $ để đảm bảo M1 [lượng cung tiền ngắn do công chúng nắm giữ] và 27 tỉ $ để đảm bảo cho thâm hụt nợ nội địa đảo nợ cho năm tiếp theo. Nga có dự trữ 18 tỉ $; IMF đã hứa 17 tỉ $. Nhóm G7 cần phải đưa thêm 15 tỉ $ để làm cho hội đồng tiền tệ khả thi. Sẽ không có sự cứu giúp hệ thống ngân hàng. Trừ một vài tổ chức giữ tiền gửi của công chúng, các ngân hàng phải tự lo lấy. Giá trái phiếu của chính phủ có thể phục hồi ngay tức khắc và các định chế tài chính lành mạnh hơn có thể sống sót. Khoảng 40 tỉ $ được những người Nga giữ bằng tiền nước ngoài. Với một hội đồng tiền tệ, họ có thể được quyến rũ để mua trái phiếu chính phủ có mệnh giá rúp với suất thu nhập hấp dẫn. Nếu họ làm vậy, tín dụng dự phòng của G7 không cần phải dùng đến. Việc giảm lãi suất sẽ giúp chính phủ thoả mãn các mục tiêu tài khoá của mình.

Nếu giả như G7 sẵn lòng đưa 15 tỉ $ ngay tức thì, tình hình có thể được ổn định, thậm chí không cần đến hội đồng tiền tệ, mặc dù nó kéo dài hơn và thiệt hại sẽ lớn hơn. Sẽ khó thực hiện sự hiệu chỉnh tiền tệ hạn chế mà không có một hội đồng tiền tệ vì áp lực phá giá tiếp nữa sẽ trở nên không thể cưỡng được, như đã xảy ra ở Mexico tháng 12-1994.

Nếu hành động bị trì hoãn, cái giá cho việc cứu nguy sẽ tiếp tục tăng lên. Chi phí đã chỉ là 7 tỉ $ một tuần trước đây. Đáng tiếc, các nhà chức trách tài chính quốc tế đã không đánh giá đúng tính khẩn cấp của tình hình. Các lựa chọn khả dĩ khác, là vỡ nợ hay siêu lạm phát. Cả hai sẽ đều có các hậu quả tài chính và chính trị tàn khốc.”

Thứ Năm, 13 tháng Tám

Rúp (giao ngay)	= 6,35
Rúp Kì hạn	= 162%
GKO	= 149%
Prins	= 23,76%
S&P	= 1.074,91
Trái phiếu kho bạc Mĩ 30 năm	= 5,65%

Sau khi tôi viết bức thư cho tờ Financial Times, Phó Thống đốc Ngân hàng trung ương Nga áp đặt một số hạn chế lên tính chuyển đổi của đồng rúp. Nó đã có một tác động tàn phá lên thị trường Nga: Các cổ phiếu đã mở ở mức thấp hơn 15 phần trăm và đã không phục hồi mấy. Bức thư của tôi đã nhận được nhiều chú ý, nhưng những chú ý này lại nhắm vào chủ trương phá giá của tôi, chứ không hướng tới đề xuất của tôi về một hội đồng tiền tệ. Nó đã trở thành một yếu tố trong cái được gọi là Thứ Năm Đen tối. Tôi bị kết tội đầu cơ chống đồng rúp. Đó không phải là ý định của tôi. Tôi cảm thấy buộc phải đưa ra một tuyên bố như sau:

“Sự rối loạn trong các thị trường tài chính Nga không do bất kể điều gì tôi đã nói hay làm. Chúng tôi không có vị thế ngắn bằng rúp và không có ý định nào trong việc bán non đồng tiền. Thực ra, danh mục đầu tư của chúng tôi sẽ bị hại bởi bất kể sự phá giá nào.

Mục đích của bức thư của tôi gửi cho tờ Financial Times chỉ là việc đưa ra một lời kêu gọi cảnh tỉnh cho các chính phủ G7. Trong khi chính phủ Nga đang làm mọi thứ trong quyền hạn của mình để đối phó với tình hình, nó không thể thành công mà không có trợ giúp thêm từ nước ngoài.”

Tôi đã nói chuyện với Bộ trưởng Bộ Tài chính Rubin và nhấn mạnh tính khẩn cấp của tình hình. Ông ta hoàn toàn ý thức được, nhưng mối quan tâm của ông không được các chính phủ G7 khác chia sẻ, điều chủ yếu không đạt được do nghỉ hè. Nghị sĩ Mitch McConnel liên hệ với tôi và tôi thúc giục ông gọi điện thoại cho Rubin để đảm bảo với ông ta sự ủng hộ của đảng Cộng hoà trong cái có thể là một hành động rất rủi ro. Muộn hơn trong ngày, người ta tiếp cận tôi, nhân danh Kiriyenko. Ông ta vẫn tìm kiếm khoản vay bắc cầu 500 triệu $ nhưng khoản đó không còn thực tế. Tôi đề nghị bay sang Moscow để thảo luận các vấn đề lớn hơn, nếu điều đó có thể giúp được gì.

Tối Chủ Nhật, 16 tháng Tám

Rúp (giao ngay)	= 6,35
Rúp Kì hạn	= 162,7%
GKO	= 172%
Prins	= 23,01%
S&P	= 1.062,75
Trái phiếu kho bạc Mĩ 30 năm	= 5,54%

Tôi ở Nga gần hết cuối tuần. Tôi đã trả lời phỏng vấn trên đài phát thanh Echo [Tiếng vọng] Moskva, giải thích lập trường của tôi, và một tuyên bố của tôi được đọc trên TV Nga. Tôi hi vọng tìm được cách sửa lại ấn tượng sai, rằng tôi chủ trương phá giá khi tôi cầu khẩn lập hội đồng tiền tệ hoặc rằng tôi có thể được lợi từ sự phá giá bằng cách nào đó. Nói chuyện với Gaidar dăm ba lần. Chuẩn bị một bài - về việc chủ trương giải pháp một hội đồng tiền tệ - và gửi cho ông ta chuẩn y. Đúng bây giờ (6:30 chiều Thứ Hai, giờ Moscow), ông ta nói với tôi rằng ông đã nói chuyện với Larry Summers [Thứ trưởng Tài chính] và không có trợ giúp nào; họ sẽ phải hành động đơn phương. Tôi nói bài báo của tôi không còn thích hợp, nhưng ông đã thúc tôi công bố nó, dẫu sao đi nữa. Tôi đã không làm điều đó.

Thứ Ba, 18 tháng Tám

Rúp (giao ngay)	= 6,80
Rúp Kì hạn	= 305%
GKO [5]	=
Prins	= 29,41%
S&P	= 1.101,20
Trái phiếu kho bạc Mĩ 30 năm	= 5,56%

Thứ Hai, địa ngục bung ra. Nước Nga áp đặt việc hoãn nợ và nới rộng dải mua bán đồng rúp, thực tế, phá giá nó đến 35 phần trăm. Tồi hơn, các ngân hàng Nga không được phép thực hiện các nghĩa vụ với nước ngoài của họ. Điều này gây tàn phá giữa các đối tác nước ngoài, bán tống bán tháo các chứng khoán Nga với bất kể giá nào. David Lipton gọi cho tôi nhờ giải thích và gợi ý tôi viết cho họ một thư báo.

Đọc lại, tôi thấy nó hơi bị xuyên tạc. Điểm mà tôi thử đưa ra là vẫn chưa quá muộn để tìm một giải pháp xây dựng cho khủng hoảng ở Nga. G7 phải đưa ra đề nghị đưa tiền mạnh, cần cho việc lập một hội đồng tiền tệ với điều kiện Duma thông qua các luật cần thiết để thoả mãn các điều kiện của IMF. Có hai khả năng: Duma có thể đồng ý hay từ chối kiến nghị. Trong trường hợp đầu, giá trị đồng rúp sẽ được phục hồi, nợ bằng rúp có thể được tái cơ cấu một cách trật tự, và các cải cách cơ cấu (bắt các công ti không nộp thuế phá sản, v. v.) có thể được tiến hành. Hầu hết các ngân hàng Nga sẽ đổ vỡ và các ngân hàng và quỹ quốc tế có hợp đồng với các ngân hàng đó sẽ chịu tổn thất; nhưng các nghĩa vụ của chính phủ Nga sẽ lấy lại được giá trị nào đấy, các ngân hàng tốt hơn sẽ sống sót, và sự sụp đổ sẽ ngưng lại. Trong trường hợp thứ hai, sự sụp đổ tiếp tục, nhưng trách nhiệm sẽ rơi vào Duma. Yeltsin có thể giải tán Duma, định ngày bầu cử, và thực hiện cải cách. Nếu chúng thành công, chúng sẽ được cử tri tán thành. Ngay cả nếu Eltsin không có khả năng đối phó với tình hình hay cải cách ít thành công hơn, chúng ta có thể đã làm điều chúng ta có thể và chúng ta giữ cho ngọn lửa cải cách vẫn còn ở Nga. Nó là một chiến lược có rủi ro cao, nhưng không làm gì, thậm chí còn có rủi ro cao hơn nữa.

Thứ Bảy, 22 tháng Tám

Các thị trường quốc tế bị tác động xấu bởi khủng hoảng Nga trong hai ngày cuối cùng. Thí dụ, thị trường cổ phiếu Đức sụt 6 phần trăm ngày Thứ Sáu. Tôi thấy ngạc nhiên là đã có nhiều thời gian đến vậy để cho đồng penny (xu Mĩ) sụt giá. Cộng sự của tôi đảm bảo với tôi rằng: Thị trường cổ phiếu Hoa Kì đã có một đáy tạm thời rất tốt vào thứ Sáu và chúng tôi đã là người mua cổ phiếu và người bán các quyền chọn bán. Giữa chừng, trong toàn bộ thí nghiệm thời gian thực này, chúng tôi đã không mua bán bất kể chứng khoán Nga nào.

Tôi đã cố thúc đẩy ý tưởng của tôi cho bất kì ai, là người có thể nghe trong tuần, nhưng chẳng ích gì. Nó đã có thể giúp cho tình hình chính trị ở Nga. Theo tình hình này, Duma sẽ không thông qua các luật và IMF sẽ không giải ngân đợt hai của gói. Không còn có tiền đến từ nước ngoài trong tương lai thấy trước được, Yeltsin phải đánh đắm chính phủ hiện thời và tìm một nguồn ủng hộ mới trong nước. Nhưng ở đâu? Những kẻ đầu sỏ bị yếu đi chí tử. Gazprom và một vài công ti dầu vẫn còn. Trở lại với Chernomydin? Ông ta chắc chắn khao khát. Nhưng chẳng chế độ nào thành công, vì thiếu ý chí chính trị để sửa chữa các sai sót cơ cấu. Phía xuống được bỏ ngỏ.

Chủ Nhật, 23 tháng Tám

Yeltsin giải tán chính phủ và tái chỉ định Chernomydin. Bây giờ tôi không thể tiên đoán nó được nữa.

Thứ Tư, 26 tháng Tám

Không có giới hạn trong việc ước lượng: Liệu sụp đổ có thể đi xa đến đâu. Sự tan rã của hệ thống ngân hàng Nga đang xảy ra một cách vô trật tự. Các ngân hàng ngưng chi trả và công chúng hoảng loạn. Các điều khoản về kiến nghị chuyển đổi GKO được công bố và lúc đầu chúng được tiếp nhận rất tốt, nhưng đồng rúp đã rơi tự do, làm cho kiến nghị vô giá trị về thực tiễn. Hệ thống tài chính quốc tế trải qua vài rối loạn. Có thể có các hợp đồng tiền tệ cỡ 75-100 tỉ $ đang tồn đọng và không rõ cái nào trong số đó được thực hiện. Một hãng tư vấn về tín nhiệm đã hạ hạng ngân hàng thương mại Đức lớn nhất. Một yếu tố mờ nhạt về rủi ro tín dụng được đưa vào các giao dịch hoán đổi liên ngân hàng quốc tế. Chắc nó là tạm thời nhưng có thể tiết lộ các yếu điểm khác, vì mức độ đòn bẩy cao đã được dùng. Các thị trường cổ phiếu châu Âu và Hoa Kì đã rùng mình nhưng chắc sẽ điềm tĩnh lại được. Sự sụp đổ ở Nga kết thúc với các hệ quả chính trị và xã hội không lường được.

Kết thúc nhật kí.

Ảnh hưởng của sự vỡ nợ ở Nga lên các thị trường tài chính quốc tế đã được thảo luận rồi. Tác động lên nền kinh tế Nga đã ít tàn khốc hơn dự tính. Sự vỡ nợ về tín phiếu kho bạc đem lại sự dịu bớt cho ngân sách; sự phục hồi giá dầu đã giúp đỡ cả cho cân đối tài khoá và thương mại; và sự phá giá do Yeltsin công bố mùa hè 1998 đã dẫn tới cầu tăng lên đối với các sản phẩm nội địa. Sau cú sốc ban đầu, do sự sụp đổ của hệ thống ngân hàng gây ra, nền kinh tế đến đáy và bắt đầu phục hồi. Các ngân hàng và những kẻ đầu sỏ chịu tổn thất nghiêm trọng, nhưng trong vòng một năm, GNP của Nga đã cao hơn mức trước khủng hoảng tài chính. Ngay cả các chủ nợ nước ngoài cũng được mời đưa ra cách giải quyết, điều mà họ thấy thuận lợi để chấp nhận. 

Tiến hoá chính trị và xã hội Nga đã ít thoả mãn hơn nhiều. Gia đình Yeltsin, dưới sự chỉ đạo của Boris Berezovsky, đã tìm kiếm một người kế vị, người sẽ bảo vệ họ khỏi bị truy tố sau cuộc bầu cử tổng thống. Cuối cùng, họ đã tìm được một người: Vladimir Putin, giám đốc Cơ quan An ninh Liên bang. Mùa hè 1999, ông ta được đưa ra làm thủ tướng và được chọn như ứng viên của Yeltsin cho chức tổng thống. Đã có sự bùng nổ về hoạt động khủng bố Chechen. Khi Shamil Basayev, một thủ lĩnh du kích Chechen, xâm lấn láng giềng Dagestan, Putin đã phản ứng mãnh liệt. Các lực lượng an ninh Nga tấn công những người Chechen và Putin đưa ra tối hậu thư, tuyên bố rằng bọn khủng bố ở Dagestan sẽ được quét sạch vào 25 tháng Tám. Mục tiêu thời gian đã đạt được. Dân cư Nga đã phản ứng lại cách giải quyết tình hình của Putin một cách nhiệt tình, và sự nổi tiếng của ông lên rất cao.

Sau đó, một loạt vụ nổ đầy bí ẩn ở Moscow đã phá huỷ toàn bộ một số nhà chung cư, giết hại khoảng ba trăm người khi họ ngủ. Trong cơn hoảng loạn xảy ra sau đó, sự lo ngại và căm giận hướng về việc chống lại những người Chechen, được trợ giúp bởi một chiến dịch phối hợp cẩn thận giữa các phương tiện báo chí và TV. Putin xâm chiếm Chechnya, và cuộc bầu cử Duma được tiến hành trong bầu không khí cuồng chiến. Rất ít các ứng cử viên dám chống lại sự xâm chiếm.

Grigory Yablinsky là một trong số ít đó. Ông đã ủng hộ chiến dịch chống khủng bố ở Dagestan nhưng đã vạch đường đúng ở xâm lấn Chechnya. Sự mến mộ của đại chúng với đảng của ông (Yabloko) rớt thảm hại và chỉ vừa đủ ngưỡng 5 phần trăm phiếu bầu để có mặt ở Duma. Đảng ủng hộ chính phủ, đảng Thống nhất, vừa được vội vã nặn ra mà không có bất kể chương trình nhất quán nào, về hàng thứ hai sau những người Cộng sản, với 23 phần trăm. Liên minh các Lực lượng cánh Hữu, do Chubais, Sergei Kiriyenko, và các nhà cải cách khác lãnh đạo, đi theo Putin và đạt thành tích khá với 8,6 phần trăm. Yevgeni Primakov, người với sự ủng hộ của Thị trưởng Moscow Yuri Luzhkov, đã được coi là một ứng viên tổng thống sáng giá, đã bị đánh bại hoàn toàn; đảng của họ chỉ được 13 phần trăm. Sử dụng đà do thắng lợi về bầu cử Duma đem lại, Yeltsin công bố việc từ chức của mình vào Đêm Giao thừa, hầu như thực sự đảm bảo sự lựa chọn Putin như người kế vị của mình. Primakov rút khỏi danh sách ứng cử viên.

Sự nổi lên kì lạ, chẳng biết từ đâu, của Putin đã giống kì quái với mưu mô chính trị đảm bảo sự tái cử của Yeltsin năm 1996. Từ kinh nghiệm lâu đời với Berezovsky, tôi thấy bàn tay của ông ta trong cả hai hoạt động. Tôi gặp ông ta lần đầu, liên quan đến sự đóng góp 1,5 triệu $ của ông vào Quỹ Khoa học Quốc tế, khi giám đốc điều hành quỹ, Alex Goldfarb, giới thiệu chúng tôi với nhau. Tôi đã mô tả cuộc thảo luận được biết rõ ở Davos; rồi sau đó, Berezovsky tự cho là chính cuộc nói chuyện này đã thúc đẩy ông lập ra một hội ủng hộ cho việc tái đắc cử của Yeltsin. Trong năm 1996, chúng tôi đã có một số cuộc trao đổi rất thẳng thắn về cuộc vận động tái cử; tôi muốn biết ông ta hành động ra sao.

Thế rồi dẫn đến sự thù địch trong đấu giá Svyazinvest, nhưng chúng tôi tiếp tục nói chuyện. Tôi đã cố thử cải biến ông ta từ nhà tư bản ăn cướp thành nhà tư bản hợp pháp; ông cố lợi dụng tôi trong đợt vận động cho chức chủ tịch Gazprom - tổ chức thương mại hùng mạnh nhất nước Nga. Tháng Sáu 1997, ông mời tôi đến Sochi để thăm Viktor Chernomydin, người đã là chủ tịch Gazprom trước khi ông trở thành thủ tướng, và sau đó đưa tôi về Moscow trên chiếc máy bay riêng của ông. Berezovsky nói với tôi rằng: Cả Chubais lẫn Nemtsov ủng hộ sự đề cử ông. Tôi đã không tin ông ta, nên tôi hỏi Nemtsov. Đó là lần đầu tiên ông nghe về chuyện đó. “Bước qua xác của tôi” đã là phản ứng của ông.

Sau đó tôi đã ăn trưa với Berezovsky ở “câu lạc bộ” của ông ta, được trang trí, có chủ ý hay không, rất giống sự miêu tả Hollywood về một nơi lui tới của mafia. Tôi là khách duy nhất. Tôi đã không nói cho ông ta nghe: Nemtsov nói gì, nhưng tôi đã nói với ông ta rằng: Tôi đã hỏi Nemtsov và ông này từ chối biết bất kể thứ gì về yêu cầu của Berezovsky đối với chức chủ tịch Gazprom. Điều này làm cho Berezovsky rất tức giận, và sự tức giận của ông làm tôi ớn lạnh. Tôi thực sự cảm thấy ông ta có thể giết tôi. Và tuy ông ta không nói toẹt ra, ông ta làm cho tôi cảm thấy rằng: Tôi đã phản bội ông ta bằng cách nói chuyện với Nemtsov. Đó là điểm ngoặt trong quan hệ của chúng tôi. Chúng tôi tiếp tục nói chuyện với nhau- một lần Berezovsky bay sang New York gặp tôi - nhưng từ đó tôi cố giữ khoảng cách.

Như tôi đã nói, sự bất hoà giữa những kẻ đầu sỏ, và đặc biệt mâu thuẫn giữa Berezovsky và Chubais, là một tình tiết kì quái, mặc dù không kì quái như việc tiến cử Putin làm người kế vị Yeltsin. Berezovsky nhìn thế giới qua lăng kính của lợi ích riêng của mình. Ông ta chẳng khó khăn gì đặt số phận của nước Nga dưới số phận riêng của mình. Ông ta thật sự tin rằng: Ông và những kẻ đầu sỏ dầu khí đã mua chính phủ bằng cách trả cho sự tái cử của Yeltsin, và rằng: Chính phủ đã bội ước bằng cách cho phép đấu giá thật sự đối với Svyazinvest. Ông ta quyết tâm hạ bệ Chubais vì Chubais đã phản bội ông ta. Khi tôi cảnh cáo ông ta rằng: Ông ta đang phá huỷ cái lều quanh mình, ông ta trả lời: Ông ta không còn lựa chọn nào khác; nếu ông ta để lộ bất kỳ một sự yếu đuối nào ra, ông ta không thể sống sót.

Lúc đó, tôi đã không thể hiểu điều này, nhưng sau, nhìn lại, nó hoàn toàn có lí. Berezovsky không thể tiến hành chuyển đổi sang hợp pháp; cơ hội duy nhất để ông ta tồn tại là giữ người ta mắc vào tấm lưới các quan hệ bất hợp pháp mà ông ta đã dệt ra. Ông ta đã nắm chặt Yeltsin vì sự giúp đỡ bất hợp pháp mà ông ta dàn xếp cho gia đình Yeltsin. Thí dụ, ông ta đã làm cho con rể của Yeltsin trở thành giám đốc Aeroflot, thu nhập ngoại tệ mạnh của hãng hàng không được hướng sang một công ti Thuỵ Sĩ gọi là Forus, mà họ giải thích cho tôi, đơn giản có nghĩa là: “For us: Cho Chúng ta”. Điều này đã cho ông ta quyền lực đối với Eltsin mà chẳng kẻ đầu sỏ nào có được. Berezovsky cũng đã nắm chắc Chubais, và khi đến cực điểm của trục trặc, ông ta đã không do dự sử dụng nó. 90.000 $ mà Chubais nhận được ở dạng hợp đồng cho một cuốn sách rởm đã gây ra sự suy sụp tạm thời của ông này.

Đây là viễn cảnh mà tôi áp dụng cho các sự kiện tiếp theo. Berezovsky và gia đình Yeltsin tìm cách duy trì mãi quyền miễn trừ mà họ đã hưởng dưới chính quyền Yeltsin. Họ đã thử nhiều cách, một số thật lố bịch. Một lúc, Yeltsin, với sự xúi giục của Berezovsky, thông báo cho chủ tịch Duma là ông sẽ bổ nhiệm Nikolai Aksyonenko làm thủ tướng, song Chubais đã can thiệp; văn bản chính thức gửi Duma bổ nhiệm Sergei Stepashin. Rồi thì Stepashin bị đẩy khỏi chức vụ. Tình hình của Berezovsky trở nên tuyệt vọng khi scandal về rửa tiền bất hợp pháp ở ngân hàng Hoa Kì nổ ra năm 1999, vì ông ta biết rằng ông ta không còn có thể tìm thấy nơi ẩn náu ở phương Tây. Bằng cách này hay cách khác, ông ta phải tìm ra một người kế vị Yeltsin, người có thể bảo vệ ông ta. Đó là khi kế hoạch đề bạt ứng viên Putin được ngấm ngầm bày đặt.

Trong chuyến bay từ Sochi về Moscow vào năm 1997, Berezovsky đã nói với tôi chuyện ông ta đã trả tiền những người cầm đầu quân sự chống Nga ở Chechnya và Abkhasia ra sao. Cho nên khi nhà lãnh đạo Chechen Shamil Basayev xâm chiếm Dagestan, tôi nghi ngờ có sự dối trá. Và tôi đặt ra một thử nghiệm: Liệu Basayev có rút lui trong thời hạn mà Putin đưa ra không? Ông ta đã rút lui. Ngay khi đúng như thế, tôi cũng không thể hoàn toàn tin rằng: Những vụ nổ ở các toà nhà chung cư ở Moscow có thể là một phần của kế hoạch để biện minh cho chiến tranh. Nó đã quá độc ác. Nó có thể không là đơn nhất - lịch sử Nga đầy rẫy các tội ác do những kẻ khiêu khích bị nhử gây ra, từ Azev điệp viên ở thời sa hoàng cho đến mưu sát Kirov, được dùng để biện minh cho sự thanh trừng của Stalin - nhưng bản thân nó, tuy vậy, sẽ là một hạng thật khác biệt.

Tuy nhiên, tôi không thể loại trừ khả năng ấy. Từ quan điểm của Berezovsky, việc đặt bom có lí hoàn toàn. Các cuộc tấn công khủng bố này không chỉ chọn một tổng thống, người sẽ cho Yeltsin và gia đình ông sự miễn trừ; chúng cũng để cho Berezovsky nắm chắc Putin. Cho đến nay, không có bằng chứng nào nổi lên phủ nhận lí thuyết này.

Trong khi chúng ta có thể chẳng bao giờ tìm ra sự thật về các vụ nổ ở Moscow, không có nghi ngờ gì rằng chiến tranh ở Chechnya đã đẩy Putin đến chiến thắng. Tôi thấy điều này, nói giảm nhẹ đi, gây đau đớn. Giữa 1994 và 1996, trong chiến tranh trước ở Chechnya, dân Nga bị đau khổ, khi họ nhìn thấy trên TV sự tàn phá và đau khổ mà sự xâm lấn Chechnya gây ra. Sự phản đối của các bà mẹ những người lính và các nhà hoạt động nhân quyền như Sergei Kovalev đã giúp dẫn đến sự giải quyết qua đàm phán. Lần này, phản ứng của dân cư Nga trái ngược rõ rệt với thái độ trước. Phải thừa nhận là những kẻ khủng bố Chechen phải chịu lỗi chính; chúng bắt các công nhân trợ giúp và các nhà báo, giữ họ để đòi tiền chuộc, và nhiều khi giết họ. Fred Cuny, anh hùng của Sarajevo, đã bỏ mạng theo cách này. Hầu như chẳng có ai dám dính vào chuyện giúp những người Chechen hay đưa ra công khai sự tàn nhẫn mà họ phải chịu. Cũng đã có sự thao túng khéo léo tình cảm công chúng chống lại chúng. Sự thực, vẫn là thái độ của dân Nga đã rất khác thái độ vài năm trước.

Ở giai đoạn đầu của thời kì sau Gorbachev, người Nga có ác cảm với bạo lực, và họ tích cực chống lại nó. Thực ra, có rất ít máu chảy trong những ngày đầu, và hiếm khi người ta bị giết - ở Tbilisi, Georgia, ở Vilnius, Lithuania, và tháng Mười 1993 ở trụ sở của Duma - công luận quay ra phản đối những kẻ sử dụng vũ lực. Không còn thế nữa. Bằng việc bầu Putin tháng Ba năm 2000, người dân Nga bị dính líu vào sự chém giết ở Chechnya.

Có một lí thuyết cho rằng: Một nạn nhân, khi bị hành hung vừa đủ mức, sẽ trở nên dễ bị lôi kéo vào bạo lực. Hình mẫu khớp với trường hợp của nhiều kẻ phạm tội hung dữ và nó dường như cũng áp dụng cho bạo loạn sắc tộc. ^[6] Những người Serb từ lâu tự coi mình là các nạn nhân, và Slobodan Milosevic đã có thể lợi dụng tình cảm này trong việc theo đuổi chính sách thanh lọc sắc tộc. Cái gì đó tương tự dường như đã xảy ra ở Nga.

Putin sẽ cố tái lập một nhà nước mạnh, và rất có thể, ông sẽ thành công. Theo nhiều cách, đó có thể là một sự phát triển đáng mong mỏi. Như bài học Nga đã dạy chúng ta, một nhà nước yếu có thể đe doạ đến tự do. Một chính quyền có thể thực thi pháp luật là không thể thiếu được cho sự hoạt động của một nền kinh tế thị trường. Bằng việc thực hiện sự chuyển đổi từ chủ nghĩa tư bản ăn cướp sang chủ nghĩa tư bản hợp pháp, Putin có thể hoàn toàn chỉ huy sự phục hồi kinh tế Nga; các khoản đầu tư của tôi ở Nga - bao gồm Svyazinvest - có thể cuối cùng có kết quả.

Nhưng nhà nước của Putin chắc không được xây dựng trên các nguyên lí của xã hội mở; có khả năng hơn, nó sẽ dựa trên sự suy đồi đạo đức, nỗi nhục, và sự thất vọng mà nhân dân Nga đã trải nghiệm sau sự sụp đổ của hệ thống Soviet. Putin sẽ tìm cách tái thiết lập uy quyền của nhà nước ở trong nước và vinh quang của nước Nga ở nước ngoài. Nước Nga không mất đi; ngược lại, nó có thể hồi sinh với Putin. Nhưng phương Tây đã mất Nga như một người bạn và đồng minh và như một người ủng hộ các nguyên lí của xã hội mở. Một điều rõ như pha lê: Triển vọng mà chúng ta đối mặt ở nước Nga đã có thể tránh được, nếu bản thân các xã hội mở của phương Tây đã cam kết vững chắc hơn cho nguyên lí của xã hội mở.

Trong bài nói từ biệt, Yeltsin đã xin nhân dân Nga thứ lỗi:

“Vì sự thực, nhiều hi vọng của chúng ta đã không thành hiện thực. Vì những việc dường như đơn giản, đối với chúng ta lại hoá ra gay go. Tôi muốn xin được lượng thứ, vì thực ra, tôi đã không có khả năng biện minh cho hi vọng của một số người, tin rằng chúng ta có thể có khả năng tiến lên trong một đợt đột kích từ quá khứ toàn trị xám ngắt và trì trệ sang một tương lai tươi sáng, giàu sang và văn minh. Bản thân tôi đã tin thế. Nhưng nó đã không xảy ra như vậy. Theo cách nào đó, tôi đã quá ấu trĩ.”

Ðiều mà Yeltsin đã không nói, là ông và nhiều người khác đã đặt niềm tin của họ vào phương Tây, nhưng phương Tây đã không xứng đáng với các kì vọng - phải thú nhận - được cường điệu của họ. Tôi có thể nói chỉ cho chính mình. Đầu tiên, tôi đã nghĩ rằng các chính khách Tây phương đơn giản đã không hiểu điều gì đang xảy ra. Rằng Gorbachev đã sẵn lòng thay đổi hệ thống - là quá tốt để có thể là thật - nên họ muốn thử thách ông ta. Họ đã đặt ra các chướng ngại, và khi Gorbachev đã vượt qua chúng, họ đặt các chướng ngại cao hơn. Cuối cùng họ phải thừa nhận rằng sự thay đổi là thực sự, nhưng giữa chừng, họ đã mất mọi sự tôn trọng đối với Nga như một siêu cường. Họ bắt đầu coi người Nga như những kẻ ăn mày. Họ tìm thấy tiền ở Luật Nunn-Lugar để giúp họ giải trừ vũ khí hạt nhân, song chẳng được mấy cho bất kể việc gì khác. Tôi nhớ một kinh tế gia Nga, Nikolai Schmelyov, nói với tôi là năm 1990, ông ta đã bay năm giờ liền với Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Hoa Kì James Baker để cầu xin giúp đỡ - chẳng ích gì.

Tôi cũng nhớ Alexander Yakovlev, động lực đằng sau Gorbachev, nói với tôi, muộn hơn nhiều, ông cảm thấy nhục nhã ra sao khi giao thiệp với những người Mĩ. Với sự hối tiếc, tôi phải kết luận rằng phương Tây đã không chú ý mấy đến xã hội mở như một nguyên lí phổ quát. Giả như họ đã làm vậy, chuyển đổi vẫn đau đớn, với trục trặc và thất vọng, nhưng chí ít, nước Nga đã tiến theo hướng đúng. Nước Nga đã có thể trở thành một quốc gia có nền dân chủ thật sự, một người bạn thật sự của Hoa Kì, hệt như nước Đức sau Thế Chiến II và Kế hoạch Marshall. Đó không phải là triển vọng đối mặt chúng ta hôm nay.

Quỹ tài trợ của tôi vẫn hoạt động tích cực ở Nga và nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ của xã hội Nga. Chúng tôi đã thiết lập ba mươi hai trung tâm máy tính ở các trường đại học địa phương. Điều này giúp việc phát triển hạ tầng cơ sở Internet ở Nga, và thông tin trực tuyến nổi lên ở đây như một lựa chọn khả dĩ đối với báo chí ngày càng bị hăm doạ. Trong hầu hết các chương trình mới đây của chúng tôi, chúng tôi nhấn mạnh ngân quỹ đối ứng của các nhà chức trách địa phương. Thí dụ, chúng tôi cung cấp sách cho năm ngàn thư viện địa phương, và chúng tôi yêu cầu 25 phần trăm phí tổn cho năm đầu tiên, 50 phần trăm cho năm thứ hai, và 75 phần trăm cho năm thứ ba - và thực sự chúng tôi nhận được. Khi chúng tôi muốn đưa ra một chương trình cải cách giáo dục ở sáu vùng (oblast), mười lăm vùng kiến nghị ngân quỹ đối ứng. Tôi tiếp tục cam kết ủng hộ công việc của quỹ, chừng nào nó nhận được sự ủng hộ từ xã hội Nga và nó được phép hoạt động tự do. Sự tìm kiếm một xã hội mở là ngọn lửa không thể bị dập tắt, ngay cả cuộc khủng bố của Stalin cũng không làm được điều này. Tôi tin chắc rằng nó sẽ tồn tại ở Nga, bất kể tương lai của nó thế nào.