2022 №4 440
(ham o‘qituvchi, ham tinglovchi) va ekspert baholash (tinglovchi faoliyatini o‘qituvchi) amalga
oshiriladi. Bu ikki xil tashxisli baholashning muhimligi yana shundaki, unda ikki faoliyat
o‘qitish va o‘qish yaqinlashadi. Bunday yaqinlashish tinglovchi kasbiy mahoratini yanada
takomillashtirish uchun turtki bo‘ladi.
Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish jarayoni tizimli tahlilining
ko‘rsatishicha, uni tashkil qilishdagi eng katta kamchilik kattalar ta’limining ruhiy-pedagogik
xususiyatlarini inkor qilish, shuningdek, kattalar ta’limida ham o‘quvchi va talabalarni o‘qitish
usul va vositalarining qo‘llanilishi uning ta’sirchanligini keskin pasaytirib yuboradi.
Kattalar ta’limini tashkil qilishdagi avtoritar vaziyat yana bir salbiy holatga – kurs
tinglovchisi shaxsiy g‘ururining paymol bo‘lishiga olib keladi. O‘z navbatida bundan kelib
chiquvchi xulosa, kattalar ta’limini tashkil qilish shakli va metodlarini hamda jarayon
(ishtirokchilari) sub’ektlarining o‘zaro munosabatlarini mustaqillik mafkurasi talabi asosida –
erkin, ozod va mustaqil fikrlovchi fuqaroni shakllantirish tomon o‘zgartirishdir. Bunday
sharoitda kattalar, ayniqsa o‘qitish, o‘rgatishda mutaxassis bo‘lgan o‘qituvchilarni o‘qitishning
ilmiy-nazariy asoslari, ularning ijtimoiy-psixologik, fiziologik xususiyat-lari asosida ishlab
chiqish
dolzarb
muammo
hisoblanadi
(kattalar
ta’limini
insonparvarlashtirish,
gumanitarlashtirish).
MUHOKAMA Kattalar ta’limida o‘qishga munosabat ularning kasbiy ehtiyojlarini hisobga olish
darajasiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Aynan shu omillarni hisobga olish kattalarnn o‘qitishda
ta’limga munosabatning xarakterini va o‘qishdagi xulq-atvoriga jiddiy ta’sir qiladi.
Izlanishlarimiz
jarayonida
o‘tkazilgan
tahlillarimiz
tinglovchilar
o‘qishiga
munosabatining xarakteri uni tashkil qilish darajasi, o‘qituvchilar bilan tinglovchilar orasidagi
munosabat va tinglovchilar o‘quv-bilish faoliyatini tashkil qilish usullariga bog‘liqligini
ko‘rsatdi. Kattalar ta’limini qayta qurish faqatgina ta’lim jarayoni boshqaruv mexanizmlarini
qayta qurish orqali amalga oshirilishi mumkin. YUqorida qayd qilganimizdek, o‘quv jarayoni
ta’lim sub’ekt va ob’ektlarining o‘zaro aloqadorligi tarzida quriladi. Bunda o‘zaro aloqadorlikni
o‘quv vaziyatlari tarzida ham qarashimiz mumkin. Boshqacha qilib aytganda, vaziyatni
sub’ektlarning o‘zaro ta’siri tariqasida ham qarash mumkin. O‘quv-pedagogik vaziyatlar o‘z
mohiyati bilan ijtimoiy bo‘lib, boshqa ijtimoiy hodisalardan o‘zining sub’ekt-ob’ekt
munosabatlari bilan farq qiladi. Ammo bu munosabatlar ma’lum boqichlar bilan belgilanadi. Bu
jarayonlarga etalon me’yorlarining kiritilishi o‘quv jarayonini nazorat qilish uchun sharoit
yaratishga mo‘ljallangandir. Ammo ta’lim-tarbiyadaulardan foydalanishda shablon va qattiq
chegaralar bo‘g‘masligi (belgilanmasligi) lozim. Ularni ta’limda qo‘llash tashqi ta’sirning ichki
o‘zini o‘zi nazorat qilishga o‘tkazish vositasi sifatida qarash mumkin.
Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishining hozirgi bosqichida ting-
lovchilar bilish faoliyati reproduktiv darajada tashkil qilinib, olingan bilim va ko‘nikmalar xotira
omboriga to‘planib, kerak bo‘lgan hollarda ulardan foydalaniladi. Ta’limni tashkil qilishning
bunday shakli tinglovchilarning o‘qishda bilish imkoniyat-laridan to‘la foydalanish hamda
ularning fikrlash faoliyatlarining rivojlanishiga yo‘l ochib bera olmaydi. Holbuki, malakasini
oshirish jarayoni o‘quv faoliyati faol mustaqil izlanish, o‘rganish tarzida, yoki ijodiy jarayon
sifatida tinglovchi nazariy bilim va amaliy tajribasidan foydalanish, uni ma’lum masalalarni
kasbiy hal qilish jarayoniga jalb qilish tarzida tashkillashtirilishi lozim. SHunday qilib,
pedagoglarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishdagi kattalar ta’limining xususiyati
UIF-2022: 8.2
SCIENCE AND INNOVATION ISSN: 2181-3337
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL