2022 №4 439
Tinglovchilarni asosiy faoliyatiga sifatli tayyorlash – ularning ish tajribasidan keng
foydalanishni taqozo qiladi. Bu didaktik usul tinglovchilar faolligining oshishi hamda o‘qituvchi
faoliyatiga ma’lum oshirilgan talablar qo‘yadi.
Yuqoridagi vazifalarning to‘g‘ri hal qilinishi quyidagi masalalarni ijobiy echishga asos
bo‘ladi:
1) kurs mashg‘ulotlari va ulardan keyingi o‘qishga bo‘lgan salbiy munosabatlar bartaraf
qilinadi;
2) o‘qituvchilarda ko‘p uchraydigan – kursda bayon qilingan ma’lumotlar ularga ma’lum
edi, degan noto‘g‘ri tasavvur bartaraf qilinadi.
Bayon qilingan omillar pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishida
ta’limni tashkil qilishga ta’sir qiladi. Ammo ta’lim jarayoniga salbiy munosabat va o‘ziga
ortiqcha ishonch ruhiy-didaktik omillar hisoblanadi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchining katta kishi
sifatida faoliyati va shaxsining xususiyati e’tiborga olinmasa, bunday holat kuchli namayon
bo‘ladi. Buning oqibatida shakllangan eskicha fikrlash stereotipi bilan kasbiy faoliyatga yangi
ilmiy yondashuvlar, ijtimoiy talablar orasida ziddiyatlar vujudga kelib, ta’lim-tarbiyada yuqori
ko‘rsatkichlarga erishishib bo‘lmaydi. Ko‘rib chiqqanimizdek, kattalarni o‘qitishning ijtimoiy-
psixologik, didaktik xususiyatlari malakasini oshirish muassasalaridan ko‘chib, maktab ta’limini
tashkil qilishga ham ta’sir qiladi. Bularga asoslanish esa malakasini oshirishda o‘quv jarayonini
to‘g‘ri tashkil qilish, unda o‘qituvchi va tinglovchi munosabatlarini yo‘lga qo‘yishga asos bo‘lib,
an’anaviy o‘qitish metodikasidan voz kechishga olib keladi.
O‘z navbatida bu ishlarni to‘g‘ri tashkil qilish asosida qayta tayyorlash va malakasini
oshirish tizimida ta’limni tashkil qilishning yuqori saviyasiga erishish, tizim xususiyati va ta’lim
sub’ekti darajasini inobatga olish mumkin bo‘ladi. U yoki bu vositalarni tanlash mezoni, ular
faoliyatining kutilgan maqsadiga mos kelishidir. CHunki maqsad xuddi qonun kabi usul va
harakatni belgilaydi. Bu xulosa o‘qituvchiga pedagogik ta’sir vositasi o‘quvchi, talabadan farq
qilishini ilmiy asoslaydi, desak xato bo‘lmaydi.
Ta’limning bu funksiyasi echilishi lozim bo‘lgan vazifalarni hal qilishda o‘qituvchi va
tinglovchi harakatining yaxlitligini ta’minlaydi. Ta’lim jarayonini shu asosda boshqarish uning
natijalariga erishishni tezlashtiradi. SHu bilan birga ta’lim beruvchilarning o‘z harakatlarini
o‘zlari nazorat qilishlari uchun sharoit yaratib, o‘quv axborotini o‘zlashtirishni ham nazorat qila
oladi. Bunda eng muhimi o‘quv operatsiyalarini bajarish ketma-ketligiga rioya qilish,
o‘zlashtirish natijalarini nazorat qilish hamda o‘zini o‘zi nazorat usullari muhim hisoblanadi.
Buning oqibatida bilim, ko‘nikma va malakalarining kuchli va sayoz tomonlari
aniqlanadi. Ta’lim jarayonida ikkiyoqlama aloqaning o‘rnatilishi, ta’limda rejalashtirilgan natija
bilan erishilgan natija o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlik, korreksiyalash, tashxis qo‘yish imkoniyatini
yaratadi.
Korreksiya, qo‘llanilgan vositalar ta’lim natijalari bilan taqqoslanganda, natijalar
o‘qituvchini qanoatlantirmasa – bu tanlangan vositalarning ham yaroqsizligini anglatadi. SHu
asosda ta’limni tashkil qilish, uning shakl, metod hamda vositalarini o‘zlashtirish lozimligini
ko‘rsatadi. Qayta tayyorlash va malakasini oshirish jarayonida ta’limni yo‘naltirishning mohiyati
yana shundaki, bunda nafaqat o‘qituvchi faoliyatini tartibga solish, balki ularning birgalikdagi
faoliyatini tashkil qilish juda muhimdir. Bizning izlanishimiz mantiqi nuqtai nazardan hamda
kattalar ta’limini tashkil qilish jihatdan bunday yondashuv metodologik ahamiyatga ega. Bunda
ta’lim jarayonini tashxis qilishning ikki xilidan foydalaniladi. YA’ni o‘ziga o‘zi baho berish
UIF-2022: 8.2
SCIENCE AND INNOVATION ISSN: 2181-3337
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL