Bé gi¸o dôc ®µo t¹o Bé y tÕ

• 
  Nhãm thùc hiÖn chÕ ®é ¨n ®¬n thuÇn.
  
• 
  Nhãm thùc hiÖn chÕ ®é luyÖn tËp ®¬n thuÇn.
  
• 
  Nhãm kÕt hîp chÕ ®é ¨n vµ luyÖn tËp.
  
• 
  Nhãm chøng: ¡n uèng tù nhiªn, luyÖn tËp hay kh«ng lµ tuú mçi c¸ nh©n
  

+ Nhãm cã can thiÖp (hoÆc b»ng chÕ ®é ¨n/ chÕ ®é luyÖn tËp, hoÆc cã phèi hîp), tû lÖ §T§₂ tõ 41 - 46 %.

+ Nhãm chøng (kh«ng can thiÖp) tû lÖ §T§₂ lµ 68%. Trong nghiªn cøu nµy cã 577 ng­êi thuéc d¹ng kh«ng bÐo.

Nghiªn cøu còng thÊy tû lÖ tõ nh÷ng ng­êi rèi lo¹n dung n¹p glucose m¸u tiÕn triÓn ®Õn §T§₂ vµo kho¶ng 10%/n¨m ë nhãm can thiÖp, cßn nhãm chøng vµo kho¶ng 40%/n¨m.

Nghiªn cøu trªn ®©y cho thÊy hiÖu qu¶ can thiÖp ë nh÷ng ng­êi cã nguy c¬ §T§ gi¶m ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, ®Ó cã ®­îc thµnh c«ng trªn t¹i céng ®ång ®ßi hái ph¶i can thiÖp cïng mét lóc víi nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau trong cïng mét hoµn c¶nh.

4.2.2.2. HiÖu qu¶ can thiÖp thay ®æi BMI vµ vßng eo

Sù tÝch tô chÊt bÐo trong c¬ thÓ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Òu g©y ra t×nh tr¹ng kh¸ng insulin. Thùc tÕ cho thÊy t×nh tr¹ng ®Ò kh¸ng insulin t¨ng lªn khi t¨ng c©n vµ ng­îc l¹i ®é nh¹y cña insulin ë m« ®Ých ®­îc c¶i thiÖn râ rÖt khi c©n nÆng gi¶m xuèng. Mét vµi nghiªn cøu kh¸c ®· chøng minh: nÕu c©n nÆng gi¶m ®­îc 1 kg th× sÏ gi¶m ®­îc 0,77 mg/dl (0,02 mmol/l) LDL-C, gi¶m ®­îc 1,39 mg/dl (0,06mmol/l) cholesterol vµ HDL-C t¨ng 1,33 mg/dl (0,034mmol/l). Nh­ng nÕu gi¶m 4,5kg th× sÏ gi¶m 16% cholesterol toµn phÇn, 12 % LDL-C vµ t¨ng lªn ®­îc 18% HLD-L [71],[123].

Nång ®é acid bÐo tù do t¨ng kÐo dµi ë ng­êi bÐo ph× còng c¶n trë qu¸ tr×nh tiÕp nhËn c¸c glucose ®· ®­îc insulin ho¹t ho¸ t¹i c¸c c¬ v©n, qu¸ tr×nh tæng hîp glycogen vµ ph©n huû glucose ®Òu bÞ chËm l¹i [83].

BiÓu ®å 3.12 cho thÊy: C©n nÆng trung b×nh qua theo dâi, t­ vÊn hµng th¸ng ®· gi¶m dÇn ë nhãm can thiÖp. Sau 12 tuÇn can thiÖp, c¸c ®èi t­îng nghiªn cøu nhãm can thiÖp ®· gi¶m 2,9±1,4 kg. Sù kh¸c biÖt c©n nÆng t¹i N_o vµ N₄ t¹i nhãm can thiÖp cã ý nghÜa thèng kª, víi p<0,05. Nhãm ®èi chøng còng gi¶m nh­ng kh«ng ®¸ng kÓ (p>0,05).

Nghiªn cøu Goldhaber-Fiebert JD vµ cs ë vïng n«ng th«n Costa Rica (2003) [82] cho kÕt qu¶ kh¶ quan sau 12 tuÇn ¸p dông khÈu phÇn ¨n hîp lý vµ luyÖn tËp th× c©n nÆng nhãm can thiÖp gi¶m 1,0±2,2 kg, cßn nhãm chøng t¨ng 0,4±2,3kg (p<0,05).

DiÔn biÕn tû lÖ BMI23 trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®­îc tr×nh bµy biÓu ®å 3.13. KÕt qu¶ cho thÊy: Tû lÖ BMI23 ë nhãm can thiÖp thay ®æi cã ý nghÜa thèng kª (p<0,05). Nhãm ®èi chøng tr­íc vµ sau can thiÖp còng gi¶m nh­ng kh«ng cã ý nghÜa thèng kª (p>0,05).

KÕt qu¶ b¶ng 3.35 cho thÊy: Gi¸ trÞ trung b×nh ë nh÷ng ng­êi cã BMI23, vßng eo nam 90cm vµ vßng eo n÷80cm ë nhãm can thiÖp vµ ®èi chøng ®Òu gi¶m, nh­ng chØ ë nhãm can thiÖp gi¶m cã ý nghÜa thèng kª víi p<0,05.

Sau 12 tuÇn ¸p dông chÕ ®é ¨n vµ luyÖn tËp, Do·n ThÞ T­êng Vy vµ cs còng ®· nhËn thÊy sù thay ®æi c©n nÆng so víi ban ®Çu trung b×nh lµ 3,51,48kg, BMI lµ 1,390,59 vµ cã tíi 41,7% ®èi t­îng nghiªn cøu cã BMI trë vÒ gi¸ trÞ b×nh th­êng [55].

So víi nghiªn cøu cña NguyÔn Vinh Quang vµ cs t¹i Th¸i B×nh vµ Nam §Þnh [42] sù thay ®æi BMI23, vßng eo nam 90 cm vµ vßng eo n÷80 cm ë nhãm can thiÖp vµ ®èi chøng, kÕt qu¶ cña nghiªn cøu nµy còng t­¬ng tù nh­ vËy.

Nghiªn cøu kh¸c cña Okosun IS vµ cs (2000), “Sù kh¸c biÖt vÒ chñng téc ®èi víi nguy c¬ §T§₂ cã thÓ quy cho sù kh¸c biÖt vÒ t×nh tr¹ng bÐo bông ë phô n÷ Mü’’ [121] cho thÊy:

Nguy c¬ §T§₂ vµ ph©n sè quy thuéc quÇn thÓ cã bÐo bông ®­îc ­íc tÝnh b»ng m« h×nh håi quy logic ®iÒu chØnh theo chØ sè khèi c¬ thÓ, tuæi, t×nh tr¹ng hót thuèc l¸ vµ uèng r­îu. BÐo bông gãp phÇn lµm xuÊt hiÖn bÖnh §T§ trong c¸c nhãm chñng téc kh¸c nhau vµ sù kh¸c biÖt chñng téc vÒ nguy c¬ §T§ ®­îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch tÝnh ph©n sè quy thuéc quÇn thÓ vµ nguy c¬ quy thuéc t­¬ng ®èi t­¬ng øng, so s¸nh gi÷a phô n÷ gèc T©y ban nha, da ®en vµ da tr¾ng. KÕt qu¶: bÐo bông lµm t¨ng nguy c¬ §T§₂ khi ®iÒu chØnh chØ sè khèi c¬ thÓ, tuæi, t×nh tr¹ng hót thuèc l¸ vµ uèng r­îu. Ph©n sè quy thuéc quÇn thÓ cho thÊy 24.0%, 39.9% vµ 15.7% phô n÷ da tr¾ng, da ®en vµ gèc T©y ban nha (t­¬ng øng) bÞ bÖnh §T§ cã thÓ tr¸nh ®­îc bÖnh nµy nÕu kh«ng bÞ bÐo bông. BÐo bông t¹o nªn 12.1% vµ 9.8% sù kh¸c biÖt chñng téc vÒ nguy c¬ §T§ gi÷a phô n÷ da tr¾ng-da ®en vµ gi÷a phô n÷ da tr¾ng- ng­êi gèc T©y ban nha (t­¬ng øng). KÕt luËn: Cã thÓ gi¶m nguy c¬ §T§ cña phô n÷ da ®en vµ gèc T©y ban nha b»ng c¸c biÖn ph¸p lµm gi¶m vßng eo nh­ møc vßng eo cña ng­êi da tr¾ng. C¸c ch­¬ng tr×nh can thiÖp ®­îc thiÕt kÕ lµm gi¶m bÐo ph× nãi chung, vµ kÕt qu¶ lµ lµm gi¶m vßng eo nhê ®iÒu chØnh lèi sèng, bao gåm luyÖn tËp vµ chÕ ®é ¨n cã thÓ cã ý nghÜa y tÕ c«ng céng ®¸ng kÓ gióp lµm gi¶m tû lÖ míi m¾c §T§ typ 2 trong quÇn thÓ nµy.

Liao vµ cs (2002), nghiªn cøu c¶i thiÖn BMI b»ng thay ®æi lèi sèng ë 64 ng­êi Hoa K× gèc NhËt cã IGT, sau 6 th¸ng nhãm can thiÖp gi¶m BMI ®¸ng kÓ (-1,20,2) so víi ®èi chøng (- 0,40,1). T¸c gi¶ kÕt luËn: ChÕ ®é ¨n vµ luyÖn tËp c¶i thiÖn BMI vµ lµm chËm hoÆc cã thÓ ng¨n ngõa bÖnh §T§₂[112].

Cã kho¶ng 70-80% ng­êi bÞ §T§₂ lµ do bÐo ph×, mét vÊn ®Ò lu«n ®­îc ®Æt ra trong c¬ chÕ bÖnh sinh cña §T§₂ lµ vai trß cña bÐo ph× trong viÖc g©y ra ®Ò kh¸ng insulin ë c¸c m« mì, c¬ vµ gan. NhiÒu nghiªn cøu cho thÊy sù thay ®æi nång ®é lipid kh¸c nhau- nhÊt lµ c¸c acid bÐo tù do- th­êng t¨ng lªn ë nh÷ng ng­êi thõa c©n, bÐo ph×. Khi c¸c chÊt bÐo gia t¨ng sÏ g©y ra nh÷ng t¸c ®éng kh«ng thuËn lîi ®èi víi sù chuyÓn ho¸ glucose, do t¨ng thu nhËn vµ oxy ho¸ c¸c acid bÐo tù do cña néi bµo. T¨ng khèi l­îng mì (mì vïng bông) trªn ng­êi bÖnh §T§ vµ kh«ng §T§ liªn hÖ ®Õn sù gia t¨ng ly gi¶i m« mì vµ sau ®ã lµ t¨ng acid bÐo tù do trong m¸u. TÕ bµo t¨ng thu n¹p acid bÐo tù do vµ sù oxid ho¸ lipid sÏ gia t¨ng. T¹i c¬ t×nh tr¹ng nµy sÏ øc chÕ viÖc sö dông glucose qua trung gian insulin, cßn sù t©n sinh ®­êng ë gan l¹i ®­îc kÝch thÝch. C¸c nghiªn cøu kh¸c còng chøng minh r»n g t¹i tÕ bµo gan ®¬n ®éc, nång ®é acid bÐo gia t¨ng sÏ c¶n trë trùc tiÕp insulin g¾n vµo thô thÓ vµ th©m nhËp vµo tÕ bµo gan vµ dÇn dÇn sÏ tiÕn triÓn thµnh §T§ [144].

Nghiªn cøu cña Racette SB (2001) can thiÖp lèi sèng võa ph¶i vµ dung n¹p Glucose ë ng­êi Mü gèc Phi bÐo ph×. Sau 4 th¸ng BMI c¶i thiÖn râ (c©n nÆng gi¶m 4.61.0kg). T¸c gi¶ kÕt luËn: ch­¬ng tr×nh lèi sèng lµnh m¹nh lµm gi¶m c©n vµ cho phÐp c¶i thiÖn dung n¹p glucose ®­îc duy tr× ë nh÷ng ng­êi bÐo ph× cã rèi lo¹n dung n¹p glucose. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i tèn nhiÒu c«ng søc, mÆc dï b¶n chÊt cña ch­¬ng tr×nh nµy rÊt nhÑ nhµng [126].

B¶ng 3.37. tr×nh bµy vÒ tû lÖ % ng­êi d©n ­a thÝch s¶n phÈm cã ®­êng isomalt. §a sè mäi ng­êi thÝch sö dông s÷a vµ bét ngò cèc cã ®­êng isomalt h¬n v× kh«ng qua ngät nh­ b¸nh Hura Light mÆc dï s÷a vµ bét dinh d­ìng cã ®¾t h¬n.

BÖnh §T§ ®ang gia t¨ng nhanh chãng ë nhiÒu n­íc trªn thÕ giíi, vµ t¹i ViÖt Nam mµ sù gia t¨ng cña bÖnh thõa c©n- bÐo ph×, lµ nguyªn nh©n chÝnh. ChÕ ®é ¨n ®ãng vai trß träng t©m trong dù phßng vµ ®iÒu trÞ bÖnh §T§ [7]. C¸c chuyªn gia dinh d­ìng vµ Néi tiÕt gÇn ®©y ®· nhÊn m¹nh nhiÒu ®Õn vai trß cña c¸c thùc phÈm cã chØ sè glucose m¸u thÊp trong kiÓm so¸t bÖnh §T§. Isomalt cã chØ sè glucose m¸u thÊp, c¸c nghiªn cøu kh¸c nhau cho thÊy, chØ sè glucose m¸u cña Isomalt dao ®éng tõ 2-9 [80],[101].

C¸c nghiªn cøu cßn chØ râ, ng­êi m¾c bÖnh §T§ sau khi ¨n ®­êng Isomalt th× glucose m¸u vµ Insulin t¨ng Ýt, tõ tõ vµ thÊp h¬n nhiÒu so víi sö dông ®­êng hÊp thu nhanh nh­ Glucose, Sucrose. Nghiªn cøu l©m sµng chia nhãm ngÉu nhiªn cã ®èi chøng, víi tiªu thô 6g isomalt/b÷a x 4 b÷a =24g/ngµy, sau 12 tuÇn, ®· lµm gi¶m cã ý nghÜa chØ sè HbA₁C, vµ glucose m¸u gi¶m 12±7% trªn bÖnh nh©n §T§₂ (Wallace & Matthews, 2000) [143].

Astrup A (2001) nghiªn cøu “Lèi sèng m¹nh khoÎ ë Ch©u ¢u : Ng¨n ngõa bÖnh §T§₂ vµ bÐo ph× b»ng chÕ ®é ¨n vµ ho¹t ®éng thÓ lùc” [57] cho thÊy:

Tû lÖ bÖnh bÐo ph× ®ang t¨ng nhanh ë tÊt c¶ c¸c nhãm tuæi t¹i hÇu hÕt c¸c n­íc thuéc liªn minh ch©u ©u, vµ lµ mét trong nh÷ng bÖnh dÞch ph¸t triÓn nhanh nhÊt, hiÖn chiÕm kho¶ng 10-40% ng­êi tr­ëng thµnh. BÐo ph× lµm t¨ng nguy c¬ bÖnh ®ång m¾c nghiªm träng nh­ §T§₂, bÖnh tim m¹ch, mét vµi bÖnh ung th­, vµ lµm gi¶m tuæi thä, c¸c biÕn chøng nµy chiÕm kho¶ng 5-10% tæng sè ng©n s¸ch y tÕ cña c¸c n­íc liªn minh ch©u ©u. Nguy c¬ m¾c §T§₂ t¨ng lªn ®¸ng kÓ khi cã bÐo ph×, 80-95% sù t¨ng tû lÖ m¾c bÐo ph× ®­îc quy cho bÐo ph× vµ qu¸ c©n víi bÐo bông. C¸c ®iÒu tra c¾t ngang vµ nghiªn cøu theo chiÒu däc ®· cho b»ng chøng râ rµng r»ng chÕ ®é ¨n nhiÒu chÊt bÐo, qu¸ nhiÒu n¨ng l­îng vµ Ýt ho¹t ®éng thÓ lùc lµ nh÷ng yÕu tè nguy c¬ ®éc lËp lµm t¨ng c©n vµ bÐo ph×. H¬n n÷a, sù t­¬ng t¸c gi÷a chÊt bÐo trong chÕ ®é ¨n vµ sù c©n ®èi h×nh thÓ quyÕt ®Þnh c©n b»ng mì trong c¬ thÓ, v× thÕ hiÖu qu¶ lµm thóc ®Èy bÐo ph× cña mét chÕ ®é ¨n nhiÒu chÊt bÐo sÏ ®­îc t¨ng thªm ë nh÷ng ®èi t­îng nh¹y c¶m, nhÊt lµ ë nh÷ng ng­êi lao ®éng tÜnh t¹i vµ cã tiÒn tè gen dÔ bÐo ph×. ViÖc ¸p dông chÕ ®é ¨n Ýt chÊt bÐo, nhiÒu protein vµ carbohydrate phøc hîp cã chØ sè glucose m¸u thÊp, gãp phÇn lµm ng¨n ngõa t¨ng c©n ë nh÷ng ng­êi cã c©n nÆng b×nh th­êng. ChÕ ®é ¨n nµy còng lµm gi¶m c©n tù nhiªn kho¶ng 3-4 kg ë nh÷ng ng­êi qu¸ c©n, vµ cã ¶nh h­ëng tèt tíi c¸c yÕu tè nguy c¬ bÖnh tim m¹ch vµ §T§. §Ó ng¨n ngõa bÖnh bÐo ph× vµ §T§₂, cã nhiÒu lý do ®Ó khuyÕn c¸o kÕt hîp t¨ng c­êng møc ®é ho¹t ®éng thÓ lùc hµng ngµy, Ýt nhÊt lµ tíi møc PAL 1.8, vµ gi¶m chÊt bÐo trong chÕ ®é ¨n xuèng møc 20-25% n¨ng l­îng khÈu phÇn ë nh÷ng ng­êi lao ®éng tÜnh t¹i, vµ møc 25-35% víi nh÷ng ng­êi ho¹t ®éng thÓ lùc nhiÒu h¬n.

NguyÔn ThÞ L©m vµ cs khi nghiªn cøu so s¸nh diÔn biÕn glucose m¸u sau ¨n b¸nh Hura light sö dông ®­êng isomalt vµ b¸nh Hura light sö dông ®­êng saccarose ë ng­êi b×nh th­êng vµ bÖnh nh©n §T§₂ ®· ®i ®Õn kÕt luËn: ë ng­êi khoÎ m¹nh sau ¨n b¸nh cã ®­êng isomalt glucose m¸u t¨ng tõ tõ. ë bÖnh nh©n §T§₂ nång ®é glucose m¸u t¨ng thÊp h¬n so víi sau ¨n b¸nh cã ®­êng saccarose, sau thêi gian 120 phót p< 0,05 [33].

Nghiªn cøu vÒ ®­êng isomalt vµ saccarose trªn ng­êi b×nh th­êng còng ®· ®­îc nghiªn cøu ë nghiªn cøu cña Siebert vµ cs n¨m 1975 khi cho 43 ng­êi uèng 50g isomalt vµo lóc ®ãi, sau 2 giê ®· nhËn thÊy sù t¨ng glucose m¸u kh«ng cã ý nghÜa thèng kª [140]. N¨m 1984 Bachmann vµ cs còng nghiªn cøu trªn ng­êi khoÎ m¹nh, víi liÒu 50g isomalt tr­íc ¨n s¸ng còng kh«ng thÊy t¨ng glucose m¸u sau 3 giê [67].

Nghiªn cøu cña Thiebaul n¨m 1984 khi so s¸nh ®­êng isomalt vµ saccarose ë 10 ng­êi khoÎ m¹nh, nång ®é glucose m¸u t¨ng sau khi dïng 50g saccarose, trong khi ®ã isomalt kh«ng t¨ng so víi ng­ìng ban ®Çu vµ sù kh¸c biÖt gi÷a ®¸p øng glucose m¸u cña ®­êng cña isomalt vµ ®­êng saccarose cã ý nghÜa thèng kª [146].

Mét nghiªn cøu cña Drost J vµ cs n¨m 1981 gåm 10 ng­êi khoÎ m¹nh vµ 10 ng­êi bÞ §T§₂ cho thÊy sau khi cho uèng 50g ®­êng isomalt vµ saccarose c¸ch nhau 2 ngµy cho thÊy: glucose m¸u vµ ng­ìng insulin kh«ng t¨ng ë nhãm uèng ®­êng isomalt so víi ng­ìng vµ cã t¨ng h¬n cã ý nghÜa so víi ®­êng saccarose [78].

Nghiªn cøu vÒ gi¶m c©n ë ng­êi bÐo ph× cña Kumanyika S vµ cs [109] ®­a ra nhËn ®Þnh r»ng: víi mäi løa tuæi nÕu gi¶m 5-10% thÓ träng (tøc lµ gi¶m 30% mì bông) vµ c¶i thiÖn h×nh d¸ng, lipid m¸u, t¨ng nh¹y c¶m insulin, gi¶m glucose m¸u, gi¶m huyÕt khèi, tr¸nh ®­îc tiÕn triÓn bÖnh §T§₂ vµ gi¶m nguy c¬ tim m¹ch.
Nghiªn cøu cña NguyÔn Vinh Quang vµ cs t¹i Th¸i B×nh vµ Nam §Þnh [42] sù thay ®æi c©n nÆng cña nghiªn cøu nµy còng cã kÕt qu¶ t­¬ng tù. Víi nghiªn cøu cña Hµ Huy Kh«i vµ cs [25] (n¨m 2004) vÒ ®¸nh gi¸ mét sè yÕu tè dinh d­ìng ¶nh h­ëng ®Õn søc khoÎ vµ gi¶i ph¸p can thiÖp th× sau s¸u th¸ng t­ vÊn chÕ ®é ¨n gi¶m n¨ng l­îng, c©n nÆng gi¶m tõ 67,6kg xuèng 63,8kg (p<0,01), BMI gi¶m tõ 27,6 xuèng 25,7. Nh­ vËy, nghiªn cøu nµy còng phï hîp víi nghiªn cøu cña N.V.Quang vµ cs khi c©n nÆng cña c¸c ®èi t­îng nghiªn cøu thay ®æi tr­íc vµ sau can thiÖp 589,22 xuèng cßn 558,74, tuy nhiªn c©n nÆng ë nghiªn cøu nµy gi¶m nhanh h¬n, lÝ do cã thÓ lµ do nh÷ng ®èi t­îng ®­îc lùa chän vµo nghiªn cøu kh«ng chØ can thiÖp chÕ ®é ¨n mµ cßn kÌm theo c¶ chÕ ®é víi thùc phÈm cã chØ sè glucose m¸u thÊp vµ luyÖn tËp.

Mét nghiªn cøu kh¸c vÒ dù phßng bÐo ph× vµ §T§ b»ng chÕ ®é ¨n chÕ ®é ¨n Ýt chÊt bÐo, nhiÒu protein vµ carbohydrate phøc hîp cã chØ sè glucose m¸u thÊp vµ luyÖn tËp ®­îc tiÕn hµnh ë ch©u ¢u cho thÊy c©n nÆng gi¶m tù nhiªn kho¶ng 3-4 kg ë ng­êi qu¸ c©n [91],[140]. KÕt qu¶ cña nhãm nghiªn cøu vµ cs còng phï hîp víi nghiªn cøu trªn.

M« h×nh chÕ ®é ¨n cña ng­êi b¶n xø Fiji ®ang thay ®æi nhanh chãng. Tuy mèi quan hÖ gi÷a chÕ ®é ¨n vµ tû lÖ m¾c bÖnh §T§ vÉn cßn ch­a ®­îc nghiªn cøu kü ë Fiji. Mét ®iÒu tra vÒ mèi quan hÖ gi÷a chÕ ®é ¨n vµ c¸c yÕu tè nguy c¬ lèi sèng kh¸c lµm tiÕn triÓn bÖnh §T§ ®· ®­îc tiÕn hµnh ë nh÷ng phô n÷ b¶n xø vïng thµnh thÞ Fiji. Cì mÉu nghiªn cøu gåm 200 phô n÷ Fiji tõ 30-39 tuæi ®ång ý tham gia pháng vÊn, nghiªn cøu tÇn suÊt sö dông thùc phÈm trong 24 giê vµ 3 ngµy, b¸n ®Þnh l­îng. Ho¹t ®éng thÓ lùc vµ tËp qu¸n chÕ ®é ¨n truyÒn thèng còng ®­îc xem xÐt. C¸c sè ®o nh©n tr¾c häc gåm chiÒu cao, c©n nÆng, vßng eo, h«ng. §o tû lÖ % lipid trong c¬ thÓ vµ lµm c¸c c¸c xÐt nghiÖm bÖnh §T§. KÕt qu¶ cho thÊy tû lÖ bÐo ph× cao, thÓ hiÖn qua tû lÖ % lipid c¬ thÓ cao, chØ sè khèi c¬ thÓ vµ tû sè eo h«ng (WHR) cao. Thu n¹p n¨ng l­îng chÕ ®é ¨n trong 24 giê gåm l­îng protein võa ph¶i, nhiÒu chÊt bÐo vµ Ýt carbohydrate. Sù gi¶m carbohydrate trong chÕ ®é ¨n lµ do gi¶m c¸c thøc ¨n truyÒn thèng. ¨n nhiÒu ngò cèc vµ c¸c s¶n phÈm ngò cèc, nhiÒu b¬, vµ dïng nhiÒu dÇu ¨n trong c¸c mãn bét m× r¸n. L­îng vitamin chèng oxy ho¸ ¨n vµo hµng ngµy Ýt (-carotene, vitamin E), tuy nhiªn l¹i nhiÒu vitamin C. Nghiªn cøu tÇn suÊt thùc phÈm cho thÊy s¾n, b¸nh m× vµ ®­êng lµ c¸c thøc ¨n lo¹i carbohydrate chñ yÕu hµng ngµy. C¸ vµ thÞt lµ nguån cung cÊp protein chÝnh. N­íc uèng chñ yÕu lµ chÌ ngät uèng víi s÷a nguyªn kem. B¬, b¬ thùc vËt, kem dõa, mì cõu vµ dÇu ¨n lµ nguån cung cÊp chÊt bÐo chÝnh. Møc ®é ho¹t ®éng thÓ lùc gåm lèi sèng tÜnh t¹i vµ phÇn lín c¸c ®èi t­îng nghiªn cøu qu¸ c©n hoÆc bÐo ph×. Phong tôc ¨n uèng truyÒn thèng lµ ¨n nhiÒu c¸ vµ thÞt, Ýt hoa qu¶. BÖnh §T§₂ cã ë nhãm tuæi nghiªn cøu. T¸c ®éng cö sù thay ®æi chÕ ®é ¨n, cïng víi ¨n qu¸ nhiÒu vµ Ýt ho¹t ®éng thÓ lùc, cã vÎ lµ nh÷ng yÕu tè nguy c¬ tiÒm tµng cña bÖnh §T§₂ ë nh÷ng ng­êi phô n÷ b¶n xø t¹i vïng thµnh thÞ.

Nghiªn cøu NguyÔn Vinh Quang vµ cs: X©y dùng chÕ ®é ¨n kh«ng cã s¶n phÈm ®­êng isomal vµ luyÖn tËp.

Nghiªn cøu cña luËn ¸n nµy lµ: X©y dùng chÕ ®é ¨n cã b÷a ¨n phô lµ s¶n phÈm cã ®­êng isomalt vµ luyÖn tËp.

Rèi lo¹n chuyÓn ho¸ carbohydrate thÓ hiÖn mét møc ®é bÊt th­êng nhÊt ®Þnh, bao gåm suy gi¶m dung n¹p glucose lóc ®ãi, rèi lo¹n dung n¹p glucose vµ §T§₂. §ã lµ mét vÊn ®Ò søc khoÎ cång ®ång trªn toµn cÇu, víi tû lÖ m¾c t¨ng nhanh ë c¶ n­íc ph¸t triÓn vµ ®ang ph¸t triÓn. BÖnh dÞch §T§ toµn cÇu ®­îc kÐo theo bëi sù toµn cÇu ho¸ nÒn v¨n ho¸ vµ lèi sèng ph­¬ng t©y. §Æc biÖt, hiÖn ®· cã b»ng chøng tõ c¸c nghiªn cøu quan s¸t lín, c¸c nghiªn cøu can thiÖp vÒ mèi t­¬ng t¸c hiÖp ®ång m¹nh mÏ gi÷a chÕ ®é ¨n, bÐo ph×, luyÖn tËp, hót thuèc l¸ vµ uèng r­îu ®èi víi sù tiÕn triÓn cña rèi lo¹n dung n¹p glucose. ¦íc tÝnh >90% c¸c tr­êng hîp §T§₂ trong quÇn thÓ cã thÓ dù phßng ®­îc víi chÕ ®é ¨n phï hîp (nhiÒu chÊt x¬ ngò cèc vµ acid bÐo kh«ng b·o hoµ nhiÒu nèi ®«i vµ Ýt acid bÐo vËn chuyÓn vµ Ýt chÊt lµm t¨ng glucose m¸u); tr¸nh qu¸ c©n vµ bÐo ph× (BMI<25 kg/m2), cïng víi ho¹t ®éng thÓ lùc tõ võa ®Õn nÆng Ýt nhÊt 30 phót/ ngµy, kh«ng hót thuèc l¸, uèng r­îu võa ph¶i. C¸c ph¸t hiÖn nµy ®¸ng tin cËy vÒ mÆt sinh häc vµ cã ý nghÜa y tÕ c«ng céng ®¸ng kÓ. Chóng t¹o nÒn t¶ng cho mét th«ng ®iÖp ®¬n gi¶n, râ rµng vµ m¹ch l¹c vÒ n©ng cao s­c khoÎ vµ lËp chÝnh s¸ch c«ng céng. Tuy nhiªn, ®Ó cã tiÕn bé vÒ vÊn ®Ò nµy, cÇn ®Æt søc khoÎ vµo trung t©m cña chÝnh s¸ch c«ng céng vµ chó ý ®Õn nh÷ng quyÒn lîi liªn quan, nhÊt lµ ®èi víi c¸c ngµnh c«ng nghiÖp thùc phÈm, gi¶i trÝ, thuèc l¸ vµ « t«.

Nh÷ng luËn cø trªn cho thÊy r»ng khÈu phÇn ¨n ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc ®iÒu chØnh glucose m¸u. Mét khÈu phÇn ¨n cã ®­êng isomalt cµng gãp phÇn kiÓm so¸t glucose m¸u tèt h¬n v× r»ng ®­êng isomalt lµ lo¹i thùc phÈm cã chØ sè glucose m¸u thÊp, khi ¨n t¹o c¶m gi¸c no, ®ång thêi t¹o cho hÖ vi khuÈn h÷u Ých ®­êng ruét ph¸t triÓn lµm t¨ng kh¶ n¨ng hÊp thu dinh d­ìng vµ ®µo th¶i c¸c s¶n phÈm chuyÓn ho¸ ra khái c¬ thÓ. T¹o c¶m gi¸c no l©u mµ vÉn gãp phÇn sinh nhiÖt gióp cung cÊp n¨ng l­îng cho c¬ thÓ[152].

4.2.2.4. HiÖu qu¶ can thiÖp thay ®æi hµnh vi phßng chèng bÖnh ®¸i th¸o ®­êng vµ luyÖn tËp

Môc tiªu cuèi cïng cña can thiÖp truyÒn th«ng lµ ph¶i lµm thay ®æi hµnh vi, nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y cña Philip Kotler- “cha ®Î” truyÒn th«ng hiÖn ®¹i ®Òu nãi nhiÒu ®Õn nh÷ng nghiªn cøu ®Þnh tÝnh, ®Þnh l­îng vµ ®é bao phñ kiÕn thøc. ë nghiªn cøu nµy ®· m¹nh d¹n ¸p dông t­ vÊn nhãm nhá víi viÖc x©y dùng tµi liÖu truyÒn th«ng øng dông cô thÓ cho tõng ®èi t­îng vÒ kiÕn thøc phßng chèng §T§, kiÕn thøc dinh d­ìng, thùc hµnh dinh d­ìng vµ luyÖn tËp, víi tû lÖ bao phñ ®­îc tÝnh to¸n b»ng tû lÖ glucose m¸u trong tõng th¸ng.

G¸nh nÆng y tÕ c«ng céng cña bÖnh §T§₂ ®· t¨ng ®¸ng kÓ trªn toµn thÕ giíi. Kh«ng chØ riªng tû lÖ m¾c bÖnh hiÖn nay mµ c¶ sù t¨ng tû lÖ míi m¾c trong t­¬ng lai gÇn cã thÓ t¹o nªn mét vÊn ®Ò søc khoÎ toµn cÇu. Sù t¨ng nhanh sè ng­êi bÖnh §T§₂ míi ®­îc chÈn ®o¸n cã liªn quan víi sù t¨ng tû lÖ bÐo ph×. Héi chøng chuyÓn ho¸ vµ bÖnh §T§₂ cã thÓ lµm gia t¨ng x¬ v÷a ®éng m¹ch, vµ v× thÕ c¸c tæn th­¬ng c¬ quan ®Ých cã thÓ g©y ra c¸c vÊn ®Ò nghiªm träng cho ng­êi bÖnh còng nh­ cho toµn x· héi. §iÒu hiÓn nhiªn lµ dù phßng s¬ cÊp bÖnh §T§₂ rÊt quan träng. HiÖn ®· cã b»ng chøng quan träng r»ng bÖnh §T§₂ cã thÓ dù phßng hoÆc tr× ho·n ®­îc b»ng can thiÖp lèi sèng, vÝ dô chÕ ®é ¨n vµ tËp luyÖn nªn lµ lùa chän ®Çu tiªn nh»m tr¸nh t¨ng c©n khi dù phßng §T§ [87], [103],[118].

Trong nghiªn cøu cña Gilis-Januszewska A ‘‘HiÖu qu¶ cña can thiÖp kh«ng dïng thuèc ë nh÷ng bÖnh nh©n bÐo ph× míi ®­îc chÈn ®o¸n §T§₂’’ [86]. T¸c gi¶ ®· ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña can thiÖp kh«ng dïng thuèc trong 3 th¸ng dùa vµo chÕ ®é ¨n vµ t¨ng c­êng ho¹t ®éng thÓ lùc ë nh÷ng bÖnh nh©n míi ®­îc chÈn ®o¸n §T§₂ (dùa vµo nghiÖp ph¸p dung n¹p glucose uèng (OGTT), WHO 1999). Trong nhãm can thiÖp (n= 37) míi ®­îc chÈn ®o¸n §T§ b»ng ph­¬ng ph¸p t­ vÊn dinh d­ìng vµ luyÖn tËp. Gi¶m c©n trung b×nh ë n÷ lµ 4,7kg (5,8% c©n nÆng ban ®Çu) vµ ë nam lµ 5,9kg (5,9% c©n nÆng ban ®Çu). §­êng huyÕt lóc ®ãi ë n÷ gi¶m tõ 6,471,2 xuèng 4,840,6 (p<0,01) vµ glucose m¸u sau 2 giê gi¶m tõ 13.22.5 xuèng 6.762.7 mmol/l (p<0,01). KÕt qu¶ nghiªn cøu kh¼ng ®Þnh r»ng ë nh÷ng ng­êi bÖnh §T§₂ míi ®­îc chÈn ®o¸n, gi¶m c©n vµ t¨ng ho¹t ®éng thÓ lùc lµm c¶i thiÖn c¸c chØ sè sinh ho¸. Kho¶ng mét nöa bÖnh nh©n ë giai ®o¹n sím cña bÖnh, c¸c chØ sè sinh ho¸ cã thÓ ®­a vÒ b×nh th­êng nhê gi¶m c©n vµ t¨ng ho¹t ®éng thÓ lùc. BiÖn ph¸p can thiÖp ®Çu tiªn nªn dïng cho nh÷ng ng­êi bÖnh §T§₂ míi ®­îc chÈn ®o¸n lµ can thiÖp kh«ng dïng thuèc.

B¶ng 3.41 cho thÊy: Tû lÖ ®èi t­îng hiÓu biÕt ®Çy ®ñ kiÕn thøc vÒ phßng chèng bÖnh §T§, c¸c yÕu tè nguy c¬, dinh d­ìng hîp lý vµ luyÖn tËp t¨ng cao ë nhãm can thiÖp víi p< 0,01.

So s¸nh víi mét sè nghiªn cøu trong n­íc nh­: nghiªn cøu cña NguyÔn C«ng KhÈn, Hµ Huy Kh«i vµ cs [28] vÒ hiÓu biÕt vµ thùc hµnh cña ng­êi thõa c©n- bÐo ph× víi bÖnh §T§ th× t¸c gi¶ cho thÊy sau can thiÖp gÇn nh­ 100% cã hiÓu biÕt vÒ mèi liªn quan gi÷a bÖnh bÐo ph× vµ §T§ vµ tû lÖ thùc hiÖn chÕ ®é ¨n hîp lÝ tr­íc can thiÖp: 36,26% vµ sau can thiÖp 75,82%. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi nµy th× ®Ó ng­êi bÖnh cã nguy c¬ hiÓu biÕt ®Çy ®ñ 100% kiÕn thøc vÒ phßng chèng §T§ vµ c¸c yÕu tè nguy c¬ rÊt khã ®¹t ®­îc møc lÝ t­ëng trªn v× phô thuéc nhiÒu vµo tr×nh ®é, hiÓu biÕt vµ thùc hµnh cña ng­êi d©n. Nghiªn cøu cña NguyÔn Vinh Quang vµ cs [42] vµ Hoµng ThÕ Néi [40] cho thÊy, sau can thiÖp tû lÖ ng­êi d©n hiÓu biÕt ®óng vÒ c¸c yÕu tè nguy c¬ t¨ng dÇn trung b×nh 35% víi p< 0,01. Nghiªn cøu nµy còng ®em l¹i kÕt qu¶ t­¬ng tù nh­ vËy.

So s¸nh mét nghiªn cøu Jefferson [97] vÒ thùc hµnh n©ng cao søc khoÎ ë phô n÷ da ®en trÎ tuæi cã nguy c¬ m¾c §T§ cho thÊy tæng ®iÓm trung b×nh cña chÕ ®é dinh d­ìng hîp lý cao h¬n so víi thêi ®iÓm tr­íc can thiÖp. Kho¶ng 60% nãi b¾t ®Çu ®iÒu chØnh chÕ ®é ¨n sau khi cã mong muèn gi¶m c©n. Nghiªn cøu cña t¸c gi¶ vµ cs còng cã kÕt qu¶ t­¬ng tù vËy.

KÕt qu¶ tr×nh bµy ë b¶ng 3.42 cho thÊy:

Sau 4 th¸ng can thiÖp, th¸i ®é cña c¸c ®èi t­îng nghiªn cøu vÒ phßng chèng c¸c YTNC vµ bÖnh §T§ ®· c¶i thiÖn râ rÖt t¹i nhãm can thiÖp, sù kh¸c biÖt cã ý nghÜa thèng kª, víi p<0,01. Nhãm ®èi chøng còng t¨ng nh­ng kh«ng ®¸ng kÓ, p>0,05, ngo¹i trõ viÖc luyÖn tËp ®Çy ®ñ t¨ng cã ý nghÜa thèng kª, víi p <0,01. Trong nh÷ng n¨m qua, Thanh Ho¸ ®­îc WHO chän lµ mét tØnh ®iÓm triÓn khai dù ¸n §T§, mét mÆt n©ng cÊp trang thiÕt bÞ phôc vô cho ®iÒu trÞ, mÆt kh¸c nh÷ng nghiªn cøu thö nghiÖm vÒ céng ®ång phßng chèng §T§ còng ®­îc quan t©m. B­íc ®Çu, mét sè ph­¬ng thøc ®­îc triÓn khai, thùc tÕ sù quan t©m h­íng vÒ céng ®ång còng ch­a thÓ ®¹t ®­îc, nh­ng c«ng t¸c truyÒn th«ng còng gãp phÇn thóc ®Èy ng­êi d©n tù gi¸c chän mét gi¶i ph¸p phßng bÖnh, nªn chóng ta thÊy ë nhãm ®èi chøng cã sù gia t¨ng luyÖn tËp cña ng­ßi d©n >30, tuy kh«ng cao nh­ng còng cã ý nghÜa.

Qua nghiªn cøu cho thÊy tû lÖ tham gia tËp thÓ dôc cña ®èi t­îng nghiªn cøu ®Òu t¨ng cao ë c¶ 2 nhãm vµ ë c¶ hai giíi (can thiÖp: 86,5%, ®èi chøng: 84,8%), kh«ng cã sù kh¸c biÖt tr­íc vµ sau can thiÖp, víi p>0,05 (biÓu ®å:3.14), ®iÒu nµy cã thÓ lÝ gi¶i lµ do ng­êi d©n ®· cã ý thøc b¶o vÖ søc khoÎ, th«ng qua c¸c kªnh truyÒn th«ng ë nhiÒu ch­¬ng tr×nh Y tÕ kh¸c. Nghiªn cøu cña t¸c gi¶ vµ cs kh¸c víi nghiªn cøu NguyÔn Vinh Quang v× nghiªn cøu nµy chØ tËp trung ë thµnh phè, cßn nghiªn cøu cña NguyÔn Vinh Quang vµ cs tËp trung ë c¶ thÞ tø vµ n«ng th«n.

Nh­ng nÕu xÐt vÒ thêi gian luyÖn tËp >30 phót/ngµy vµ tËp cã h­íng dÉn th× nghiªn cøu cho thÊy r»ng nhãm can thiÖp t¨ng cao h¬n nhãm chøng, sù kh¸c biÖt cã ý nghÜa thèng kª, víi p< 0,01 (b¶ng 3.44). KÕt qu¶ nµy t­¬ng tù nh­ kÕt qu¶ Sorensen TI ®­a ra khi kÕt luËn thay ®æi lèi sèng trªn thÕ giíi, luyÖn tËp ¶nh h­ëng c©n nÆng vµ c¸c yÕu tè nguy c¬ kh¸c nh­ thÕ nµo? [93],[136].

Mét nghiªn cøu cña Hµ Huy Kh«i [28] vÒ hiÓu biÕt thùc hµnh tËp thÓ dôc thÓ thao phót/ngµy cho thÊy: Tr­íc can thiÖp lµ 43,823,8 vµ sau can thiÖp lµ 55,9 22,9. Nghiªn cøu nµy còng cã mét kÕt qu¶ t­¬ng tù.

Theo WHO/WPRO, tû lÖ §T§₂ thay ®æi gi÷a c¸c vïng kh¸c nhau tõ 4% ë ViÖt Nam ®Õn 30% ë Nauru [151]. ThËm chÝ ngay trong cïng mét n­íc tû lÖ nµy còng kh¸c nhau ë c¸c vïng. Ch¼ng h¹n nh­ tû lÖ m¾c §T§₂ cña thæ d©n óc cao gÊp 3- 4 lÇn ng­êi óc da tr¾ng cã nguån gèc ch©u ¢u hay trong mét vµi vïng thµnh thÞ ë Papua New Guinea tû m¾c §T§₂ cao gÊp 10-15 lÇn so víi vïng n«ng th«n. Tû lÖ §T§₂ cao nhÊt ®­îc ph¸t hiÖn ë nh÷ng ng­êi sèng thuéc ph¹m vi quÇn ®¶o Th¸i B×nh D­¬ng vµ thæ d©n óc, c¸c nhãm d©n sèng trong khu vùc nµy cã nguy c¬ m¾c bÖnh §T§₂ cao h¬n ng­êi da tr¾ng gèc ch©u ¢u. Nguy c¬ chñ yÕu g©y nªn §T§₂ lµ do thay ®æi lèi sèng- mµ chñ yÕu lµ do ¢u ho¸ [131]. Ngay ë Nauru, §T§₂ tõ chç ch­a bao giê xuÊt hiÖn mµ chØ trong 50 n¨m víi lèi sèng ¢u ho¸ th× tû lÖ ng­êi m¾c bÖnh lªn tíi 30%. Ngay ë Hoa Kú, sù ®a d¹ng ho¸ vÒ s¾c téc còng lµ mét yÕu tè lµm gia t¨ng nhanh tû lÖ §T§₂. BÖnh bÐo ph× ®ang phæ biÕn còng lµ nguyªn nh©n ®ãng gãp cho sù gia t¨ng cña bÖnh. GÇn ®©y, c¸c t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh: §Æc ®iÓm lín nhÊt trong sinh lý bÖnh §T§₂ lµ sù t­¬ng t¸c gi÷a yÕu tè gen vµ yÕu tè m«i tr­êng trong c¬ chÕ bÖnh sinh [59],[151].

Nghiªn cøu STOP-NDDM (Stop- Non Dependent Diabette Milittus) cña ®a tæ chøc quèc tÕ, khi sö dông acarbose phßng bÖnh cã 25% gi¶m c¸c yÕu tè nguy c¬ tiÕn triÓn ®¸i th¸o ®­êng [85].

Mét nghiªn cøu can thiÖp dinh d­ìng vµ luyÖn tËp cho nh÷ng ng­êi cã nguy c¬ bÞ bÖnh §T§₂ cña BÖnh viÖn Néi tiÕt t¹i Nam §Þnh vµ Th¸i B×nh (2004) cho thÊy qua 18 th¸ng theo dâi tû lÖ míi m¾c §T§₂ ë ng­êi cã rèi lo¹n dung n¹p glucose ë nhãm can thiÖp 0,9% vµ nhãm kh«ng ®­îc can thiÖp lµ 27,2% [42].

TiÒn ®¸i th¸o ®­êng vµ ®¸i th¸o ®­êng lµ bÖnh rèi lo¹n chuyÓn ho¸ glucid kÐo theo rèi lo¹n chuyÓn ho¸ lipid vµ protein. §Ó gãp phÇn lµm gi¶m c¸c YTNC g©y bÖnh §T§₂ cã hai ph­¬ng ph¸p chÝnh: luyÖn tËp cã khoa häc vµ dinh d­ìng hîp lÝ nh»m c¶i thiÖn chÊt l­îng cuéc sèng.

Mét trong nh÷ng th¸ch thøc lín nhÊt hiÖn nay lµ ph¶i t¹o ra c¸c s¶n phÈm chøa Ýt ®­êng, chÊt bÐo vµ n¨ng l­îng, trong khi vÉn ®¶m b¶o cung cÊp cho ng­êi tiªu dïng h­¬ng vÞ quen thuéc vµ mong muèn nh­ thùc phÈm b×nh th­êng. Cã nhiÒu lo¹i thùc phÈm cã l­îng glucid nh­ nhau nh­ng kh¶ n¨ng lµm t¨ng glucose m¸u sau khi ¨n sÏ rÊt kh¸c nhau. V× vËy, ngµy cµng cã nhiÒu nghiªn cøu ®Ó t¹o ra nh÷ng thùc phÈm Ýt cã kh¶ n¨ng g©y t¨ng ®­êng m¸u dµnh cho nh÷ng ng­êi tiÒn ®¸i th¸o ®­êng vµ ®¸i th¸o ®­êng, nh÷ng lo¹i thùc phÈm cßn gäi lµ nh÷ng lo¹i thùc phÈm cã chØ sè ®­êng m¸u thÊp [101].

Thùc ra c¸c chÊt ngät cã hµm l­îng calo thÊp ®· cã tõ n¨m 1878, khi ph¸t minh ra ®­êng saccharin, nh­ng trong vµi thËp niªn võa qua, khi vÊn ®Ò thõa c©n, bÐo ph× vµ c¸c bÖnh rèi lo¹n chuyÓn ho¸ kh¸c ph¸t triÓn víi tèc ®é nhanh chãng th× nh÷ng lo¹i thùc phÈm cã chØ sè ®­êng m¸u thÊp míi ®­îc nghiªn cøu réng r·i vµ trë thµnh phæ biÕn ®­îc x· héi chÊp nhËn.

C¸c lo¹i carbohydrate tr­íc ®©y nh­ tinh bét hoÆc ®­êng saccarose lµ ngån cung cÊp n¨ng l­îng chñ yÕu cho con ng­êi. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, víi sù ph¸t triÓn cña ngµnh khoa häc dinh d­ìng, c¸c lo¹i carbohydrate míi ®· ®­îc nghiªn cøu, ®¸p øng ®­îc nhu cÇu kh«ng g©y t¨ng ®­êng m¸u nh­: phï hîp vÒ khÈu vÞ, ®é ngät cña ng­êi tiªu dïng ®· ®­îc øng dông trong dinh d­ìng ®iÒu trÞ §T§.

§èi víi c¸c nhµ gi¸o dôc dinh d­ìng §T§ th× ®iÒu quan träng lµ ph¶i lµm quen víi c¸c thµnh phÇn vµ c¸c chÕ phÈm ®Ó biÕt c¸ch khuyªn ng­êi bÖnh vµ c¸c ®èi t­îng nguy c¬ sö dông chóng.

§Ó cã chÕ ®é ¨n lµnh m¹nh, ®Æc biÖt lµ ng­êi m¾c bÖnh ®¸i th¸o ®­êng, kh¸ng insulin, bÐo ph× vµ lipid m¸u cao... ®­îc khuyÕn nghÞ nªn lùa chän nh÷ng thùc phÈm cã chØ sè ®­êng m¸u thÊp, bëi nh÷ng thùc phÈm nµy sÏ gióp glucose m¸u kh«ng t¨ng cao sau ¨n, ®iÒu chØnh lipoprotein trong m¸u. Nh÷ng lîi Ých nµy cã t¸c dông lµm gi¶m nguy c¬ m¾c bÖnh tim m¹ch, ®Ò phßng c¸c biÕn chøng do glucose m¸u cao cña bÖnh ®¸i th¸o ®­êng, vµ cã thÓ gi¶m nguy c¬ m¾c mét sè bÖnh ung th­ nh­ ung th­ ®¹i trµng vµ ung th­ vó. ViÖc sö dông c¸c thùc phÈm cã chØ sè ®­êng m¸u thÊp sÏ gióp ng­êi tiÓu ®­êng kiÓm so¸t ®­îc glucose m¸u tèt h¬n vµ c¸c s¶n phÈm cã ®­êng isomalt nh­: b¸nh Hura-light, bét s÷a Netsure-light ®· ®¸p øng ®­îc tiªu chuÈn nµy vµ ®· gãp phÇn kiÓm so¸t glucose mau, lµm gi¶m c©n, thay ®æi h÷u Ých thµnh phÇn mì m¸u.

Trong nghiªn cøu nµy còng ®· nhËn thÊy, do c«ng t¸c truyÒn th«ng trªn c¸c ph­¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng ®­îc truyÒn th«ng vÒ phßng bÖnh §T§ vµ chÕ ®é dinh d­ìng trong nhiÒu n¨m qua Ýt nhiÒu ®· cã t¸c dông lµm thay ®æi hµnh vi ¨n uèng trong céng ®ång, ®a phÇn ng­êi d©n ®· ý thøc ®­îc vÊn ®Ò ¨n uèng: ¨n Ýt lipid, ¨n nh¹t kh«ng uèng n­íc ngät vµ ¨n nhiÒu rau... So víi sè liÖu tæng ®iÒu tra cña ViÖn Dinh D­ìng (2003) [51] th× nh×n chung khÈu phÇn ¨n ®· ®­îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, víi ph­¬ng ph¸p truyÒn th«ng gi¸n tiÕp ch­a thùc sù phæ biÕn ®­îc khÈu phÇn ¨n vµ ph­¬ng ph¸p chÕ biÕn thùc phÈm sao ®em l¹i hiÖu qu¶, khoa häc nhÊt nªn khÈu phÇn ¨n vÉn ch­a ®­îc c©n ®èi, ®Æc biÖt ë nhãm ng­êi cã nguy c¬ cao m¾c bÖnh §T§ th× chÕ ®é ¨n lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò hµng ®Çu cÇn ®­îc quan t©m ®óng møc. X©y dùng chÕ ®é dinh d­ìng cho tõng c¸ thÓ vµ t­ vÊn dinh d­ìng ®ang lµ mét ®ßi hái thiÕt thùc trong céng ®ång [65],[70],[98].

Nh­ vËy, phßng chèng §T§₂ t¹i céng ®ång muèn thµnh c«ng cÇn kÕt hîp gi÷a chÕ ®é dinh d­ìng vµ luyÖn tËp, kh«ng thÓ t¸ch riªng tõng yÕu tè.

Nh÷ng ng­êi cã yÕu tè nguy c¬ cao m¾c bÖnh §T§ nÕu tiÕn hµnh truyÒn th«ng t­ vÊn ¸p dông chÕ ®é ¨n gi¶m n¨ng l­îng, chia lµm nhiÒu b÷a nhá, b÷a phô cã sö dông c¸c s¶n phÈm ®­êng isomalt kÕt hîp víi luyÖn tËp cã hiÖu qu¶ kh«ng nh÷ng lµm gi¶m c©n, gi¶m BMI, vßng bông mµ cßn gãp phÇn c¶i thiÖn chØ sè sinh ho¸ m¸u nh­: glucose m¸u, cholesterol, HDL-C, LDL-C gãp phÇn phßng ngõa bÖnh §T§₂ ë céng ®ång.

Trong ®Ò tµi nµy ph­¬ng ph¸p truyÒn th«ng trùc tiÕp- mµ chñ yÕu lµ t­ vÊn ®· ®­îc thùc hiÖn ®Ó can thiÖp lµm thay ®æi hµnh vi sau khi x¸c ®Þnh yÕu tè nguy c¬, tÇn xuÊt tiªu thô LTTP, khÈu phÇn ¨n vµ KAP vÒ phßng chèng §T§, c¸c yÕu tè nguy c¬ g©y nªn bÖnh §T§, thãi quen ¨n uèng còng nh­ luyÖn tËp.

§©y lµ mét nghiªn cøu can thiÖp, cã ®èi chøng, mét nghiªn cøu kh¸ míi ë ViÖt Nam ®­îc tiÕn hµnh b»ng t­ vÊn lµm thay ®æi hµnh vi vÒ ¨n uèng, luyÖn tËp dùa trªn nh÷ng kÕt qu¶ ®iÒu tra ban ®Çu ®· cho thÊy bÖnh §T§₂ hoµn toµn cã thÓ ®Ò phßng vµ h¹n chÕ tiÕn triÓn cña bÖnh ë céng ®ång.

C¸c nghiªn cøu tiÕp theo thùc sù lµ cÇn thiÕt ë c¸c vïng ngo¹i «, c¸c nhãm d©n téc víi thãi quen, tËp tôc ¨n uèng, ®iÒu kiÖn kinh tÕ kh¸c nhau. §Æc biÖt ë vïng n«ng th«n, n¬i ch­a thùc sù chó träng ®Õn luyÖn tËp thÓ dôc, ¨n uèng hîp lý nh­ng l¹i lµ n¬i ®ang cã thay ®æi lín vÒ lèi sèng vµ ®« thÞ ho¸ nhanh chãng.

KÕt qu¶ nghiªn cøu nµy còng gãp phÇn cung cÊp mét b»ng chøng vÒ hiÖu qu¶ truyÒn th«ng thay ®æi hµnh vi vÒ lèi sèng, chÕ ®é dinh d­ìng hîp lÝ ë nh÷ng ng­êi tiÒn §T§ (bao gåm c¶ IGT vµ IFG) ®ang sèng vïng thÞ thµnh cã thÓ phßng ngõa hoÆc lµm gi¶m tû lÖ m¾c §T§₂, gãp phÇn lµm gi¶m sù gia t¨ng bÖnh §T§ ë ViÖt Nam.

Mét thùc tÕ ë nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi cho thÊy lµ nÕu kh«ng ®­îc ng¨n chÆn thµnh c«ng, bÖnh ®¸i th¸o ®­êng sÏ gia t¨ng thµnh “®¹i dÞch” trong mét hai thËp niªn tíi, nhÊt lµ c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn nh­ n­íc ta. §©y lµ mét trong sè c¸c nguyªn nh©n lµm cho hÖ thèng y tÕ, cho dï lµ cã nguån lùc tèt nhÊt, còng kh«ng thÓ ®¸p øng ®­îc nhu cÇu chi phÝ khæng lå cho ng­êi bÖnh. Chóng ta cã nh÷ng c¬ së lý luËn v÷ng ch¾c ®Ó tiÕn hµnh can thiÖp dù phßng cÊp 1 vµ 2, ®ã lµ:

- Ngµy cµng cã nhiÒu b»ng chøng vÒ sù hiÖu qu¶ cña c¸c ho¹t ®éng lµm gi¶m tû lÖ thõa c©n, bÐo ph×, t¨ng ho¹t ®éng thÓ lùc, c¶i thiÖn chÊt l­îng vµ sù phï hîp cña chÕ ®é ¨n trong viÖc ng¨n chÆn vµ lµm chËm khëi ph¸t §T§₂

- Ng­êi bÞ ®¸i th¸o ®­êng ®­îc ch¨m sãc víi chÊt l­îng cao thÝch hîp víi nhu cÇu cña hä, nhÊt lµ khi hä tù nguyÖn tu©n thñ c¸c khuyÕn nghÞ tù ch¨m sãc, chÊp nhËn mét lèi sèng lµnh m¹nh. Hä cã thÓ cã cuéc sèng trän vÑn, n¨ng næ, ®éc lËp víi Ýt biÕn chøng nhÊt vµ cã chÊt l­îng søc khoÎ gÇn nh­ ng­êi kh«ng m¾c bÖnh ®¸i th¸o ®­êng.

- TiÒn §T§ kh«ng qu¸ khã chÈn ®o¸n, nÕu ®­îc quan t©m. BÖnh cã nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh tiÕn triÓn cã thÓ can thiÖp thµnh c«ng b»ng nh÷ng biÖn ph¸p thÝch hîp; nh÷ng can thiÖp nµy th­êng cã ®é an toµn cao vµ hiÖu qu¶. KÕt qu¶ cña nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc lµ nh÷ng chøng cø ch¾c ch¾n r»ng ®¸i th¸o ®­êng sÏ thay ®æi theo nh÷ng can thiÖp nµy.

- Nh÷ng can thiÖp nµy kh«ng ®ßi hái c«ng nghÖ cao, trang thiÕt bÞ ®¾t tiÒn; nh­ng ®ßi hái yªu cÇu ®µo t¹o tho¶ ®¸ng cho ®éi ngò nh©n viªn y tÕ ®ñ kh¶ n¨ng thùc hiÖn nhiÖm vô ë c¶ møc ®é chuyªn s©u vµ céng ®ång. Môc tiªu lín nhÊt cña c«ng t¸c dù phßng ®¸i th¸o ®­êng lµ ph¶i thùc hiÖn thµnh c«ng trong ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu.

-Lîi Ých cña viÖc can thiÖp lµ gi¶m ®¸ng kÓ nçi ®au cña c¸ nh©n ng­êi bÖnh vµ gi¶m c¸c chi phÝ ch¨m sãc søc khoÎ trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. §iÒu nµy kh«ng chØ cã Ých cho mçi c¸ nh©n mµ cho c¶ céng ®ång.

-Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Ò tµi nµy cho thÊy viÖc dù phßng can thiÖp phßng vµ chèng bÖnh §T§₂ t¹i céng ®ång lµ v« cïng khã kh¨n v× nh÷ng lÝ do sau:

+ Ng­êi d©n tuy cã hiÓu biÕt vÒ bÖnh §T§ nh­ng lu«n lu«n chñ quan vµ xem nhÑ c«ng t¸c phßng bÖnh, nhÊt lµ nh÷ng ng­êi cã nguy c¬ vµ chØ khi nµo hä bÞ bÖnh th× míi nghÜ ®Õn phßng bÖnh.

+ ViÖc phßng bÖnh §T§₂ phô thuéc vµo thêi gian luyÖn tËp, kiÕn thøc vµ tËp qu¸n dinh d­ìng nh­ng ®a sè nh÷ng ng­êi trÎ-®èi t­îng th­êng thay ®æi lèi sèng th× l¹i Ýt vµ kh«ng muèn tham gia luyÖn tËp.

+ §Ó lµm thay ®æi hµnh vi vµ mong muèn thu ®­îc kh¶ quan kÕt qu¶ dù phßng ë c¸c ®èi t­îng cã nguy c¬ ph¶i cã thêi gian h­íng dÉn dµi l©u vµ kiªn tr× khi thùc hiÖn ë céng ®ång ®iÒu nµy xem ra rÊt khã thùc hiÖn v× ®a phÇn ng­êi d©n kh«ng muèn tham gia: luyÖn tËp, ng¹i lÊy m¸u lµm xÐt nghiÖm vµ khã chÞu khi nghe h­íng dÉn chÕ ®é ¨n kh¸c h¼n víi ý muèn s½n cã cña b¶n th©n.

+ TiÒn §T§₂ lµ nguy c¬ tiÒm tµng vµ cã tû lÖ cao h¬n so víi bÖnh §T§, ®ång thêi giai ®o¹n khëi ph¸t cña bÖnh cã thÓ xuÊt hiÖn nhanh vµ bÊt k× lóc nµo nh­ng møc ®é quan t©m cña c¸n bé Y tÕ nãi riªng vµ cña céng ®ång nãi chung ch­a cao vµ ch­a thËt sù tù nguyÖn tham gia, th­êng tham gia Ðp buéc vµ khi kh«ng ®­îc nh¾c nhë quan t©m lµ hä bá cuéc.

Khi ®Ò tµi nµy ®­îc triÓn khai th× Dù ¸n quèc gia phßng chèng §T§ ch­a ®­îc phª duyÖt. Môc tiªu chÝnh cña Dù ¸n lµ dù phßng §T§ t¹i céng ®ång nh»m ph¸t hiÖn sím nh÷ng tr­êng hîp bÞ §T§ ®Ó ®iÒu trÞ kÞp thêi vµ ph¸t hiÖn qu¶n lý c¸c ®èi t­îng tiÒn §T§ nh»m ng¨n chÆn ho¹c lµm chËm sù tiÕn triÓn bÖnh §T§ vµ c¸c biÕn chøng cña nã. Do vËy, khi ®Ò tµi nµy ®­îc triÓn khai nguån kinh phÝ, nguån lùc h¹n chÕ nªn ph¹m vi më réng ®Ò tµi rÊt khã kh¨n.

MÆc dï, §T§ lµ mét c¨n bÖnh hiÖn ®ang bïng ph¸t ë trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam, viÖc ®Þnh danh ®· râ, nh­ng tiÒn §T§ th× lµ mét danh tõ kh¸ trõu t­îng trong d©n chóng, mµ ngay c¶ ®èi víi mét sè c¸n bé Y tÕ th× viÖc dù phßng cho ng­êi tiÒn §T§ xem ra cßn ch­a thuyÕt phôc chÝnh v× vËy khã kh¨n ban ®Çu khi tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi nµy lµ ph¶i t­ vÊn ®Ó ®èi t­îng vµ céng sù thay ®æi hµnh vi lµ ®iÒu khã.

Dù phßng §T§ liªn quan ®Õn thay ®æi lèi sèng, viÖc ¨n uèng lµ thãi quen cè h÷u rÊt khã thay ®æi, nÕu nh­ chóng ta kh«ng quyÕt t©m th× viÖc duy tr× thay ®æi hµnh vi v÷ng bÒn còng gÆp khã kh¨n khi mµ ngµnh chÕ biÕn thøc ¨n chÕ biÕn s½n vµ thùc phÈm giµu n¨ng l­îng ®ang ph¸t triÓn m¹nh ë ®Êt n­íc ®ang ®æi míi nh­ n­íc ta.

Gi¸m s¸t, theo dâi ®èi t­îng nghiªn cøu th«ng qua viÖc x¸c ®Þnh glucose m¸u, khi lÊy m¸u ®Ó lµm xÐt nghiÖm dï ®ã lµ mao m¹ch (®Çu ngãn tay) hay lÊy m¸u tÜnh m¹ch nhiÒu lÇn lµm cho ®èi t­îng nghiªn cøu c¶m thÊy khã chÞu, ®èi t­îng nghiªn cøu kh«ng hîp t¸c nªn khã cã thÓ më réng ®èi t­îng nghiªn cøu.

M¹ng l­íi Y tÕ c¬ së ch­a ®­îc trang bÞ kiÕn thøc vÒ bÖnh kh«ng l©y nªn khi ®iÒu phèi Ýt cã hiÖu qu¶ hay v× bÖnh kh«ng chÕt ng­êi ngay nh­ nh÷ng bÖnh nhiÔm khuÈn kh¸c nªn tham gia còng cÇm chõng.

Qua sµng läc, ®iÒu tra c¾t ngang vµ nghiªn cøu can thiÖp ë c¸c ®èi t­îng tiÒn §T§₂ t¹i 3 ph­êng thµnh phè Thanh Ho¸ ®· thu ®­îc mét sè kÕt qu¶:

- Tû lÖ ng­êi cã BMI 23-24,9 lµ 15,3%, BMI 25-30 lµ 14,2% vµ BMI>30 lµ 3,6%; Tû lÖ nam cã vßng eo ≥90cm lµ 7,2% vµ n÷ cã vßng eo ≥80cm 6,9%.

- Cã 35% ®èi t­îng thÝch ¨n chÊt bÐo, 46,9% thÝch ¨n rau, 12,6% thÝch uèng r­îu, bia, 11,2% thÝch ¨n ®å ngät vµ 25,6% cã thãi quen hót thuèc l¸.

- Tû lÖ ®èi t­îng cã thãi quen ®i bé ë ph­êng Ba §×nh lµ 41,3%, ë Ngäc Tr¹o 47,8% vµ Phó S¬n 52,1%.

- Trong dù phßng §T§₂, tû lÖ hiÓu biÕt ®óng vÒ dinh d­ìng thÊp, 24,1% vµ vÒ luyÖn tËp 36,5%. Tû lÖ thùc hµnh ®óng vÒ dinh d­ìng míi ®¹t 21,3% vµ luyÖn tËp 22,8%. Trong dù phßng tiÒn §T§₂, tû lÖ hiÓu biÕt vµ thùc hµnh ®óng vÒ dinh d­ìng rÊt thÊp, 15,4% vµ vÒ luyÖn tËp 35,7%.

1.3. §· x¸c ®Þnh ®­îc mét sè yÕu tè nguy c¬ cña tiÒn §T§₂ , gåm:

- Thãi quen ¨n uèng kh«ng hîp lý: th­êng xuyªn ¨n Ýt rau, ¨n nhiÒu mì cã nguy c¬ m¨c tiÒn §T§₂ cao gÊp 3,7 lÇn vµ 2.8 lÇn so víi ¨n rau th­êng xuyªn vµ Ýt ¨n mì, theo thø tù.

- Thãi quen ®i bé: Nhãm kh«ng th­êng xuyªn ®i bé cã nguy c¬ m¾c §T§₂ cao gÊp 7,5 lÇn nhãm th­êng xuyªn ®i bé.

- Tuæi cµng cao tû lÖ m¾c tiÒn §T§₂vµ c¸c YTNC cµng nhiÒu.

2. Nghiªn cøu can thiÖp trªn ®èi t­îng tiÒn §T§₂ cho thÊy t­ vÊn chÕ ®é ¨n, bæ sung thùc phÈm cã isomalt vµ luyÖn tËp ®· cã hiÖu qu¶ râ rÖt trong c¶i thiÖn glucose vµ lipid m¸u ë nh÷ng ng­êi cã nguy c¬ m¾c bÖnh §T§₂, gi¶m tû lÖ m¾c tiÒn §T§₂ vµ tiÕn triÓn thµnh bÖnh §T§₂:

2.1. Mét sè chØ tiªu sinh ho¸ m¸u ®· ®­îc c¶i thiÖn, tû lÖ tiÒn §T§₂ vµ tû lÖ tiÕn triÓn thµnh bÖnh §T§ ₂®· gi¶m ®i râ rÖt

- Gi¸ trÞ trung b×nh glucose m¸u mao m¹ch lóc ®ãi ë nhãm thö nghiÖm ®· gi¶m cã ý nghÜa (p<0,01), glucose m¸u hai giê sau ¨n ®­îc c¶i thiÖn râ rÖt (p<0,01), trong khi c¸c chØ tiªu nµy kh«ng ®­îc c¶i thiÖn ë nhãm chøng (p>0,05). Cholesterol, triglycerid, HDL-C vµ LDL-C gi¶m râ rÖt ë nhãm thö nghiÖm (p<0,05), trong khi hÇu nh­ kh«ng thay ®æi (p>0,05) ë nhãm chøng.

- Tû lÖ tiÒn §T§₂ (glucose m¸u 5,6-6,9 mmol/l) ë nhãm thö nghiÖm gi¶m râ rÖt (tõ 100% xuèng cßn 21,1%, p<0,01), trong khi tû lÖ nµy gi¶m kh«ng ®¸ng kÓ (p>0,05) ë nhãm chøng (CSHQ=82%).

- T×nh tr¹ng tiÕn triÓn tõ tiÒn §T§₂ thµnh bÖnh §T§₂ xuÊt hiÖn ë c¶ hai nhãm, nh­ng tû lÖ m¾c míi thÊp h¬n râ rÖt ë nhãm thö nghiÖm so víi nhãm chøng (13,6% vµ 27,9%, theo thø tù).

- Tû lÖ BMI≥23, vßng eo nam ≥90cm vµ vßng eo n÷ ≥80cm ë nhãm thö nghiÖm gi¶m cã ý nghÜa (p<0,05), trong khi ®ã c¸c gi¸ trÞ nµy ë nhãm ®èi chøng hÇu nh­ kh«ng thay ®æi (p>0,05).

- ë nhãm thö nghiÖm l­îng g¹o tiªu thô gi¶m nhiÒu, rau xanh vµ qu¶ chÝn t¨ng ®¸ng kÓ, n¨ng l­îng phï hîp, tû träng n¨ng l­îng P:L:G cã khuynh h­íng c©n b»ng h¬n so víi nhãm chøng (p<0,01).

2.3. KiÕn thøc vµ thùc hµnh luyÖn tËp ®Ó phßng chèng §T§₂ ®· ®­îc c¶i thiÖn

- Tû lÖ hiÓu ®óng vµ ®Çy ®ñ vÒ phßng chèng bÖnh §T§₂ ®· t¨ng dÇn theo thêi gian, tõ 16,9% lªn 75,8% (p<0,01), kiÕn thøc vÒ YTNC vÒ dinh d­ìng hîp lÝ vµ luyÖn tËp phßng chèng bÖnh §T§₂ t¨ng cã ý nghÜa (p<0,01) ë nhãm thö nghiÖm, trong khi kiÕn thøc phßng chèng §T§₂, dinh d­ìng hîp lý t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ (p>0,05) vµ hiÓu biÕt vÒ YTNC kh«ng t¨ng ë nhãm chøng.

- Thùc hµnh vÒ ®Ò phßng YTNC vµ bÖnh §T§₂ ë nhãm nghiªn cøu ®· ®­îc c¶i thiÖn (p<0,01); Tû lÖ luyÖn tËp >30 phót/ngµy t¨ng lªn râ rÖt (tõ 48,1% lªn 84,6%, p<0,01), trung b×nh thêi gian luyÖn tËp còng t¨ng (p<0,01), trong khi ë nhãm chøng c¸c chØ tiªu nµy hÇu nh­ kh«ng thay ®æi (p>0,05).

KiÕn nghÞ
1. Tû lÖ §T§ ®ang gia t¨ng ë n­íc ta, viÖc phßng, chèng bÖnh §T§ cÇn tiÕp tôc nghiªn cøu vÒ c¸c biÖn ph¸p dù phßng ë c¸c vïng ®«ng d©n c­, vïng ngo¹i «, nhãm d©n téc víi thãi quen, tËp tôc ¨n uèng kh¸c nhau, ®iÒu kiÖn kinh tÕ kh¸c nhau. §Æc biÖt ë vïng n«ng th«n, n¬i ch­a thùc sù chó träng ®Õn luyÖn tËp thÓ dôc, ¨n uèng hîp lý nh­ng l¹i lµ n¬i ®ang cã thay ®æi lín vÒ lèi sèng vµ ®« thÞ ho¸ nhanh chãng.

2. CÇn thiÕt x©y dùng phßng t­ vÊn vÒ dinh d­ìng vÒ phßng chèng bÖnh §T§ ë c¸c tØnh cã sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a c¸c thµy thuèc chuyªn khoa Néi tiÕt vµ dinh d­ìng. T­ vÊn chÕ ®é ¨n, s¶n phÈm cã chØ sè glucose m¸u thÊp nh­ isomalt vµ luyÖn tËp ®· cã hiÖu qu¶ tèt trong dù phßng §T§ ë nh÷ng ng­êi cã nguy c¬ cao. S¶n phÈm dinh d­ìng cã chØ sè glucose m¸u thÊp nªn ®­îc më réng s¶n xuÊt v× cã lîi cho søc khoÎ céng ®ång.