Bắt đầu tôn thờ GNP (Tổng sản phẩm quốc dân)

Ðến đây, tưởng cần nhắc qua nội các Kishi, tức là nội các trước nội các Ikeda.

Năm 1951, đồng thời với Hòa ước San Francisco, Hiệp ước An ninh Nhật-Mỹ cũng được ký kết với thời hạn là mười năm. Năm 1961 là lúc hiệp ước hết hạn mười năm đó, và từ năm này trở đi, nếu muốn, "mỗi bên đều có thể thông báo cho bên kia ý định hủy bỏ hiệp ước một năm trước khi thực sự hủy bỏ."

Tháng 2 năm 1957, nhậm chức thủ tướng, Kishi Nobusuke đã sửa đổi hiệp ước cho tương xứng với hai nước độc lập và tìm cách kéo dài hiệp ước thêm mười năm. Nghĩa là ông muốn "cố định hóa thể chế hậu chiến" vì theo ông, Nhật Bản đương nhiên nên đứng vào phe tây phương. Nhưng, một cuộc lộn xộn vĩ đại đã diễn ra quanh vấn đề này. Ðó là cuộc đấu tranh "phản đối Hiệp ước An ninh Nhật - Mỹ năm 60."

Ðúng lúc đó, "thể chế năm 55" cũng đã đứng vững, Nhật Bản đang mạnh tiến trên con đường công nghiệp hóa từ một "Thụy Sĩ ở Viễn đông" kiểu MacArthur. Một biểu hiện rõ rệt của sự mạnh tiến này là sự hợp lý hóa (cụ thể hơn là "lưu thể hóa") năng lượng. Tức là, động thái đổi nguồn năng lượng từ than đá (chất rắn) nội địa sang nguồn năng lương dầu mỏ (lưu thể) nhập cảng. Trong quá trình này, sự thu nhỏ công nghiệp than đá là tất yếu. Ðến nỗi, mỏ than lớn nhất Nhật Bản, là Mitsui Mi’ike, cũng bắt đầu giảm bớt công nhân. Vì thế, phản đối sự việc này, công đoàn đã mở cuộc tranh nghị lớn. Ðó là cuộc đấu tranh Mitsui Mi’ike, thường gọi là "cuộc đối đầu giữa tổng tư bản và tổng công đoàn."

Trong tình thế hỗn độn như vậy, nội các Kishi tháng 5 năm 1960 đã cương quyết cho biểu quyết Dự án Sửa đổi Hiệp ước An ninh Nhật - Mỹ tại Hạ nghị viện, rồi ngồi chờ cho Hiệp ước được thành lập tự nhiên¹⁷⁶[13] để tổng từ chức.

Nội các Ikeda tiếp nối nội các Kishi. Có thể nói là nội các này đã được thành lập vào lúc sự đối lập tả hữu trong nội bộ Nhật Bản, tức là sự phản ánh cấu tạo chiến tranh lạnh đối lập Ðông - Tây, đã lên tới tột điểm. Lúc đó, lực lượng cánh tả đã thấm mệt vì cuộc đấu tranh kéo dài, dân chúng thì chán ngấy biểu tình và míttinh. Ikeda đã khéo léo lợi dụng tình trạng tâm lý ấy.

Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ là vấn đề chính trị quốc tế trọng đại đến nỗi nội các Kishi bị đổ. Thế mà, thủ tướng Ikeda Hayato, người kế vị, lại không hề đả động gì tới vấn đề này cả. Ông chỉ một lòng hướng về những vấn đề kinh tế thôi.

Ngày 19 tháng 7 nội các ra đời, thì chỉ một tháng rưỡi sau, tức là ngày 5 tháng 9, ông đã tuyên bố "Kế hoạch gấp đôi thu nhập." Chính phủ chính thức quyết định bằng nghị quyết của nội các là ngày 27 tháng 12 năm ấy. Nghĩa là trong sáu tháng kể từ khi nội các Kishi đổ cho tới lúc nội các quyết nghị "Kế hoạch gấp đôi thu nhập," ông đã cố ý dập tắt ý thức đối với vấn đề chính trị quốc tế và sự đối lập công nhân - giới chủ, đã hướng sự quan tâm của dân chúng vào vấn đề tăng trưởng kinh tế.

"Kế hoạch gấp đôi thu nhập," chính sách trung tâm của nội các Ikeda, chính sách đã có ảnh hưởng trọng yếu đối với Nhật Bản, thực ra bắt nguồn từ "Kế hoạch gấp đôi lương tháng" của nội các Kishi.

Nội các Kishi một mặt xúc tiến việc sửa đổi Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ, mặt khác tiến hành "Kế hoạch gấp đôi lương tháng" coi như là chính sách kinh tế của mình. Sáng kiến này đúng về mặt lịch sử, nhưng vụng về mặt chính trị.

Như thấy trong cuộc đấu tranh Mitsui Mi’ike đã kể trên, sự hợp lý hóa ngành nghề và sự quốc tế hóa kinh tế (nhập cảng nguyên liệu dầu thô rẻ tiền) là điều không tránh khỏi trong đường lối tăng trưởng kinh tế cao độ. Ðiều này có nghĩa là phải hội nhập vào phe kinh tế tự do của tây phương. Nói cách khác, tăng trưởng kinh tế bị coi là "kẹo ngọt¹⁷⁷[14] của đường lối theo đuôi Mỹ." Thành ra trong cơn vũ bão của làn sóng phản đối Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ, chính sách tăng trưởng kinh tế cao độ cũng bị lu mờ đi.

Nhưng, Ikeda Hayato đã nắm vấn đề từ quan điểm chuyên gia, đã tuyên bố chính sách "gấp đôi tổng sản phẩm quốc dân (GNP)," một ngôn từ khó hiểu ngay với chuyên gia thời đó chứ đừng nói gì tới thường dân.

Nói "gấp đôi lương tháng" và nói "gấp đôi thu nhập" thì nội dung khác nhau. "Kế hoạch gấp đôi lương tháng" là làm cho thu nhập cá nhân tháng tháng tăng lên gấp đôi, một chuyện gần gũi dễ hiểu đối với quốc dân. Nhưng cũng vì thế nó có màu sắc chính trị rõ rệt và do đó bị coi là "kẹo ngọt để đổi lấy Hiệp ước an ninh."

So với trên, "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" của nội các Ikeda có mục tiêu làm tăng GNP lên gấp đôi, và như vậy mang tính chất tổng tư bản hơn. Nghĩa là Ikeda và các cố vấn của ông nghĩ tới nền kinh tế quốc dân hơn là tới sinh hoạt hàng ngày của mỗi người. Việc này khá phức tạp phải là chuyên gia kinh tế mới thảo luận khúc chiết được. Ðồng thời, cũng khó "thò đuôi" ra cho người ta tóm lấy.

Cái may của Ikeda là thời đó, "thể chế năm ’55" đã xác lập, đông đảo quốc dân đã trở thành "người xí nghiệp." Nhờ thế, nói "gấp đôi thu nhập" được cả giới kinh doanh lẫn giới làm công hưởng ứng, ủng hộ, hơn là nói "gấp đôi lương tháng."

 

Gặp dịp phồn thịnh chưa từng thấy từ thời Jinmu

"Kế hoạch gấp đôi thu nhập" của nội các Ikeda rất được hoan nghênh. Chẳng mấy chốc, GNP đã trở thành lời cửa miệng của mỗi người Nhật Bản. Nội các Ikeda đã đặt mục tiêu mười năm (từ 1960 tới 1970) tăng GNP lên gấp đôi. Không những chỉ đưa ra kế hoạch tổng thể, mà cả những kế hoạch thực thi tỉ mỉ cũng lần lượt được công bố.

Ví dụ, dựa vào Luật khai thác tổng hợp toàn quốc, "Kế hoạch phát triển tổng hợp toàn quốc Nhật Bản" với mục tiêu chỉnh đốn từng địa vực, đã được hoạch định năm 1962. Từ sau đó, kế hoạch này đã được làm lại thành "Kế hoạch phát triển tổng hợp toàn quốc mới" năm 1969, rồi "Kế hoạch Phát triển tổng hợp toàn quốc đợt ba," " Kế hoạch phát triển tổng hợp toàn quốc đợt bốn."

Cái khéo của Ikeda Hayato là, bằng những kế hoạch phát triển như vậy, ông đã mở rộng hoạt động xây dựng công cộng, rồi bằng những "đô thị công nghiệp mới" ông đã tập trung được sự phát triển vào từng nơi một cách hiệu quả, làm cho giới công nghiệp và dân chúng toàn quốc đều kỳ vọng. Hiệu quả kinh tế đã cao, hiệu quả chính trị càng cao hơn vì nó làm cho mỗi người phải nương tựa vào Ðảng Dân chủ tự do.

Rồi, từ xuất cảng, nhập cảng tới công kỹ nghệ và nông lâm thủy sản nghiệp, nhất nhất đều được chỉ rõ bằng "chỉ tiêu kinh tế chủ yếu trong kế hoạch gấp đôi thu nhập quốc dân." Ông lần lượt cho công bố kế hoạch chi tiết: Ngành nghề nào thì làm thế nào sẽ đạt chỉ tiêu. Ðồng thời trợ cấp cho những ngành nghề như vậy trong khi làm theo kế hoạch.

Cũng may là, sau khi kế hoạch gấp đôi thu nhập được công bố, nền kinh tế Nhật Bản đã bước vào thời kỳ phồn thịnh. Trong thập niên 1950, kinh tế Nhật Bản cùng với hiệu quả của phiêu ngữ "đuổi kịp" để phục hưng, đã tăng trưởng cao độ với tỉ lệ bình quân hàng năm là 9,6%. Sang đến thập niên 1960, tỉ lệ này là 10,3%.

Nhất là, trong bốn năm đầu của nội các Ikeda, tức là kể từ hậu bán năm 1960 trở đi cho tới hết Olympic Tokyo mùa Thu năm 1964, Nhật Bản gặp được lúc làm ăn phát đạt như chưa từng thấy, nên đã có câu "dịp phồn thịnh kể từ thời Jinmu¹⁷⁸[15]." Sự hâm mộ cuồng nhiệt đối với "vua kinh tế Ikeda" quả đã có điều kiện cơ sở để đứng vững.

Thế mà, chỉ đến cuối năm 1964, cổ phiếu bỗng sụt giá, thị trường đượm màu sắc kinh tế suy sụp. Ikeda, lợi dụng phong thái chất phác của kẻ lận đận đường công danh như mình, hay dùng câu nói cửa miệng "Tôi không nói dối đâu," nhưng thị trường cổ phiếu sụt giá đã làm tổn thương đến thanh danh của ông rất nhiều. Từ cuối năm 1964, người ta lật ngược câu nói cửa miệng của Ikeda thành câu nói bỡn cợt "Ikeda nói dối." Tuy nhiên, may hay rủi thì không biết, nhưng Ikeda đã mắc bệnh ung thư cuống họng, khiến ông phải từ chức thủ tướng tháng 11 năm ấy, rồi ngày 13 tháng 8 năm sau, 1965, ông mất.

Ikeda Hayato làm thủ tướng vẻn vẹn có 4 năm 3 tháng. So với Yoshida Shigeru (5 năm 2 tháng) hay Sato Eisaku (6 năm 8 tháng) thì thời gian làm thủ tướng của ông ngắn hơn. Thế nhưng, trong khoảng thời gian ngắn đó, tư tưởng kinh tế ưu tiên do ông cấy trồng và cơ chế quan liêu lãnh đạo để thực hiện tư tưởng đó, thì ngày nay cũng không hề suy suyển. Bởi vì "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" do Ikeda Hayato hoạch định và thực hiện đã thành công vĩ đại.

 

Thành công vượt xa kế hoạch

"Kế hoạch gấp đôi thu nhập" thành công lớn là vì đã đi đúng con đường tốt nhất mà toàn dân mong chờ.

Trước nhất, về thành tích kinh tế, thành quả đạt được đã vượt xa mục tiêu. Ðể tăng GNP lên gấp đôi trong 10 năm, mỗi năm phải đạt được sự tăng trưởng kinh tế 7,2%. Thế mà trong thập niên 1960, tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân của Nhật Bản là 10,3%. Với tốc độ này, chỉ cần 6 năm rưỡi để tăng GNP lên gấp đôi. Nghĩa là tới năm mục tiêu của kế hoạch (năm 1970) thì kế hoạch vượt hơn hẳn mục tiêu quá xa.

Một điểm nữa là khi "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" này được công bố có rất nhiều ý kiến lo lắng và phản đối. Nhất là các đảng đối lập đã phê phán quyết liệt. Nhưng lời phê phán của họ không trúng một chút nào cả.

Họ nói, nếu "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" được thực thi, người giầu sẽ càng giầu hơn, và người nghèo sẽ càng nghèo hơn. Nghĩa là họ lo sợ khoảng cách thu nhập sẽ ngày một gia tăng. Nhưng thực tế là trong khoảng thời gian đó, khoảng cách thu nhập mỗi ngày một thu nhỏ lại.

Họ còn nói, nếu áp dụng chính sách khuếch đại một cách quá đáng với mục đích tăng trưởng kinh tế, thì lạm phát sẽ hoành hành. Quả vật giá có tăng lên, nhưng tính bằng số phần trăm hàng năm thì sự gia tăng cũng chỉ trong vòng an toàn mà thôi.

Họ phản đối là nếu áp dụng chính sách ưu đãi xí nghiệp để xúc tiến phát triển kinh tế một cách mạnh bạo, thì sẽ gây ra nhiều "rạn nứt." Nghĩa là đó đây sẽ xẩy ra nạn "giảm biên chế," nạn thất nghiệp sẽ tràn lan. Hơn nữa, thành thị sẽ bành chướng một cách vô trật tự, tội phạm sẽ hoành hành, khiến cho thế tình trở thành bất an. Nhưng, thực tế là tỷ lệ thất nghiệp giảm đi, tỷ lệ tội phạm cũng xuống thấp.

Tóm lại, những phê bình, phê phán của các thế lực đối lập đối với "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" của nội các Ikeda, đã không trúng một chút nào cả.

Nếu chỉ coi những vấn đề đã được bàn đến khi "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" được công bố, thì ý nghĩ của Ikeda đúng.

Nhưng, ở góc cạnh hoàn toàn khác, góc cạnh mà chính các phe phái đối lập cũng không hề đoán ra, đã nẩy sinh nhiều vấn đề rắc rối. Ðó là vấn đề ô nhiễm môi trường, vấn đề dân số quá đông đúc và quá thưa thớt. Những nhà phê bình "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" cũng không đoán trước được ảnh hưởng này, nhưng tới năm 1970, tức là năm mục tiêu của kế hoạch, thì tình trạng đã trở nên nguy kịch lắm.

 

Ý nghĩa của câu nói "người nghèo hãy ăn lúa mạch"

Vậy, Ikeda Hayato là người có tư tưởng như thế nào, hành động ra sao và đã để lại ảnh hưởng gì đối với người Nhật ngày nay?

Trước hết, Ikeda Hayato để lại một "tập ngôn từ" đầy phóng ngôn kỳ ngôn. Thử nghe câu sau đây:

"Người nghèo hãy ăn lúa mạch!"

Câu này ông đã nói ra khi làm bộ trưởng Kho bạc trong nội các Yoshida đợt ba (1950). Thật ra, chi tiết câu nói của ông là như sau:

"Hãy trở lại tập tục xưa nay... Người thu nhập ít ăn nhiều lúa mạch, người thu nhập nhiều ăn toàn gạo. Tôi chỉ muốn làm theo nguyên tắc kinh tế như vậy."

Câu nói là như vậy, nhưng đã bị dịch ra thành ngôn ngữ báo chí như trên. Một câu nữa như sau:

"Dăm mười kẻ buôn bán bất chính mà có bị phá sản rồi tự sát thì cũng đành vậy thôi!"

Lời phóng ngôn như vậy khi loan truyền ra, đã bị người đời chỉ trích gắt gao. Ðúng ra, để trả lời câu hỏi về nguy cơ phá sản của những xí nghiệp vừa và nhỏ, ông đã trả lời như sau:

"Những người buôn bán trái với những nguyên tắc chính đáng, như đầu cơ tích trữ, thì dẫu dăm mười người có bị phá sản thì điều đó cũng là bất khả kháng."

Ông nói mềm dẻo như vậy, không hề đả động tới "tự sát."

Ikeda Hayato không hề nổi giận mỗi khi báo chí bóp méo lời nói của ông một cách khôi hài. Ðiều này làm ông được báo chí ưa thích.

Năm 1949, khi Ikeda nhậm chức bộ trưởng Kho bạc trong nội các Yoshida đợt ba, thì đó là lúc bắt đầu của thời kỳ làm ăn khó khăn và cái gọi là Ðường lối Dodge¹⁷⁹[16] được công bố.

Trong thời chiến tranh, ngân sách lớn đã được tiêu dùng cho quân bị quân trang. Sau chiến tranh, tiền cũng đã được rải ra nhiều cho binh sĩ giải ngũ. Thế rồi lại phải tiêu nhiều tiền cho công cuộc phục hưng. Nghĩa là tiền đã được rắc ra rất nhiều. Kết quả là sự lưu thông tiền tệ gia tăng và nạn lạm phát ác tính đã phát sinh. Ðể chặn đứng tình trạng này, chỉ còn một cách là siết chặt lưu thông tiền tệ. Vì vậy, không tránh khỏi tình trạng làm ăn khó khăn, buôn bán trì trệ.

Chỉ đạo chính sách siết chặt lưu thông tiền tệ là công sứ Dodge. Ông này trước là thống đốc Ngân hàng Detroit ở Mỹ, được MacArthur mời và đã được chính phủ Mỹ cử sang Nhật Bản. Ông đã áp dụng chính sách siết chặt không thương tiếc. Nhờ vậy, nạn lạm phát được chặn đứng và vật giá ổn định lại. Nhưng cũng vì thế tiền tệ lưu thông bị tắc nghẽn khiến cho các xí nghiệp vừa và nhỏ nối đuôi nhau phá sản.

Trong hoàn cảnh đó, bộ trưởng Kho bạc Ikeda Hayato chủ trương rằng, với chính sách tài chính siết chặt Dodge như vậy, nếu có dăm mười xí nghiệp vừa và nhỏ phá sản, hoặc nếu người nghèo có phải ăn lúa mạch, thì âu cũng không thể tránh khỏi.

Xem như thế đủ thấy cái tư tưởng tiềm ẩn trong lời nói của Ikeda Hayato là "tuân theo nguyên lý kinh tế." Nghĩa là theo nguyên lý kinh tế, nếu có người bị phá sản thì đó là chuyện không tránh được. Người có tài, có vận, có nỗ lực mà trở nên giầu có, được ăn gạo, được tiêu xài nhiều, còn người không được như vậy đành chịu ăn lúa mạch, đành chịu tiêu xài ít. Sự cách biệt như thế cũng là chuyện đương nhiên.

Lời nói đầu tiên khi lên làm bộ trưởng Kho bạc đã là sự khẳng định nguyên lý kinh tế như vậy, cho nên, điểm này có ý nghĩa trọng yếu trong vấn đề tìm hiểu tư tưởng của Ikeda.

Năm 1956 Ikeda Hayato lại làm bộ trưởng Kho bạc trong nội các Ishibashi Tanzan (nội các kéo dài trong 2 năm 1956 - 1957). Lúc này, quân đội chiếm đóng không còn nữa , và "thể chế năm ’55" đã xác lập. Ikeda đã tự mình đưa ra và tiến hành chính sách tài chính tích cực. Chính sách như vậy là ngược hẳn lại Ðường lối Dodge của nội các Yoshida đợt ba.

Thời đó có câu "Một trăm tỷ giảm thuế, một trăm tỷ đầu tư." Nghĩa là tăng chi phí xây dựng công trình công cộng một trăm tỷ Yen, thì cũng giảm thuế một trăm tỷ Yen. Một trăm tỷ Yen thời đó có giá trị khác xa với một trăm tỷ Yen thời nay, bởi vì lúc đó nó gần bằng một phần mười tổng ngân sách quốc gia. Nếu là thời nay, câu nói phải là "bảy ngàn tỷ giảm thuế, bảy ngàn tỷ đầu tư."

Ðó, Ikeda thi hành chính sách tài chính tích cực như vậy đó. Dẫu có phải viết hàng chữ đỏ trong sổ tài chính, ông vẫn tiếp tục phục hồi sự phồn thịnh, phát triển kinh tế. Nhờ thế số thuế thu gia tăng, nhà nước giầu có hơn, và kinh tế Nhật Bản tăng trưởng lên.

So với chính sách thắt lưng buộc bụng "người nghèo ăn lúa mạch" thời nội các Yoshida, chính sách tài chính của ông trở nên khác hẳn. Song tựu trung, chúng có một điểm chung là, Ikeda chỉ làm theo nguyên lý kinh tế.

Có một điều nên chú ý là Ikeda làm theo nguyên lý kinh tế, là trong bối cảnh quan liêu chỉ đạo, chứ không phải trong bối cảnh kinh tế thị trường tự do. "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" của Ikeda là tiến hành phát triển kinh tế theo kế hoạch do quan liêu chỉ đạo sao cho đúng với nguyên lý kinh tế. Nói cách khác, ông đã đổi từ nền kinh tế chỉ huy thời tiền chiến sang nền kinh tế kế hoạch chỉ đạo.

Thế mà, năm 1960, khi nội các Ikeda được thành lập, sắp sửa đưa ra "Kế hoạch gấp đôi thu nhập," Thủ tướng Ikeda đã đưa ra chủ trương đầu tiên của ông là "Khoan dung và nhẫn nại." Nghĩa là, đối với các phe đối lập, nội các ông phải biết khoan dung, phải biết nhẫn nại đối thoại thuyết phục họ. Ðây chính là "tư thế thấp," là thái độ "nhũn như con chi chi." Vị thủ tướng kế tiếp là Sato Eisaku đã tiến xa hơn một bước, lấy khẩu hiệu là "Khoan dung và hài hòa." Câu này đã trở thành danh ngôn, và được đảng Dân chủ tự do tiếp tục dùng để biểu hiện tư thế chính trị của mình.

"Tư thế thấp" của Thủ tướng Ikeda chính là phản đề của lời tuyên bố lúc trước "Người nghèo hãy ăn lúa mạch." Tuy nhiên, đây không phải là lời nịnh bợ, lời nói lấy lòng suông. Ông thực sự đã xúc tiến ba chính sách kinh tế cột trụ: giảm thuế, bảo đảm xã hội và xây dựng công cộng.

 

Hướng tia mắt nhìn của quốc dân vào nước Mỹ giầu có

Nhìn vào toàn thể nội các Ikeda, người ta thấy trọng điểm thứ nhất là kinh tế, thứ nhì cũng là kinh tế.

Về mặt ngoại giao, ông triệt để theo gót Mỹ như phương châm của MacArthur nghiêm chỉnh thực thi đường lối Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ do nội các Kishi đã xác lập. Ngay từ đầu, thủ tướng Ikeda không hề có ý định lấy điểm bằng chính sách ngoại giao.

Các đời thủ tướng trước đều giải quyết những vấn đề ngoại giao trọng đại: Thủ tướng Yoshida ký Hòa ước San Francisco (chấm dứt tình trạng chiếm đóng Nhật Bản bởi Quân đội Mỹ)¹⁸⁰[17], Thủ tướng Hatoyama ký Hiệp ước Nhật - Xô (phục hồi bang giao với Liên Xô), Thủ tướng Kishi sửa đổi Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ (đảm bảo an ninh quốc phòng). Sau Thủ tướng Ikeda, Thủ tướng Sato Eisaku thu hồi được các quần đảo Ogasawara và Okinawa¹⁸¹[18], rồi thủ tướng kế tiếp là Tanaka Kakuei thì phục hồi quan hệ ngoại giao với Trung Quốc. Ông nào cũng hoạt động mạnh về mặt ngoại giao. Chỉ có Thủ tướng Ikeda Hayato là không quan tâm tới vấn đề nào khác ngoài vấn đề kinh tế cả. Cũng có thể vì ông muốn cho thấy Nhật Bản là quốc gia coi trọng kinh tế nên đã cố ý không nhúng tay vào bất cứ vấn đề ngoại giao nào.

Khi Thủ tướng Kishi định sửa đổi Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ, thì ở Nhật Bản có nhiều ý kiến khá mạnh cho rằng Nhật Bản nên phế bỏ Hiệp ước này, nên tách khỏi khối tây phương, nên bước gần tới khối Liên Xô hay trở thành nước trung lập.

Chính vì thế mà cuộc đấu tranh phản đối Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ đã trở nên kịch liệt và nội các Kishi phải đổ. Ðối lại, nội các Ikeda chủ trương Nhật Bản nên giữ im lặng trong khuôn khổ Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ. Ngoài điều này ra, không nên suy nghĩ gì khác cả. Ikeda đã khéo léo hướng tia mắt quốc dân chú ý tới vấn đề kinh tế, đến nỗi chủ trương vô vi vô sách về ngoại giao như vậy đã được mỗi người đồng tình.

Khi ra nước ngoài, Thủ tướng Ikeda lúc nào cũng dương cao mục tiêu tăng trưởng kinh tế 9%. Vì thế, các nước khác đã gọi ông là "ông chín phần trăm." Tổng thống Pháp De Gaulle thì nói rằng: "Ông ta (Ikeda) chỉ là một anh lái buôn transistor chứ gì." Dưới mắt một người chỉ miệt mài đi tìm vẻ vinh quang của nền chính trị Pháp như Tổng thống De Gaulle, Thủ tướng Ikeda chỉ nói về kinh tế, hẳn bị coi là hạng tiểu nhân (lái buôn transistor).

Nhưng xét cho cùng, chẳng phải Ikeda không làm gì có tính chính sách ngoại giao đâu. Từ quan điểm kinh tế ưu tiên, ông đã thành công trong việc đổi hẳn hình ảnh nước Mỹ trước con mắt người Nhật thời đó.

Thật thế, Thủ tướng Ikeda nắm chính quyền là ngay sau cuộc đấu tranh phản đối Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ. Cho nên cảm tình của người Nhật đối với nước Mỹ hãy còn khá phức tạp.

Ngay sau chiến tranh, MacArthur đã ghi vào con mắt người Nhật ấn tượng tốt về nước Mỹ: Mỹ tốt, Mỹ là cường quốc, Mỹ là quốc gia thể hiện chính nghĩa.

Nhưng kể từ sau khi ký kết Hiệp ước An ninh Nhật-Mỹ, người Nhật trở nên có mặc cảm sâu sắc đối với Mỹ. Vì thế, đô vật wrestling chuyên nghiệp người Nhật Rikidozan¹⁸²[19] xuất hiện với những pha đòn ngoạn mục vật ngã đối thủ người Mỹ, đã làm cho người Nhật cảm thấy vô cùng khoái trá. Bởi vì chỉ những lúc đó họ mới cảm thấy hơn người Mỹ. Tay bơi Furuhashi Hironoshin hay võ sĩ quyền Anh Shirai Yoshio chắc cũng vậy.

Nhưng, từ cuộc phản đối Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ, ở người Nhật bỗng nẩy ra một tình cảm mâu thuẫn vừa là ác cảm về mặt chính trị vừa là sự thèm khát về mặt vật chất. Cuộc lộn xộn phản đối Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ đã làm cho người Nhật nghĩ rằng "Mỹ không phải là quốc gia của chính nghĩa, mà ngược lại Mỹ chỉ là một thế lực chiến tranh lợi dụng Nhật Bản thôi." Ý nghĩ này đã được báo chí thổi phồng lên.

Trong bối cảnh như vậy, Thủ tướng Ikeda lên nắm chính quyền, đã không đả động gì tới vấn đề Mỹ có là chính nghĩa không, mà chỉ nhấn mạnh vào mặt kinh tế phong phú của Mỹ thôi. Thời đó, có một từ rất phổ biến là "sinh hoạt kiểu Mỹ (American life)." Ðó là sự mơ ước một cuộc sống phong túc nhộn nhịp, có nhà ở ngoại ô, đầy đủ tiện nghi điện hóa, có xe ôtô riêng, hàng ngày vui thú thể thao.

Lập trường ngoại giao của Thủ tướng Ikeda là đánh giá cao sự phong túc vật chất này, và Nhật Bản cũng sẽ trở nên sung túc nếu kết hợp với cuộc sống đó. Muốn vậy, Nhật Bản phải có Hiệp ước an ninh Nhật - Mỹ. Nếu không xích lại gần Mỹ, kỹ thuật và đầu tư của Mỹ cũng sẽ không có, xuất cảng hàng hóa sang Mỹ cũng không được. Như vậy ông đã thuyết giảng rằng sự liên kết với Mỹ là thiết yếu, Hiệp ước An ninh Nhật Mỹ là cần thiết, và như vậy đã biến hiệp ước này thành một phương tiện để phát triển kinh tế.

Ðể đạt mục tiêu, ông đã tuyên truyền cổ súy sự giàu có vật chất của Mỹ, đã mỹ hóa cuộc sinh hoạt Mỹ hơn cả thực tế. Lý luận của ông là, duy trì cuộc sinh hoạt như vậy là nền công nghiệp nặng và công nghiệp hóa chất, cho nên Nhật Bản cũng phải phát triển những công nghiệp này.

Lại nữa, nền công nghiệp ôtô phát triển đã lôi kéo theo những công nghiệp khác. Cho nên Nhật Bản muốn tăng trưởng kinh tế cao độ, tất phải xây dựng đường cao tốc và phát triển công nghiệp ôtô.

Nói cách khác, ông xây dựng lý luận bằng cách đưa kinh tế toàn diện ra trước, rồi mới cài chính trị theo sau, để chính đáng hóa đường lối theo đuôi Mỹ. Với Ikeda, Hiệp ước An ninh Nhật Mỹ cũng là một điều kiện thiết yếu cho "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" của ông.

 

Xây nhà máy trước nhất để phát triển địa phương

Xét lịch sử, người ta thấy những nhà tài chính được quốc dân ngưỡng mộ thì rất hiếm. Những người hô hào thôi chiến tranh vì chiến tranh làm tài chính bị khốn đốn, đều bị chê cười. Ngược lại, tướng lãnh thắng trận thì ở đâu cũng được hâm mộ cả.

Ở Nhật Bản ngày xưa, Kato Kiyomasa chủ trương đánh Triều Tiên đã được mỗi người hâm mộ, nhưng Konishi Yukinaga vận động chấm dứt chiến tranh, mở mang thông thương, đã bị mỗi người chê bai.

Ở bên Trung Quốc cũng vậy, đời Tống có tướng Nhạc Phi chủ trương đánh nước Kim của dân du mục phương bắc, thì được mỗi người tán thưởng. Hiện nay còn miếu thờ Nhạc Phi ở khắp Trung Quốc. Trong khi đó, Tần Cối chủ trương nhượng bộ cầu hòa để duy trì sự ổn định kinh tế, vì tình trạng tài chính không cho phép chiến tranh, thì bị mọi người ghét. Thậm chí, ở một góc những miếu thờ Nhạc Phi, người ta đều thấy có tượng đá vợ chồng Tần Cối bị trói hai tay lại sau lưng, để cho người đi lễ nhổ nước bọt lên trước khi ra về.

Nhờ đường lối tài chính mà được quốc dân hâm mộ là chuyện hi hữu. Thủ tướng Ikeda được quốc dân hâm mộ có thể quy tất cả vào đường lối kinh tế tài chính của ông. Ông đã hướng xã hội Nhật Bản tới trạng thái tâm lý chấp nhận điều đó.

Ông đã làm thế nào để được như vậy. Trước nhất, ông đã áp dụng chính sách tài chính tích cực gồm ba cột trụ "giảm thuế, bảo đảm xã hội và xây dựng công cộng." Nhờ thế, thày thuốc, hiệu thuốc, nhà thầu xây dựng làm ăn phát đạt có lời to, các công ty sản xuất đồ điện và chế tạo ôtô đã phát triển lớn. Quốc dân thời đó đều muốn có đồ điện gia dụng và xe ôtô.

Thứ hai, ông đã chuyển đổi cấu tạo từ công nghiệp nhẹ sang công nghiệp nặng: giảm bớt sản phẩm xuất cảng chủ yếu của Nhật Bản thời đó là hàng may dệt và tạp hóa, tích cực tập trung đầu tư vào hoặc cho vay tiền những ngành nghề chế tạo công nghiệp nặng như sắt thép, ôtô, điện máy v.v..

Ðồng thời xúc tiến chỉnh trang đất đai cho công nghiệp nặng và hóa chất. Cụ thể, là trong "Kế hoạch tổng hợp khai thác toàn quốc," ông chỉ định nơi thành lập những "đô thị công nghiệp mới," hay "khu vực đặc biệt để triển khai công nghiệp," rồi trợ cấp tài chính cho xây dựng công cộng như san lấp mặt bằng, làm đường xá, chỉnh trang bến cảng, v.v..

Trong không khí coi công nghiệp dẫn đầu sự phát triển địa phương như vậy, các đơn vị hành chính địa phương đều đua nhau thu hút nhà máy về địa phương mình. Những nhà máy như vậy đã đóng góp lớn lao vào sự phát triển công nghiệp của Nhật Bản qua sản xuất đại trà theo quy cách.

Nhờ đất đai được chỉnh trang thuận tiện cho sự xây dựng nhà máy công nghiệp nặng và hóa học, những thành phố như Yokkaichi, Mizushima, Kashima, ... đã biến thành những đô thị công nghiệp mới trên toàn quốc. Nhờ thế, những ngành công nghiệp chế tạo, nhất là công nghiệp nặng và hóa học, đã mua được đất rẻ để xây nhà máy, công nhân viên dễ mua được nhà ở gần nơi làm việc, thậm chí việc chuyên chở dầu thô, quặng sắt từ ngoại quốc vào cũng thuận lợi.

Ðó là lý thuyết về tính dẫn đầu của công nghiệp nặng. Muốn phát triển địa phương, trước hết hãy thu hút đầu tư vào các nhà máy chế tạo quy mô lớn. Những cơ sở chế tạo nhỏ và các ngành nghề phục vụ như bán lẻ sẽ tự động phát triển theo. Khi những nhà máy công nghiệp quy mô được xây dựng rồi, thì tự nhiên phố phường buôn bán sầm uất nhờ việc mua sắm của công nhân viên nhà máy. Trường học tăng thêm số lượng học sinh, bệnh việc đông khách hơn, tiệm ăn và khách sạn đều đắt khách lên. Lý thuyết là như vậy.

Thời nội các Ikeda, các tỉnh trưởng hay thị trưởng đều tin rằng muốn cho địa phương mình phát triển, họ phải đi vay tiền chỉnh trang khu công nghiệp, lắp đặt hệ thống nước công nghiệp, xây đắp đường xá, sửa sang bến cảng. Họ đã không tiếc tiền đổ vào chỉnh trang đất công nghiệp và xây dựng cơ sở hạ tầng, với mục đích thu hút đầu tư nhà máy chế tạo công nghiệp nặng và hóa chất.

Lý thuyết về tính dẫn đầu của công nghiệp nặng như trên, là hoàn toàn sai, sai cả về mặt lịch sử lẫn sai về mặt lý luận. Các đô thị trên thế giới phần lớn được hình thành từ một ngành thứ ba¹⁸³[20]. Không phải không có thành phố xuất phát từ một nhà máy, nhưng rất ít, và quy mô nhỏ.

Thế mà, "Kế hoạch gấp đôi thu nhập" lại lý giải khả năng dẫn đầu của công nghiệp nặng bằng lý luận "trước hết là nhà máy." Cơ quan hành chính địa phương đều đổ xô vào xây dựng nhà máy công nghiệp nặng và hóa chất. Nhờ đó việc hiện đại hóa sản xuất đại trà theo quy cách đã hoàn thành nhanh chóng.

Bộ Thương mại quốc tế và công nghiệp tuyên truyền phổ cập nhãn hiệu JIS (quy cách công nghiệp Nhật Bản: Japanese Industrial Standard), đồng thời bộ Nông lâm cũng đưa ra nhãn hiệu JAS (quy cách nông nghiệp Nhật Bản: Japanese Agricultural Standard). Gạo, rượu sake, nhất nhất cái gì cũng quy cách hóa. Nhiều mặt hàng đã bắt đầu từ thời trước chiến tranh, nhưng trong "Kế hoạch gấp đôi thu nhập," chủng loại sản phẩm đã được giảm bớt đi để dễ tiến hành sản xuất đại trà. Việc làm như vậy được coi là chính đáng.

Cơ cấu lưu thông hàng hóa và hình thức bán lẻ cũng được cải cách cho phù hợp với sản xuất đại trà theo quy cách. Nhiều siêu thị quy mô lớn xuất hiện để bán thật nhiều sản phẩm theo quy cách. Không chỉ có thế. Thông tin, tin tức về sản phẩm cũng được phát ra tập trung từ Tokyo. Mỗi thông tin nếu xuất phát từ Tokyo thì lập tức sản phẩm theo đúng quy cách liền được lưu thông ra khắp cả nước, tạo ra một xã hội đồng chất trên toàn quốc.

Nói tóm lại, nội các Ikeda đã coi năng suất là chính nghĩa xã hội tố cao.