1. LÍ Do chọN ĐỀ TÀi tổ chức lãnh thổ công nghiệp là một trong những hình thức tổ chức của nền Chương 1

3.2.2. Cụm công nghiệp

Hầu hết các tài liệu về qui hoạch phát triển công nghiệp và phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Nghệ An đều sử dụng khái niệm khu công nghiệp nhỏ để gọi tên cho các cụm công nghiệp. Tuy nhiên, chúng tôi căn cứ theo Quyết định 105/2009/QĐ-TTg ban hành quy chế quản lý cụm công nghiệp để xác định lại các khái niệm này và sử dụng khái niệm cụm công nghiệp để gọi tên cho các khu công nghiệp nhỏ của tỉnh. Bởi vì, hầu hết các khu công nghiệp nhỏ theo quyết định của tỉnh đều có diện tích nhỏ hơn 50 ha.

Trong thời gian qua Nghệ An có 5/20 huyện, thị thành phố có CCN được thành lập và đã đi vào hoạt động. Trong đó, thành phố Vinh có 4 CCN là Đông Vĩnh, Nghi Phú, Hưng Lộc, Hưng Đông. Riêng CCN Đông Vĩnh là địa điểm di dời của phần lớn các điểm công nghiệp của khu vực tập trung công nghiệp đã được giải tỏa trong nội thành. Các huyện còn lại là Diễn Châu, Đô Lương, Anh Sơn, Quỳ Hợp, mỗi huyện có một cụm công nghiệp đã đi vào hoạt động. Các CCN có diện tích trung bình là 14,2 ha. Trong đó, CCN Hưng Đông có qui mô lớn nhất 39,51ha, xếp thứ hai là Châu Quang (Quỳ Hợp) 27 ha, xếp thứ ba là Nghi Phú (Vinh), Diễn Hồng (Diễn Châu) khoảng 10ha, còn lại là các CCN có qui mô nhỏ dưới 10ha.

Tám cụm công nghiệp đang hoạt động có tổng diện tích là 113,3 ha. trong đó, diện tích dành cho sản xuất là 73,4 ha. Có hai cụm đã sử dụng 100% diện tích đất sản xuất là Đông Vĩnh (Vinh) và Diễn Hồng (Diễn Châu), cụm công nghiệp Nghi Phú đã sử dụng 71,6% diện tích đất sản xuất. Các cụm công nghiệp còn lại mới chỉ sử dụng 10-30% diện tích đất sản xuất, như vậy là không đáp ứng theo yêu cầu của Quyết định 105/2009/QĐ-TTg về tỉ lệ lấp đầy tối thiểu của cụm công nghiệp.

3.2.2.2. Tình hình đầu tư xây dựng

Nhìn chung, các CCN đã quy hoạch có tiến độ thực hiện xây dựng đáp ứng kịp thời nhu cầu của doanh nghiệp. Phần lớn các vị trí được huyện lựa chọn đều có địa điểm thuận lợi (phần lớn không thuộc đất thổ cư, gần các trục đường giao thông, đường điện đã có sẵn, cao độ lớn, cấp thoát nước thuận lợi,…) nên chi phí giải phóng, san lấp mặt bằng cũng như chi phí đầu tư hạ tầng kỹ thuật thấp.

Đầu tư xây dựng hạ tầng các CCN được thực hiện dưới nhiều hình thức khác nhau phụ thuộc vào năng lực nguồn vốn và nhu cầu bức thiết của các nhà đầu tư. Cho đến cuối năm 2008, tổng vốn đầu tư xây dựng của các CCN đã thực hiện đạt trên 57.543 triệu đồng. Trong đó:

- Vốn chuẩn bị đầu tư (gồm vốn quy hoạch, vốn lập dự án đầu tư): 1.746 triệu đồng.

- Vốn đền bù giải phóng mặt bằng: 8.293 triệu đồng.

- Vốn đầu tư hạ tầng kỹ thuật cụm công nghiệp: 23.105 triệu đồng bao gồm:

+ Vốn từ nguồn ngân sách: 11.602 triệu đồng.

+ Vốn của doanh nghiệp kinh doanh hạ tầng: 3.813 triệu đồng.

+ Vốn của doanh nghiệp cụm công nghiệp: 7.690 triệu đồng. [59]

Cụ thể tình hình đầu tư xây dựng và kết quả đạt được như sau:

- CCN Đông Vĩnh được UBND thành phố Vinh giao cho Công ty hạ tầng và phát triển đô thị Vinh làm chủ đầu tư xây dựng và kinh doanh hạ tầng kỹ thuật. Tổng mức đầu tư 5,063 tỷ đồng, trong đó vốn giải phóng và san lấp mặt bằng là 1,4 tỷ đồng phần lớn từ nguồn ngân sách hỗ trợ của tỉnh, thành, vốn đầu tư xây dựng hạ tầng kỹ thuật 3,663 tỷ đồng gồm các hạng mục san nền, giao thông, cấp thoát nước, đường điện. Đến nay, các hạng mục trên cơ bản đã hoàn thiện [65].

- Cụm công nghiệp Hưng Lộc dự án đầu tư hạ tầng kỹ thuật đã hoàn thành và được UBND tỉnh phê duyệt tại Quyết định số 2114/QĐ.UB-CN ngày 08/11/2004 với tổng mức đầu tư là 20,98 tỷ đồng bao gồm các hạng mục: san nền, giao thông, cây xanh, cấp thoát nước và điện, thực hiện theo mô hình nhà nước và doanh nghiệp cùng làm. Trong đó chi phí giải phóng và san lấp mặt bằng, rà phá bom mìn và xử lý môi trường 3,375 tỷ đồng, chi phí xây lắp các hạng mục 16,97 tỷ đồng [65]. Hiện UBND thành phố Vinh đang tiếp tục triển khai các bước công việc để sớm giải quyết địa điểm cho doanh nghiệp.

- CCN Nghi Phú do BQL dự án Khu công nghiệp nhỏ Nghi Phú quản lý xây dựng hạ tầng. Các hạng mục ngoài hàng rào do nhà nước đầu tư xây dựng, các doanh nghiệp bỏ tiền để thực hiện các hạng mục trong hàng rào theo phần diện tích được thuê. UBND tỉnh Nghệ An đã có Quyết định phê duyệt dự án đầu tư và đang triển khai thực hiện với tổng mức đầu tư hạ tầng kỹ thuật 20 tỷ đồng, trong đó nguồn vốn ngân sách là 12 tỷ đồng, vốn doanh nghiệp đóng góp 8 tỷ đồng [65].

- CCN Hưng Đông đã hoàn thành công tác quy hoạch, công tác lập dự án đầu tư đang được triển khai thực hiện để trình UBND tỉnh phê duyệt. Trong đó toàn bộ vốn chuẩn bị đầu tư, đền bù giải phóng mặt bằng, thiết kế dự toán, cắm mốc và các hạng mục ngoài hàng rào sẽ do nguồn ngân sách nhà nước đầu tư xây dựng, sau đó tiến hành giao đất cho doanh nghiệp. Các hạng mục trong hàng rào sẽ do các doanh nghiệp bỏ vốn xây dựng theo thiết kế.

- CCN Diễn Hồng tổng mức đầu tư 11,5 tỷ đồng trong đó vốn san lấp giải phóng mặt bằng 1,5 tỷ đồng, vốn đầu tư hạ tầng kỹ thuật 10 tỷ đồng [65]. Đây là CCN cũng thực hiện hình thức nhà nước và doanh nghiệp cùng làm.

3.2.2.3. Tỉ lệ thu hút vốn đầu tư cho các cụm công nghiệp

Hầu hết các CCN Nghệ An đều có những điều kiện thuận lợi về vị trí địa lí, cơ sở hạ tầng cũng như các chính sách ưu đãi đầu tư được áp dụng. Cho đến nay đã có tổng số 83 dự án đầu tư đã đăng kí đầu tư với tổng mức đầu tư đạt 243.003,93 triệu đồng chiếm 2,9% tổng mức vốn đầu tư của tỉnh. Đây là tỉ lệ khá thấp phản ánh mức độ hấp dẫn của CCN Nghệ An chưa cao. Trong số 5 địa phương có CCN đi vào hoạt động thì thành phố Vinh có tỉ lệ thu hút đầu tư vào các CCN đạt cao nhất (226.748,3) triệu đồng chiếm tới 93% tổng mức đầu tư vào CCN đang hoạt động của tỉnh và chiếm 7,7% tổng mức đầu tư của thành phố. Điều này khẳng định những lợi thế của đô thị trong khả năng thu hút các nguồn đầu tư cho phát triển công nghiệp.

Các CCN đã lấp đầy các dự án là Đông Vĩnh (Tp.Vinh) 10 dự án, Diễn Hồng (Diễn Châu) 21 dự án, Thung Khuộc (Quỳ Hợp) 18 dự án. Nhiều dự án có vốn đầu tư lớn trên 10 tỷ đồng như: CCN Đông Vĩnh có 4 doanh nghiệp (Công ty TNHH Xuân Ngọc sản xuất gỗ ván ép, foocmika, đồ nhựa 10,42 tỷ đồng; Công ty cổ phần XD & CB gỗ XK 11,15 tỷ đồng; Công ty TNHH Quang Triều kinh doanh sản phẩm mộc mỹ nghệ cao cấp 11,78 tỷ đồng; Công ty cổ phần Thống Nhất xây dựng nhà máy chế biến lạc nhân 30,029 tỷ đồng), CCN Nghi Phú có 10 doanh nghiệp (Công ty TNHH Đức Phong 11,14 tỷ đồng, Công ty TNHH sản xuất tôn, thép 13,4 tỷ đồng, Công ty CP SXTM Việt Mỹ 10,37 tỷ đồng,…) [59]. Các dự án đi vào sản xuất đã tạo việc làm và thu nhập ổn định cho gần 4.500 lao động, nộp ngân sách nhà nước gần 15 tỷ đồng mặc dù các doanh nghiệp hoạt động trong CCN đang trong thời kỳ đầu kinh doanh và hưởng các cơ chế chính sách ưu đãi về các loại thuế.

3.2.2.4. Tác động môi trường của cụm công nghiệp

Sản xuất công nghiệp ở các CCN phát triển ngày càng mạnh (Thung Khuộc, Diễn Hồng, Đông Vĩnh) làm phát sinh một lượng lớn chất thải, nước thải trong khi đa số các CCN chưa có hệ thống xử lý chất thải rắn, nước thải tập trung. Mặt khác, do tốc độ đô thị hoá khi có CCN xây dựng nhưng chưa có biện pháp kiểm soát do quy hoạch đô thị chưa theo kịp với sự phát triển và chưa được chú ý đúng mức, tình trạng vi phạm quy hoạch như xây nhà ở trong CCN... đã gây nên tình trạng ô nhiễm môi trường và gây bức xúc trong nhân dân trong vùng.

Ngoài ra, trong các CCN còn có một loại ô nhiễm môi trường khó kiểm soát, đó là ô nhiễm không khí, bụi và tiếng ồn từ các cơ sở sản xuất chế biến đá, xay nhựa. Hệ thống lọc bụi, lọc không khí và hạn chế tiếng ồn phần lớn ở các nhà máy, phân xưởng sản xuất còn rất sơ sài và mang tính chất hình thức.
Đơn cử như ô nhiễm ở CCN Diễn Hồng, theo ông Nguyễn Hồng Trung - Trưởng Ban quản lý khu công nghiệp, là do phế liệu các cơ sở, các doanh nghiệp nhập từ Lào về quá nhiều, diện tích đất một số cơ sở lại quá chật nên rác để không đúng nơi qui định, khói thải gây ô nhiễm các khu vực xung quanh. Bên cạnh đó, một số cơ sở sản xuất không chấp hành các qui định về bảo vệ môi trường của UBND xã, Ban quản lý, hệ thống mương thoát nước ùn tắc nhưng không khắc phục được. Cả CCN chưa có đánh giá tác động môi trường chung. Hệ thống tiêu thoát nước của CCN hiện đang bị tắc.

Còn tại CCN Hưng Dũng (thành phố Vinh), một doanh nghiệp gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng là Công ty cổ phần nhựa Hùng Linh. Nhà máy của công ty được xây dựng trên tổng diện tích 6.052m2. Trong bản cam kết bảo vệ môi trường của công ty này lập vào tháng 3 năm 2010 thì vị trí nhà máy phía Đông Bắc giáp đường qui hoạch số 2, phía Đông Nam giáp đường lô số 13, phía Tây Bắc giáp đường qui hoạch, phía Tây Nam giáp mương nước thải của CCN. Nhưng thực tế, nhà máy này có hai mặt nằm trọn trong vườn nhà dân. Có 5 hộ dân nhà sát kề với nhà máy chỉ 10m đất, trong khi đó theo qui định, bờ rào nhà máy phải cách xa nhà dân 500 m. Việc nhà máy nằm trọn trong khu dân cư khiến cả xóm Hòa Tiến - Hưng Lộc phải hứng chịu mùi khói độc và tiếng ồn của nhà máy.

Tuy mới chỉ có ít nhà máy đi vào hoạt động, nhưng với tình trạng ô nhiễm như hiện nay thì khi đã lấp đầy diện tích của các CCN sẽ tạo ra một áp lực lớn đối với tài nguyên và môi trường của vùng.

3.2.2.5. Công tác quản lý nhà nước đối với cụm công nghiệp

Việc hình thành và phát triển các CCN thời gian vừa qua xuất phát từ yêu cầu đầu tư phát triển. UBND cấp huyện vừa là người thực hiện quản lý vừa là nơi tổ chức xây dựng phát triển các CCN. Cho đến nay, trên phạm vi cả nước vẫn chưa có quy định thống nhất về công tác quản lý.

Đáp ứng yêu cầu thực tế phát triển, UBND tỉnh đã kịp thời ban hành Quy chế tạm thời về quản lý CCN trên địa bàn toàn tỉnh (kèm theo Quyết định số 92/2005/QĐ-UBND ngày 17/10/2005). Việc hình thành, xây dựng, thu hút đầu tư vào các CCN nhìn chung thực hiện đúng quy chế. Tuy vậy, quá trình hình thành, phát triển một số CCN do vừa triển khai đầu tư xây dựng vừa lập quy hoạch chi tiết nên nảy sinh nhiều vấn đề cần phải xử lý trong thời gian tới.

3.2.2.6. Đánh giá kết quả phát triển các CCN

a. Ưu điểm

- Sự hình thành và phát triển các CCN (Đông Vĩnh, Nghi Phú, Hưng Lộc, Diễn Hồng, Thung Khuộc,…) thời gian vừa qua đã tạo ra bước đột phá trong thu hút đầu tư để phát triển công nghiệp, thúc đẩy phát triển kinh tế, đẩy nhanh quá trình đô thị hoá ở các địa phương. Khai thác có hiệu quả tiềm năng và các nguồn lực sẵn có của từng địa phương.

- Các CCN hình thành đã thúc đẩy phát triển công nghiệp, TTCN của địa phương, khai thác tiềm năng và lợi thế của từng vùng, giải quyết việc làm cho nhiều lao động, góp phần quan trọng vào việc thực hiện thắng lợi các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh, tạo việc làm và thu nhập cho gần 5.000 lao động.

- Các doanh nghiệp CCN cũng góp phần làm thay đổi bộ mặt và cấu trúc mạng lưới thương mại hàng hoá và dịch vụ.

- Tạo điều kiện thuận lợi cho việc tăng cường công tác quản lý nhà nước đối với các doanh nghiệp sản xuất công nghiệp.

b. Tồn tại:

- Việc triển khai xây dựng hạ tầng các CCN còn chậm và thiếu đồng bộ, chưa đáp ứng được yêu cầu thu hút đầu tư.

- Công tác qui hoạch một số nơi thiếu khoa học, triển khai thực hiện xây dựng thiếu đồng bộ và không đúng quy hoạch đã được phê duyệt, hệ thống hạ tầng kỹ thuật chắp vá... làm nảy sinh nhiều vấn đề cần phải giải quyết như: xử lý môi trường, xây dựng văn phòng, nhà ở trong CCN.

- Công tác giải phóng mặt bằng các CCN vẫn còn chậm và chưa có biện pháp mạnh để giải quyết triệt để, chưa đáp ứng được yêu cầu thuê đất của các nhà đầu tư.

- Cơ chế, thủ tục hành chính còn nhiều vướng mắc chưa tháo gỡ kịp thời để đẩy nhanh đầu tư xây dựng.

- Huy động vốn đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng từ các doanh nghiệp đầu tư hạ tầng và doanh nghiệp CCN thấp trong khi nguồn vốn ngân sách còn hạn chế.

- Công tác quy hoạch, đầu tư xây dựng khu dân cư, dịch vụ ở các CCN chưa được coi trọng.

c. Nguyên nhân:

- Nguyên nhân khách quan

+ Môi trường đầu tư chưa thực sự hấp dẫn nên việc thu hút các dự án đầu tư bên ngoài gặp khó khăn.

+ Vốn đầu tư phát triển các CCN nhất là vốn chuẩn bị đầu tư hạn chế.

- Nguyên nhân chủ quan

+ Sự phối hợp giữa các ngành liên quan (nhất là trên lĩnh vực đền bù giải phóng mặt bằng) trong tổ chức xây dựng các CCN chưa chặt chẽ do chưa có qui chế phối hợp.

+ Quy chế quản lý các CCN chậm được cụ thể hoá. Trước khi ban hành quy chế, một số CCN giao cho xã làm chủ đầu tư, năng lực chuyên môn của hầu hết các Ban quản lý yếu lại kiêm nhiệm nên quá trình triển khai đã vi phạm trình tự, thủ tục trong quá trình xét duyệt bố trí các cơ sở sản xuất trong CCN.

+ Quy hoạch tổng thể các CCN chưa có vì vậy trong quá trình lựa chọn quy hoạch xây dựng còn lúng túng, kéo dài ảnh hướng đến tiến độ đầu tư và phát sinh một số chi phí ngoài dự toán.

+ Cơ chế, chính sách hỗ trợ phát triển CCN chưa được nghiên cứu ban hành nên chưa khuyến khích trong việc thu hút các nhà đầu tư kinh doanh hạ tầng, chưa có cơ sở để các địa phương triển khai thực hiện.
Tóm lại, cụm công nghiệp cũng là một trong những hình thức tổ chức lãnh thổ được quan tâm của tỉnh Nghệ An, trong điều kiện nền kinh tế của tỉnh nhìn chung còn thấp, khả năng thu hút đầu tư chưa cao thì việc phát triển các cụm công nghiệp trên tất cả các địa phương trong tỉnh sẽ góp phần tiết kiệm được chi phí đầu tư cũng như nâng cao hiệu quả sản xuất công nghiệp.