Số 13 Tháng 3/2008 Chiều hướng phát triển dân số và học sinh, hiện tại và tương lai Vũ Quang Việt

1. 
   Cấp tiểu học: Từ năm 2006 trở đi, dân số nói chung sẽ tiếp tục tăng, đạt con số gần 104 triệu năm 2030, nhưng  dân số ở tuổi tiểu học sẽ tiếp tục giảm xuống 6,5 triệu vào năm 2020, và 6,3 triệu vào năm 2030.
   
2. 
   Cấp trung học: Sau năm 2006, số dân đến tuổi học trung học sẽ giảm mạnh, từ 12,8 triệu năm 2006 sẽ chỉ còn 10,4 triệu năm 2015 và tiếp tục ở mức thấp này sau đó.
   
3. 
   Nói chung học sinh cấp phổ thông kể cả trung học và tiểu học nếu tính từ 2006 đến năm 2020, sẽ giảm hơn 3 triệu và sau đó vẫn còn giảm nhẹ.
   
4. 
   Cấp đại học:  Số dân ở độ tuổi đi học đại học vừa qua vẫn tăng, trung bình 1,5% từ năm 2000 đến năm 2006, nhưng tương lai sẽ khác. Nếu so với hiện nay, số dân ở độ tuổi đại học sẽ thấp hơn hiện nay 10% vào năm 2015, 20% vào năm 2020 và 24% vào năm 2030. Vì giảm dân số như thế cho nên nếu tổng số sinh viên đại học chỉ bằng như ngày nay thì tỷ lệ đi học vẫn tăng lên mức 26% so với hiện nay là 20,5%. Do đó cả hai kế hoạch của Bộ:
   

Theo đánh giá của bài này, cần xem xét lại chiến lược mà Bộ giáo dục đề ra, thường có những chỉ tiêu duy ý chí và phi thực tiễn. Đánh giá này cũng không khác mấy đánh giá của Ngân hàng Thế giới, cho rằng Chiến lược Đổi mới của Bộ 2006-2020 rất tham vọng, tăng lượng sinh viên gấp 3, 4 lần hiện nay nhưng nó còn sơ lược(still incipient) và tuy đưa ra mục tiêu muốn đạt nhưng lại không bàn gì đến cách làm sao thực hiện chúng.[1] Thực tế cho thấy áp lực ngân sách chi cho giáo dục ở cấp phổ thông sẽ giảm vì số luợng học sinh giảm. Điều này cho phép nhà nước tập trung vào nâng cao chất lượng thay vì phải chạy theo việc đáp ứng nhu cầu của số lượng.

Dự báo về giáo dục các cấp không thể không gắn với dự báo về phát triển dân số theo độ tuổi. Sẽ rất lãng phí và người có trách nhiệm về giáo dục không thể đặt đúng mục tiêu, thậm chí vẽ voi, khi chính sách hoạch định về giáo dục không dựa trên nghiên cứu dự báo về dân số nhiều năm trước mắt. Nếu như trong tương lai số trẻ em tăng thì việc lo lắng nhằm có tài chính, giáo viên, trường sở để đảm đảm cho trẻ em được học hành là điều ưu tiên, nhưng nếu số trẻ đến tuổi đi học giảm thì việc thuần túy chạy theo các biện pháp nhằm mở rộng cơ sở tiếp nhận số lượng người đi học khi số dân ở độ tuổi đi học giảm không những lãng phí và có thể tạo ra đội quân có bằng cấp thất nghiệp. Cho đến nay hình như thiếu vắng các nghiên cứu này ở Việt Nam; và nếu có thì những nghiên cứu như thế này chưa thấy xuất hiện trên báo chí, đặc biệt là chưa bao giờ được Bộ Giáo dục và Đào tạo (GĐT) nêu lên, làm cơ sở cho các chính sách cải cách giáo dục của Bộ.

Cho nên thông tin dự báo phải được coi là thông tin nền tảng cho bất cứ một chương trình cải cách giáo dục có tầm nhìn phóng chiếu 10 hay 20 năm về phía trước.  Phần viết này, có tính khỏi động, đặt nền móng số liệu cho những nghiên cứu tiếp theo. Những tính toán trong bài này tất nhiên không phải hoàn hảo, do đó tác giả hy vọng những tác giả khác sẽ tiến hành nghiên cứu nhằm cung cấp số liệu cơ bản hoàn hảo hơn.

Dân số Việt Nam sẽ tiếp tục tăng trưởng cho đến năm 2030. Số dân sẽ tăng từ 84,1 triệu lên gần 104 triệu năm 2030. Điều quan trọng là tỷ lệ tăng dân số hàng năm giảm dần; mức tăng hàng năm từ trên 1,2% sẽ giảm dần xuống 0,5% vào năm 2030. Sự kiện này phản ánh chiều hướng biến động hiện nay trong dân số: (a) tỷ suất sinh giảm, mặc dù có tăng đôi chút vào năm 2001 và đặc biệt là năm 2003 do lòng tin tử vi sinh con vào năm tốt; (b) tỷ suất tử giảm nhanh so với các nước láng giềng, có thể vì đời sống được nâng cao góp phần nâng cao sức khoẻ và chi tiêu cho bảo vệ sức khoẻ. Cơ cấu dân số chuyển từ nông thôn sang thành thị cũng góp phần làm giảm số sinh.

   Dân số ở tuổi 5-9, 10-14, 16-19 sẽ giảm mạnh về tỷ lệ dân số và giảm cả về lượng. Đặc biệt là nhóm tuổi 15-19, tuổi học trung học phổ thông; số lượng giảm từ 9 triệu năm 2006 xuống 7 triệu năm 2030.

   Dân số ở tuổi 20-24, tuổi đi học đại học sẽ giảm mạnh về cả tỷ lệ và lượng; số lượng giảm từ 7 triệu năm 2006 xuống 5,6 triệu năm 2030.

   Dân số ở tuổi 60-64 và 65 trở lên sẽ tăng mạnh cả về tỷ lệ lẫn số lượng. Đây là tuổi về hưu. Như thế tỷ lệ những người trong độ tuổi này là 8,1% vào năm 2006 sẽ tăng lên 16,8% vào năm 2030.  Những người này sẽ phải dựa vào lương hưu hoặc con cái, và là vấn đề mà xã hội phải quan tâm để có chính sách phù hợp.

Mẫu giáo theo tiêu chuẩn quốc tế thường không được coi là giáo dục cưỡng báchvì nhiều năm mẫu giáo mang chỉ là nhà trẻ, chủ yếu tạo sự dễ dàng cho cha mẹ tham gia vào thị trường lao động, và đồng thời giúp trẻ em tham gia sinh hoạt với trẻ em đồng tuổi nhằm phát huy các tiềm nămg giao tiếp xã hội. Khi ra khỏi nhà trẻ để đi vào hệ tiểu học, học sinh không cần biết nhiều hơn là đánh vần và đếm số, cho nên chỉ có năm cuối cùng của mẫu giáo dạy đánh vần và đếm số mới mang tính giáo dục phổ cập vì cần thiết cho việc vào tiểu học.

Do đó tùy chính sách xã hội và khả năng kinh tế của từng nước mà mẫu giáo mang tính phổ cập và thuộc trách nhiệu tài chính của nhà nước hay không. [2]  Một số nước tiên tiến như Úc, New Zealand, Nam Triều Tiên, Ireland cũng chỉ có chương trình mẫu giáo một năm. Nhiều nước châu Âu có chương trình kéo dài 3 năm, Nga và các nước Đông âu thậm chí có chương trình kéo dài 4 năm. Tỷ lệ ở độ tuổi đi học do đó rất khác nhau, khó có nền tảng so sánh. Thí dụ ở Mỹ là 60%, Canada 65%, Anh 77%, Nhật 84%, Thụy Sĩ 93%, Úc 100%, Pháp 113%, Mã Lai 99%, Thái Lan 92%, Trung Quốc 36%, Indonesia 22%.[3]  Việt Nam hiện nay là 63%.

Ở Việt Nam, chương trình mẫu giáo kéo dài 3 năm, mà nhiều cha mẹ coi đó là bệ phóng “thiên tài”, nên ngay từ tuổi nhỏ này đã bị nhồi nhét.  Trong thời điểm kỳ giữa năm 2000-2006, số lượng trẻ trong độ tuổi mẫu giáo đã giảm (coi bảng 3), nhưng số lượng học sinh mẫu giáo vẫn tăng mạnh, từ 2,1 lên 2,6 triệu, tức là 24%, đưa tỷ lệ trong độ tuổi đi học tăng từ 47% lên 63%. Số chi ngân sách cho mẫu giáo là 4.096 tỷ đồng gần bằng ngân sách nhà nước (NSNN) chi cho đại học 4.881 tỷ đồng. Nếu tính theo đầu học sinh thì NSNN chi cho mỗi học sinh mẫu giáo cao hơn chi cho một học sinh trung học phổ thông là 38%. Đấy là chưa kể cha mẹ còn phải trả học phí và phụ phí xây trường rất cao, có nơi lên tới 200 ngàn đồng một tháng. Bộ GDĐT không công bố về số liệu phân bổ giữa nông thôn và thành thị, nhưng chỉ quan sát sơ lược ta cũng có thể kết luận là NSNN chi tiêu chủ yếu phục vụ người thành phố.