Xin chân thành cảm ơn ! Hà Nội, ngày tháng năm Tác giả Trần Thị Xuân

TỔNG QUAN TÀI LIỆU

1. 
   Tổng quan về Đa dạng sinh học
   
   1. 
      Khái niệm về đa dạng sinh học
      

Hiện nay có nhiều định nghĩa về đa dạng sinh học. Định nghĩa do Quỹ Bảo tồn Thiên nhiên thế giới (1989)[17] quan niệm: Đa dạng sinh học là sự phồn thịnh của sự sống trên trái đất, là hàng triệu loài thực vật, động vật và vi sinh vật, là những gen chứa đựng trong các loài và là những hệ sinh thái vô cùng phức tạp tồn tại trong môi trường”. Do vậy, đa dạng sinh học bao gồm 3 cấp độ: đa dạng gen, đa dạng loài, đa dạng hệ sinh thái. Đa dạng loài bao gồm toàn bộ các loài sinh vật sống trên trái đất, từ vi khuẩn đến các loài động, thực vật và các loài nấm. Ở mức độ vi mô hơn, đa dạng sinh học bao gồm cả sự khác biệt về gen giữa các loài, khác biệt về gen giữa các quần thể sống cách ly về địa lý cũng như sự khác biệt giữa các cá thể cùng chung sống trong một quần thể. Đa dạng sinh học còn bao gồm cả sự khác biệt giữa các quần xã mà trong đó các loài sinh vật sinh sống, các hệ sinh thái nơi mà các loài cũng như các quần xã sinh vật tồn tại và cả sự khác biệt của các mối tương tác giữa chúng với nhau.

Theo Công ước Đa dạng sinh học thì “ Đa dạng sinh học là sự phong phú của mọi cơ thể sống có từ tất cả các nguồn trong các hệ sinh thái trên cạn, ở biển và các hệ sinh thái dước nước khác và mọi tổ tổ hợp sinh thái mà chúng tạo nên. Đa dạng sinh học bao gồm sự đa dạng trong loài (đa dạng di truyền hay còn gọi đa dạng gen), giữa các loài (đa dạng loài), các hệ sinh thái (đa dạng hệ sinh thái). [30].

- Đa dạng di truyền được hiểu là tần số và sự đa dạng của các gen và bộ gen trong mỗi quần thể và giữa các quần thể với nhau.

- Đa dạng loài là tần số và sự phong phú về trạng thái của các loài khác nhau.

- Đa dạng hệ sinh thái là sự phong phú về trạng thái và tần số của các hệ sinh thái khác nhau.

Từ ba góc độ này, người ta có thể tiếp cận với Đa dạng sinh học ở cả ba mức độ: mức độ gen phân tử (gen), mức độ cơ thể và mức độ hệ sinh thái (IUCN, 1994).[31]

2. 
   Chỉ số Đa dạng sinh học
   

• 
  Cách đếm tương đương
  

E(S) =_



Với E(S) là số loài có thể xác định được trong mẫu, n là cỡ mẫu tiêu chuẩn, N là tổng số cá thể trong mẫu được xác định và n­_i là số cá thể của loài thứ i trong mẫu. Thuận ngữ _ là một sự kết hợp, nó được tính như sau:

Để bổ sung cho cách đếm tương ứng, có nhiều chỉ số về sự phong phú thành phần loài được bổ sung vào như sau:

Margalef (1969) : D = (S-1)/ Ln N

Menhinick (1964):

Có sự khác biệt về chỉ số phong phú thành phần loài và sự khác biệt còn phụ thuộc vào loại chỉ số được sử dụng.

Rõ ràng phải có một cách nào đó để xác định tính đa dạng, đưa vào tính toán chỉ số phong phú thành phần loài và sự ưu thế của những cá thể trong từng loài. Cách tính đó được gọi là chỉ số đa dạng hay là chỉ số không đồng nhất. [4]

• 
  Chỉ số đa dạng
  

• 
  Chỉ số ưu thế
  

Với P_i là tần suất của những cá thể loài i.Trong đó P_i = _



Với n_i là số cá thể của loài thứ i và N là tổng số cá thể. Khi D tăng, sự đa dạng thực sự giảm. Để tránh sự hiểu lầm, chỉ số Simpson thường được viết là 1- D hay 1/D vì thế khi giá trị này tăng thì chỉ số đa dạng tăng. Tuy nhiên sự bất tiện trong chỉ số Simpson là chỉ chú trọng vào những loài ưu thế. Như thể những loài hiếm chỉ có một cá thể thì bị mất đi khả năng làm thay đổi chỉ số này.

McIntosh (1967) đề nghị chỉ số _ với _ và P_i­ là tần suất của loài thứ i.

Berger và Paker (1970) đưa ra một chỉ số khác d = N_max / N với N_max là số cá thể của loài ưu thế nhất. Cũng như chỉ số Simpson, các dạng hỗ trợ khác cũng được chấp nhận. Mặc dù chỉ số McIntosh và Berger và Parker không chú trọng về loài phổ biến, nhưng cả hai đều bị ảnh hưởng bởi số cá thể trong mẫu. Tóm lại không có chỉ số nào hoàn chỉnh nhưng theo May (1975) kết luận rằng chỉ số Berger – Parker là một trong những chỉ số đa dạng thỏa mãn nhiều yêu cầu nhất. [4]

• 
  Chỉ số thống kê
  

Chỉ số Shannon - Weaner H’ (Shannon và Weaner, 1949), giả định tất cả các loài được thể hiện trong mẫu và thu mẫu ngẫu nhiên. H’ = - _. Với P_i là tần suất của những cá thể loài thứ i. Chỉ số đa dạng của Shannon – Weaner trong một quần xã thường biến động trong khoảng từ 1,0 – 6,0. Giá trị cao nhất là H­_max xuất hiện khi mọi loài trong quần xã có số lượng tương đương nhau, lúc đó nó sẽ tương đương với lnS. Sự cân bằng trong quần xã đa dạng thực sự được tính theo công thức:

Evenness = H’/H_max = H’ / lnS với E nằm trong khoảng [0,1].

Chỉ số Brillouin: Tính ngẫu nhiên của mẫu không thể hoàn toàn giống nhau được, thí dụ như đối với bẫy bằng ánh sáng nơi có nhiều loài côn trùng phân bố và chịu sự hấp dẫn của ánh sáng với các mức khác nhau và như thế thì chỉ số Brillouin được dùng như sau:

Một kết quả so sánh các chỉ số được liệt kê trong bảng 1. Vài chỉ số được sử dụng nhiều hơn một số chỉ số khác. Đề bảo tồn tính đa dạng sinh học, chỉ số nào phát hiện được nhiều loài hiếm thì được sử dụng, khi so sánh các quần xã khác nhau về số lượng, thì chỉ số Simpson và Berger – Parker không thích hợp. [8]

• 
  Chỉ số đa dạng ngoài tiêu chuẩn
  

1. 
   Các phương pháp bảo tồn
   

• 
  Bảo tồn nguyên vị
  

Chỉ trong tự nhiên, các loài mới có khả năng tiếp tục quá trình thích nghi tiến hóa đối với môi trường thay đổi trong các quần xã tự nhiên của chúng.

Thông thường bảo tồn nguyên vị được thực hiện bằng cách thành lập các khu bảo tồn và đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp nhằm mục đích:

• 
  Bảo tồn Đa dạng sinh học
  
• 
  Bảo tồn cảnh quan địa lý, môi trường sinh thái, di tích lịch sử văn hóa.
  
• 
  Khu vực để nghiên cứu khoa học
  
• 
  Nơi thăm quan học tập và du lịch sinh thái
  

• 
  Bảo tồn chuyển vị
  

• 
  Nơi sinh sống bị suy thoái hay hủy hoại không thể lưu giữ lâu hơn các loài nói trên.
  

• 
  Dùng để làm vật liệu cho nghiên cứu, thực nghiệm và phát triển sản phẩm mới, để nâng cao kiến thức cho cộng đồng.
  

4. 
   Đa dạng loài thủy vực nước ngọt nội địa Việt Nam
   

Thành phần loài cá các thủy vực nội địa Việt Nam bao gồm trên 700 loài và phân loài thuộc 228 giống, 57 họ và 18 bộ. Riêng bộ cá chép có 276 loài và phân loài thuộc 100 giống và 4 họ, 1 phân họ được coi là đặc hữu ở Việt Nam. Số lượng loài cá ở các cửa sông dao động từ 70 đến hơn 230 loài, với tổng số hơn 580 loài, thuộc 109 họ và 27 bộ.[34]

Các thủy vực nội địa có 1.438 loài tảo thuộc 259 chi và 9 ngành, 794 loài động vật không xương sống. Có 54 loài giáp xác nhỏ lần đầu tiên được mô tả ở Việt Nam, riêng 2 nhóm tôm, cua (giáp xác lớn) có 59 loài thì có tới 33 loài (55,9%) lần đầu tiên được mô tả. Trong tổng số 147 loài trai ốc, có 43 loài (29,2%), 3 giống lần đầu tiên được mô tả, tất cả đều là đặc hữu của Việt Nam hay vùng Đông Dương. Điều đó cho thấy sự đa dạng và mức độ đặc hữu của khu hệ tôm, cua, trai, ốc, nước ngọt nội địa Việt Nam là rất lớn. [14].

1.2. Tổng quan về Hệ sinh thái Hồ Tây

1.2.1. Điều kiện tự nhiên của Hồ Tây

1.2.1.1. Vị trí địa lý và một số đặc trưng của Hồ Tây

Hồ Tây nằm ở phía Tây Bắc nội thành Hà Nội, thuộc quận Tây Hồ, phía Bắc giáp đê bao Yên Phụ - Tứ Liên, phía Nam giáp với đường Thụy Khuê, phía Đông giáp với đường Thanh Niên, phía Tây giáp với đường Lạc Long Quân. Hồ có hình móng ngựa và nằm ở 20⁰04’ vĩ độ Bắc, 105⁰50’ kinh độ Đông. Hồ Tây nằm cao hơn so với mặt biển 6m. [1]

Đây là hồ có diện tích lớn nhất trong số các hồ của Thành phố Hà Nội. Hồ có diện tích mặt nước khoảng 516 ha, chiều dài gần 3km, rộng trung bình 2km và chu vi khoảng 18km. Độ sâu trung bình khoảng 2,3m, nơi sâu nhất khoảng 3m, với dung tích chứa nước trên 9 triệu m³ và thay đổi theo mùa.

Hồ Tây luôn được coi là lá phổi của Thành phố Hà Nội. Khí hậu Hà Nội có lượng bức xạ mặt trời dồi dào, với tổng lượng trung bình 111,5 – 122,8 Kcal/cm³, đã tạo điều kiện phát triển cho thực vật thủy sinh và thực vật trên bờ của hồ. Nhiệt độ của hồ trong năm dao động trung bình từ 10⁰C đến 30⁰C, tuy nhiên khí hậu của khu vực xung quanh hồ được điều hòa ổn định hơn.

Tổng lượng mưa trung bình là 1870mm, trong đó các tháng mùa mưa chiếm tới 85% tổng lượng mưa cả năm. Đặc biệt vào tháng 7, tháng 8 (giữa mùa mưa), mỗi tháng có tới 16 – 18 ngày mưa với lượng mưa trung bình 300 – 350 mm, nên Hồ Tây phải chứa một lượng nước rất lớn góp phần chống ngập úng cho khu vực phía Tây Bắc nội thành Hà Nội. [23].

Ngược lại vào mùa khô (các tháng mùa đông) thì hồ lại là nơi chứa nước và xử lý một phần nước thải của Thành phố bằng cơ chế tự động làm sạch. Hiện nay Hồ Tây phải tiếp nhận nước mưa và nước thải sinh hoạt từ các khu vực xung quanh hồ đổ vào cống Tàu Bay, nước từ hồ Trúc Bạch đổ sang cống Cây Si, nước thải từ cống Phan Đình Phùng qua mương Thụy Khuê, cống Đõ đổ vào Hồ Tây.

1.2.2. Khu hệ động thực vật ở Hồ Tây

Hà Nội có khí hậu nhiệt đới gió mùa nóng ẩm cùng với hình thái thời tiết đủ 4 mùa trong năm đã góp phần tạo nên sự đa dạng sinh học cho Hồ Tây. Theo các nghiên cứu của Nguyễn Xuân Quýnh [13]Dương Đức Tiến [15], Đặng Ngọc Thanh[14], Mai Đình Yên [21] hệ sinh thái Hồ Tây có sự đa dạng về động thực vật được coi là điển hình nhất của hệ sinh thái nước ngọt, nước đứng của đồng bằng Bắc Bộ. Diễn thế sinh thái và sự biến đổi thành phần đa dạng sinh học trong vài chục năm qua là không lớn.

Qua các số liệu nghiên cứu về thực vật ở Hồ Tây những năm trước trở lại đây cho thấy:

Về thực vật, quanh hồ có khoảng 214 loài cây bóng mát, hoa và cây cảnh. Về thực vật nổi, theo Vũ Đăng Khoa (1996) [11], thực vật nổi ở Hồ Tây gồm có 115 loài và dưới loài thuộc 5 ngành: tảo lục (Chlorophyta), tảo lam (Cyanophyta), tảo silic (Bacillariophyta), tảo mắt (Euglenophyta) và tảo giáp (Pyrophyta)