Xứ đàng trong năm 1621
tải về 0.59 Mb. Chế độ xem pdf
|
KhoSachOnline.Com-lich-su-vuong-quoc-dang-ngoai-pdf
| CH
ƯƠNG 11: THIÊN VĂN Tr ước hết nên biết về một ít tục lệ thịnh hành trong xứ này có liên quan t ới thiên văn học, nhất là về những thiên thực. Họ ham hiểu biết khao này đ ến nỗi trong viện đại học [1] của họ có những phòng rất rộng l ớn để giảng khoa này một cách công khai và người ta trích ra nhiều tiền th ưởng và dành cho các nhà thiên văn lợi tức đặc biệt gồm có nhiều ru ộng vườn để làm một thứ tiền lương. Chúa có các nhà thiên văn của chúa. Hoàng t ử có các nhà thiên văn của hoàng tử. Những người này chuyên chú h ọc hỏi để rồi thông báo cho đúng thời kỳ có thiên thực. Nh ưng họ không có bộ lịch cải cách và những khoa chuyên nghiệp bàn v ề sự vận chuyển của mặt trời và mặt trăng nên họ thường tính rất sai v ề mặt trăng và nguyệt thực, do đó thường thường họ nhầm tới hai hay ba gi ờ và nhiều khi, tuy hiếm hơn, tới một ngày trọn, còn họ chỉ tính đúng v ề điều chính yếu của thiên thực [2]. Khi họ tính đúng thì họ được ban th ưởng cho đất ruộng, trái lại nếu tính sai thì mất cả những ruộng đ ất đã được từ những lần trước. Khi có thiên thực, xứ này trở nên rất náo đ ộng. Trong thời gian đó, họ giữ những tập tục xung quanh mặt trời và m ặt trăng. Họ sửa soạn các nghi lễ rất linh đình. Chúa được báo trước ra s ắc lệnh cho tất cả các tỉnh trong nước và bắt các văn nhân cũng như th ường dân phải chuẩn bị đợi ngày đó. Khi ngày đó tới thì tất cả các quan tr ấn tỉnh, các hàng quan khác, các tướng lãnh, kị binh và dân chúng cùng các viên ch ức, tất cả hội họp nhau trong mỗi thành phố và lãnh thổ. Nh ưng cuộc tập họp chính yếu là ở trong phủ chúa, nơi có mặt tất cả các quan cao c ấp trong nước, tất cả đều ra ngoài đem theo vũ khí và cờ hiệu. Chúa đ ứng đầu mặc y phục tang chế, rồi tất cả triều đình, họ nhìn ngắm m ặt trời và mặt trăng, và trong khi thấy thiên thực thì họ quỳ xuống lạy m ột hay hai hay nhiều lần, nói mấy lời thương xót vị hành tinh đang chịu c ực nhọc và thống khổ. Bởi vì họ cho rằng thiên thực không là gì khác, n ếu không phải là mặt trời và mặt trăng bị con rồng nuốt và thay vì nói nh ư chúng ta là mặt trăng bị khuất một nửa hay bị khuất hết, thì họ lại nói. Da an nua, da an het, có nghĩa là con r ồng đã ăn một nửa, con rồng đã ăn h ết tất cả. Cách nói c ủa họ tuy có vẻ quá đáng, nhưng lại nói lên được cái cơ b ản của thiên thực, cũng một nguyên tắc như chúng ta, nghĩa là do đường hoàng đ ạo là đường chính và là đường của mặt trời gặp đường của mặt trăng trong khi v ận chuyển, đó là hai điểm gọi là đầu và đuôi của con r ồng, như các nhà thiên văn thường nói, do đó dễ đi đến kết luận là họ cũng có cùng m ột lý thuyết với chúng ta về thiên thực, sử dụng cùng từ ng ữ và tên gọi con rồng, họ cũng có những từ như Lâu (Aries), Tất (Taurus), Tĩnh (Gemini) và nh ững từ khác để chỉ các cung hoàng đạo. Nh ưng chúng ta hãy trở lại việc các dân tộc này thương xót các hành tinh: sau khi h ọ đã thờ lạy rồi thì chỉ còn nghe thấy tiếng súng hỏa mai, súng musqueton, súng đ ại bác người ta bắn, thứ nhất là từ phủ chúa, sau t ừ khắp kinh thành, hết các chuông đều đổ inh ỏi, nào kèn thổi, nào tr ống đánh, tóm tắt là người ta không bỏ một dụng cụ nào, kể cả soong n ồi và những dụng cụ làm bếp khác mà không đem ra khu vang trong thời gian đó, nghe r ất ồn ào và inh ỏi. Họ nói là làm thế để ngăn cản không cho con r ồng nuốt mặt trời và mặt trăng hay để bắt nó phải nhả và mửa v ật nó đã nuốt. Nói chung thì nh ư vậy. Bây giờ tôi xin nói riêng đến việc có liên quan t ới vụ nguyệt thực xảy ra ngày mồng 9 tháng 12 năm 1620 vào 11 gi ờ thiên văn, nghĩa là một giờ trước nửa đêm. Vào chừng thời gian này tôi đang ở Nước Mặn thụôc tỉnh Quy Nhơn, tại đây có một tướng lãnh cai qu ản khu chúng tôi ở. Một lần ông đến thăm chúng tôi, mấy ngày tr ước khi xảy ra nguyệt thực, chúng tôi có bàn về việc đó. Ông quả quyết là s ẽ không có và ông cực lực bác lại lời chúng tôi, mặc dầu chúng tôi đã cho ông th ấy sự thực bằng cách tính toán của chúng tôi và cả cách thức nguy ệt thực sẽ xảy ra, tất cả đã được vẽ trong sách của chúng tôi. Nh ưng không tài nào làm cho ông tin được. Ông rất cố chấp và quả quyết là n ếu có nguyệt thực thì hẳn chúa đã cho biết trước một tháng trong toàn cõi, theo t ục lệ. Bây giờ chỉ còn tám ngày mà vẫn chưa có sắc lệnh ban hành trong n ước, như thế là dấu hiệu hiển nhiên cho thấy là không có nguy ệt thực xảy ra. Mà vì ông cứ cố chấp quả quyết ngược lại những đi ều chúng tôi nói, nên ông thách chúng tôi, ai thua thì phải mất cho ng ười được một Cabaia (là một thứ áo bằng lụa). Chúng tôi vui lòng thỏa thu ận như thế, nếu chúng tôi thua, chúng tôi cũng sẽ vui lòng biếu ông chi ếc áo dài còn nếu chúng tôi được thì thay vì áo dài, ông phải đến nghe giáo lý tám ngày [3] trong nhà chúng tôi và nghe nh ững gì thuộc về đạo thánh c ủa chúng tôi. Ông đáp, tôi bằng lòng và không những thế mà còn tin theo Kitô giáo n ếu quả thực tôi thấy có nguyệt thực, và hơn nữa, ông nói: n ếu những sự bí ẩn ở trên trời như các thiên thực, các cha hiểu biết xác đáng và ch ắc chắn, còn hiểu biết chúng tôi chỉ là sai lầm, thì là đạo c ủa các cha và sự hiểu biết về Thiên Chúa thật, không thể không đích đáng và đ ạo của chúng tôi hoàn toàn sai lầm. Thời điểm xảy ra nguyệt th ực mà chúng tôi đã tiên đoán đã đến, viên tướng lãnh đến nhà chúng tôi, đem theo nhi ều học trò và nho sĩ để làm chứng về những gì sẽ xảy ra, nh ưng vì nguyệt thực chỉ bắt đầu từ 11 giờ thiên văn, nên trong thời gian đó tôi đi đ ọc kinh nguyện, tôi cũng nhớ quay trở đồng hồ cát chừng một gi ờ trước. Nhưng họ liên tục đến gọi tôi như có vẻ thách thức ra coi nguy ệt thực, họ cho rằng tôi lui vào nhà trong không phải để đọc sách nguy ện mà để che giấu sự hổ thẹn vì thực ra không xảy ra. Họ rất bỡ ng ỡ thấy tôi trả lời quả quyết là chưa tới giờ và phải kiên nhẫn một chút cho đ ến khi đồng hồ cát của tôi mà họ nhìn ngắm như một đồ vật từ ở th ế giới bên kia rơi xuống. [4] Và khi tôi bước ra ngoài, tôi chỉ cho họ th ấy là vòng mặt trăng không hoàn toàn tròn như thường lệ vào lúc bắt đ ầu có nguyệt thực, rồi tối dần tối dần, thế là sáng tỏ sự thật như tôi đã tiên đoán. Viên t ướng lãnh và các văn nhân đều ngạc nhiên về sự việc x ảy ra, tức thì họ truyền lệnh cho người ta tới các nhà trong khu phố và t ới khắp các phố phường loan tin có nguyệt thực, mọi người chạy ra để khua chuông đánh tr ống và làm các nghi lễ như thường lệ để cứu mặt trăng trong c ơn nguy khốn. M ột trường hợp tương tự đồng thời đã xảy ra, giữa những người và ở một địa điểm quan trọng hơn nhiều. Chúng tôi biết rằng các nhà toán h ọc của chúa không biết nguyệt thực này, trái lại các nhà toán học c ủa hoàng tử lần này chuyên chú học hỏi nên biết là có nguyệt thực ở Qu ảng Nam nhưng với một sai lầm quan trọng, không phải họ chỉ lầm hai hay ba gi ờ mà một ngày tròn. Họ công bố sẽ có nguyệt thực vào ngày R ằm nghĩa là một ngày trước khi xảy ra nguyệt thực thực sự. Cha Francois de Pina lúc đó đang ở trong phủ, cha báo tin cho một cận thần, ông này ở gần hoàng tử hơn các vị khác, lúc nào cũng theo ngài với tính cách ng ười chủ nghi lễ, và theo chức vụ được gọi là ông nghè [5], và nhờ v ị này thưa với ngài là nguyệt thực không thể xảy ra vào thời điểm như nhà chiêm tinh đã loan báo, mà là vào ban đêm hôm sau nh ư cha Cristoforo Borri đã nói. Cha nh ờ ông cho chủ ông là hoàng tử biết tin đó và cũng cho ngài th ấy sự sai lầm của các nhà chiêm tinh. Nhưng ông nghè chưa tin lời cha cho l ắm. Vì không hoàn toàn tin tưởng nên cũng không muốn nói. Thế r ồi đến giờ các nhà chiêm tinh đã đoán thì chúa và cả phủ ra xem nguyệt th ực theo cách thức của họ và cứu mặt trăng mà họ tưởng là sắp bị ăn. Nh ưng thấy rõ là đã bị lừa, ngài rất giận các nhà toán học và truyền bớt m ột tỉnh lợi tức họ đã được theo tục lệ chúng tôi đã nói trên, khi họ tính sai. B ấy giờ ông nghè lợi dụng cơ hội thưa với chúa là đạo trưởng Tây d ương đã nói với mình, trước khi xảy ra, là đêm sau mới có. Th ế rồi ông nghè đến tìm cha để biết chắc chắn thời điểm nguyệt th ực. Cha cho biết theo đồng hồ và các dụng cụ khác, là sẽ xảy ra đúng 11 gi ờ đêm sau. Nhưng ông cũng chưa lấy làm chắc và vì ngờ vực, ông không mu ốn đánh thức chúa khi chưa thấy rõ nguyệt thực bắt đầu. Chờ cho t ới lúc đó ông mới chạy đến đánh thức ngài và vội vã cùng mấy ng ười cận thần làm các nghi lễ kính bái và cúng tế theo tục lệ khi có nguy ệt thực. Ông cũng không dám công bố biến cố này ra vì sợ làm mất uy tín c ủa các nhà toán học và sách vở họ dùng. Sau khi nói v ề nguyệt thực thì chúng tôi xin kết thúc chương này b ằng một vụ nhật thực xảy ra vào ngay 22 tháng năm năm 1621. Trong v ụ này, các nhà thiên văn của chúa tiên đoán là sẽ xảy ra và kéo dài trong hai ti ếng đồng hồ. Nhưng vì họ rất tín nhiệm chúng tôi về vấn đề này và đ ể biết chắc chắn hơn, họ đến tìm chúng tôi để xem chúng tôi nghĩ sao. Tôi cho h ọ biết rằng chắc chắn sẽ có nhật thực và không gì xác đáng h ơn. Chúng tôi cho họ coi đường vẽ trong lịch của chúng tôi. Nhưng tôi c ố ý không nói cho họ biết là vì thị sai của mặt trăng với mặt trời nên trong x ứ Đàng Trong không thể trông thấy được. Họ không biết thế nào là th ị sai. Do đó theo sách và cách tính của họ, họ thường nhầm lẫn, không tìm đúng th ời điểm. Tôi khất họ một thời gian ngắn để coi rõ lại đi ểm này. Tôi chỉ nói chung chung với họ là cần phải đo lại trời với đất đ ể xem nhật thực có thể thấy được ở Đàng Trong hay không và như vậy tôi có ý hoãn câu tr ả lời cho tới lúc họ công bố có nhật thực. Sau cùng, họ thích thú vì th ấy sách của chúng tôi phù hợp với ý kiến của họ và không đào sâu h ơn nữa, họ chắc chắn là sẽ có nhật thực và đưa tin cho chúa. Chúa li ền công bố sắc lệnh và truyền giữ và làm những việc theo thông t ục. Khi sai lầm của các nhà thiên văn đã được phổ biến đi khắp nơi thì tôi cho bi ết là nhật thực này không thể xem thấy ở bất cứ nơi nào trong x ứ Đàng Trong. Điều này đến tai hoàng tử. Để biết rõ sự thật, ông sai các nhà toán h ọc đến hỏi ý kiến tôi và tranh luận về vấn đề này. Kết quả cu ộc tranh luận là về phía họ, họ rất lúng túng và phân vân làm cho hoàng t ử lưỡng lự, không biết trong lãnh thổ thuộc quyền ông, có nên theo ý ki ến là sẽ có nhật thực như đức thân phụ ông đã công bố hay nên nói ng ược lại. Điều làm ông khó xử hơn cả và là điều ông chú ý hơn hết, đó là không nh ững các sách của họ mà cả sách của chúng tôi cùng nói là sẽ có nh ật thực và ông sẽ mất uy tín nếu không công bố như thường lệ. Th ế nhưng lòng tin tưởng vào lý thuyết của chúng tôi, trong dịp nguyệt th ực mới xảy ra đây, ngăn cản không cho ông giải quyết. Đến nỗi để kh ỏi nghi ngờ, ông lại phái người tới hỏi chúng tôi một lần nữa để cho bi ết chúng tôi còn quả quyết nữa không. Tôi đáp là sau khi đã làm tất cả các phép toán và đã tính r ất kỹ thì tôi thấy một cách không thể sai lầm r ằng không một nơi nào trong nước ông có thể thấy nhật thực vì thế ông không ph ải lo lắng cho công bố gì nữa. Ngày đó tr ời đẹp, sáng và trong, không có chút mây nào. Vả lại vào tháng 5, m ặt trời ở xứ này chiếu thẳng trên đầu và vào khoảng 3 giờ chi ều, giờ phải xảy ra điều họ kể, giờ mọi người chịu nóng bức. Thế nh ưng chúa không quên ra khỏi phủ với các cận thần, chịu mệt nhọc trong th ời gian chờ đợi, nhưng không có chuyện gì xảy ra chúa bực tức đã khi ển trách họ rất nặng lời và quở mắng họ rất nghiêm khắc. Họ tạ lỗi, và cho là nh ật thực chắc chắn xảy ra, nhưng trong khi tính toán họ đã nh ầm lẫn một ngày liên quan tới sự giao hội của mặt trăng và chắc chắn là ngày mai cũng vào gi ờ này sẽ có nhật thực. Chúa tin lời họ nói và ngày hôm sau vào đúng gi ờ này, chúa chẳng nhận thấy được gì ngoài cái nóng b ức như ngày hôm trước. Các nhà toán học lại một phen nữa bị chúa trách ph ạt. Chú thích [1] Có th ể là quá đáng không? [2] Trình đ ộ nghiên cúu lịch và khoa học thiên văn của ta thời đó khá th ấp kém. Xem Hoàng Xuân Hãn, Lịch và Lịch Việt Nam, tập san KHXH Paris 1982, tr.54-58 [3] Nghe giáo lý trong tám ngày. Có liên h ệ tới Phép giảng tám ngày c ủa De Rhodes không? [4] H ẳn không ngoa vì trình độ khoa học, cơ giới của ta thời đó quá th ấp, ngay cả chúa Sãi cùng cận thần cũng không hơn. [5] Có th ể lúc này Sãi vương có mặt ở Quảng Nam, vì ngài ở Ai tử thu ộc Quảng Bình. Như vậy Borri thuật lại vụ nguyệt thực ở Quy Nhơn (N ước Mặn) và Quảng Nam nữa, lúc này có De Pina. |