Thiên vân quách văn hòa trong thi văn năM 2011 LỜi tựA

Bởi chữ “Vũ dực 羽 翼” tức là vây cánh, do câu: Thiên sanh vũ dực, vị huynh đệ chi tương thân 天 生 羽 翼, 謂 兄 弟 之 相 親, nghĩa là trời sinh vây cánh, là nói anh em thân thiết nhau.

Vây cánh nghĩa rộng dùng để chỉ sức mạnh, hay sự đoàn kết. Xem: Vũ dực.

Đổng Hầu chiêu nạp vuốt nanh,

Góp thâu làm tăng vây cánh.

(Nhạc Hoa Linh).

Do câu “Bạch vân thương cẩu 白 雲 蒼 狗”, mây trắng chó xanh.

Theo câu thơ của Đỗ Phủ: Thiên thượng phù vân như bạch y, tu du hốt biến vi thương cẩu 天 上 浮 雲 如 白 衣, 須 庾 忽 變 為 蒼 狗, nghĩa là mây nổi trên trời như áo trắng, chốc lát rồi lại hoá chó xanh.

Vân cẩu dùng để chỉ cuộc đời biến đổi.

Xem: Bạch vân thương cẩu.

Lò cừ nung nấu sự đời,

Bức tranh vân cẩu vẽ người tang thương.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

(Thơ Hoàng Cảnh Tuân).

Vân cù là đường mây, dùng để ví với con đường công danh, khoa cử. Đồng nghĩa với “Vân lộ”, “Vân thê” (Thang mây). Xem: Vân trình.

(Hoa Tiên Truyện).

(Mai Đình Mộng Ký).

Đám mây bay nay đây mai đó. Dùng để nói những kẻ lữ hành đi không nhất định, rày đay mai đó.

Vân du thường dùng cho các thầy tu đi từ chùa này qua chùa khác, hay truyền giáo, khất thực không có chỗ nhất định.

Giác Duyên từ độ giã nàng,

Đeo bầu quải níp rộng đường vân du.

(Truyện Kiều).

(Dương Từ Hà Mậu).

(Đạo Sử).

Tên một cái cung đời nhà Hán được xây rất cao, nên gọi là vân đài, tức là đài mây.

Đời vua Hiền Tông, vua nghĩ đến công ân của những kẻ đời trước mới truyền cho vẽ tượng của 28 công thần vào vách ở phía nam cung vân đài.

Trong văn học, chữ Vân đài, Đài vân, Đài mây, Gác mây dùng để chỉ những bậc trung thần của đất nước. Đối với Tôn giáo, Vân đài dùng để chỉ người đạt được phẩm cao trọng nơi cõi thiêng liêng hay đắc đạo.

1.- Chỉ bậc công thần:

Mênh mông biển rộng trời dài,

Hải tần còn dấu vân đài còn danh.

(Tư Dung Vãn).

2.- Chỉ người đạt đạo:

Vân đài có thuở đặng nêu tên,

Nghèo khổ hiền lương giữ dạ bền.

(Đạo Sử).

Từ câu “Thuỷ quốc vân hương 水 國 雲 鄉”, tức là quán nước làng mây, dùng với nghĩa đen để chỉ ao, hồ...

Nghĩa bóng: Chỉ những kẻ thích phóng khoáng phiêu lưu chốn sông hồ.

Người còn đôi mặt sờ sờ,

Bên mê thuỷ quốc, bên ngờ vân hương.

(Hoa Tiên Truyện).

Vân yên là mây và khói, dùng để chỉ nơi cao tít hay xa xôi.

(Mai Đình Mộng Ký).

Vân trình là đường mây, đường công danh, thi cử, tức nói cái tiền đồ rộng rãi bằng phẳng, chỉ sự thi đỗ, hiển đạt. Xem: Vân cù.

(Gia Huấn Ca).

(Tự Tình Khúc).

Vân vũ là mây mưa trích từ điển Sở Tương Vương đi chơi ở đầm Vân Mộng, gần núi Vu Sơn, chiêm bao thấy một người con gái đẹp đến hầu vua và tự xưng Vu Sơn Thần nữ, có nhiệm vụ sáng làm mây, tối làm mưa. Sau vua lập đền thờ ở dưới chân núi Dương Đài.

Do vậy, người đời sau lấy hai chữ “Vân vũ” hay “Mây mưa” để chỉ việc ân ái của đôi nam nữ.

Lại có những người buồn quê quán xa xôi,

Chơi cùng ngươi cho khuây niềm vân vũ.

(Văn Tế Thuốc Phiện).

Vấn an là đến thăm hỏi người lớn khi vừa mới thức dậy.

Vua Văn Vương là người con hiếu thảo, khi còn là thế tử, mỗi buổi sáng, ăn mặc áo quần chỉnh tề để vào chầu, hễ nghe thái giám nói vua yên giấc thì Văn Vương mừng rỡ, hễ nói vua không yên thì lòng Văn Vương rất lo lắng.

Những là ngậm nhớ nuốt than,

Tiểu thư phải buổi vấn an về nhà.

(Truyện Kiều).

Vấn danh là một trong sáu lễ của hôn nhân. Lễ này được tiến hành trước nhất trong hôn lễ, gọi là lễ dạm hỏi: Người nhà trai đem lễ vật đến hỏi tên tuổi của người con gái.

(Truyện Kiều).

(Nữ Tú Tài).

Vận chuyển là xê dịch, xoay vần, không đứng yên một chỗ.

Vận chuyển còn có nghĩa là chuyên chở đồ vật từ nơi này đến nơi khác, bằng phương tiện hay bằng sức loài vật.

Càn Khôn sản xuất hữu hình,

Bát hồn vận chuyển hóa thành chúng sinh.

(Phật Mẫu Chơn Kinh).

(Đạo Sử).

Nói gặp thời kỳ sông Hoàng Hà trong, chỉ Thánh nhân ra đời.

Sông Vàng tức sông Hoàng Hà, con sông lớn, bắt nguồn từ tỉnh Thanh hải, nước thường đục. Theo truyền thuyết, khi nước sông Hoàng Hà trong thì có thánh nhân ra đời.

Xem: Hà thanh.

( Ngư Tiều Vấn Đáp).

Vận thới lung lăng, ý chỉ người có vận mạng hanh thông, được hưởng điều phước đức mà lòng lại lung lăng hung dữ.

(Kinh Sám Hối).

Vận trù là tính toán trù liệu để hành động cho có kết quả.

(Thanh Hoá Quan Phong).

(Phật Mẫu Chơn Kinh).

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Đạo Sử).

A.- Những vật ở thế gian có hình thể, sờ mó được gọi là vật chất. Vật chất thiên tạo như đất, đá..., vật chất nhân tạo như các thứ vật dụng.

(Kinh Tận Độ).

B.- Vật chất trái với tinh thần, chỉ các thứ tạm bợ, không bền vững ở thế gian.

Vợ tốt rượu ngon và thịt béo,

Ham ưa vật chất chẳng hề kiêng.

(Đạo Sử).

(Phương Tu Đại Đạo).

Vật dục là lòng ham muốn về vật chất. Lòng ham muốn này nằm trong năm thứ dục vọng, gọi ngũ dục: Tài 財 là tiền của và tài sản, Sắc 色 là sắc đẹp, thuộc về ái dục, tình dục, Danh 名 là danh vọng, địa vị, Thực 食 là ăn uống, ham thích cao lương mỹ vị, Thụy 睡 là ngủ nhiều, ham ngủ.

Ngoài ra, ngũ dục còn được hiểu là năm đối tượng ham muốn của con người ở thế gian này:

a.- Sắc 色: Sắc đẹp. Đối tượng tham dục của mắt, gọi là sắc dục.

b.- Thanh 聲: Âm thanh êm ái. Đối tượng tham dục của tai, gọi là thanh dục.

c.- Hương 香: Mùi hương thơm. Đối tượng tham dục của mũi, gọi là hương dục.

d.- Vị 味: Mùi vị thơm ngon. Đối tượng tham dục của lưỡi, gọi là vị dục.

e.- Xúc 觸: Đụng chạm của da thịt. Đối tượng tham dục của thân, gọi là xúc dục.

Ngũ dục hay vật dục là sợi dây trói buộc bản thân con người. Để dứt trừ được tâm tham nhiễm vật dục, người tu phải nhìn sâu vào thân, tâm, cảnh đều là bất tịnh, khổ, vô thường, vô ngã. Người chưa biết Đạo thì buông lung năm căn, chạy theo mê đắm ngũ dục, còn người biết Đạo rồi thì cố tìm cách xa lìa khỏi nó.

Các vật dục xảy qua một buổi,

Cả hành vi lầm lỗi khôn ngừa.

(Kinh Thế Đạo).

Dịch từ chữ “Vật hoán tinh di 物 換 星 移”.

Vật đổi sao dời dùng để chỉ vạn vật trong vũ trụ hay việc đời thường đổi thay.

Vương Bột nhà Đường có câu thơ: Nhàn vân đàm ảnh nhật du du, Vật hoán tinh di kỷ độ thu 閒 雲 潭 影 日 悠 悠, 物 換 星 移 幾 度 秋, nghĩa là mây lơ lửng đầm nước lồng bóng, ngày tháng dằng dặc trôi, vật đổi sao dời qua mấy độ.

(Truyện Kiều).

(Nhân Nguyệt Vấn Đáp).

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

(Hạnh Thục Ca).

Dịch nghĩa từ câu trong Hậu Hán Thư viết: Hoạ hổ bất thành phản loại cẩu 畫 虎 不 成 反 類 狗, nghĩa là vẽ hổ không nên, lại giống chó.

Vẽ hùm ra chó ý chê người hay làm càn, muốn việc hay mà hoá ra dở.

Trộm nghề tay khéo vẽ theo,

Vẽ hùm ra chó, để treo chúng cười.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

Vén mây lấy ý từ hội rồng mây để chỉ sự thi đỗ, thành công. Bắn nhạn lấy ý từ chữ nhạn tháp đề danh để chỉ sự đỗ đạt.

Ven mây bắn nhạn dùng để chỉ sự quyết tâm làm chuyện khó khăn đạt thành công, như thi đỗ.

Xem: Bắn nhạn ven mây.

(Tiễn Chồng Đánh Giặc).

Bởi câu “Phi vân khoá lãng 披 雲 跨 浪” nghĩa là vạch mây cỡi sóng.

Vén mây nhảy sóng dùng để chỉ sự quyết tâm bay nhảy trong việc thi cử.

Biết đâu miệng thế khôn lừa,

Vén mây nhảy sóng bây giờ sẽ hay.

(Truyện Phan Trần).

Do câu trong Tống Sử: Kiến dân cơ hàn tắc kiển thường nhu túc dĩ cứu chi 見 民 饑 寒, 則 蹇 裳 濡 足 以 救 之, nghĩa là thấy dân đói rét thì xắn quần ngâm chân xuống nước để cứu lấy. Ý nói vua Tống Thái Tổ thấy dân đói thì cứu giúp dân.

(Ngã Ba Hạc Phú).

Tức là Vệ Thanh 衛 青.

Hán Sử chép: Ông Vệ Thanh mồ côi mẹ từ lúc nhỏ, nhà nghèo, cha sai chăn heo và dê hằng ngày. Một hôm có ông Kềm Đồ xem tướng Vệ Thanh rồi nói rằng: Anh sau này sẽ làm quan đến chức Hầu. Lớn lên, Vệ Thanh tùng quân, lần hồi được Võ Đế phong làm Đại Tướng quân, sai đi chinh phạt nước Hung Nô.

Anh hùng mấy kẻ so tài,

Sánh bằng Hàn Tín dự tày Vệ Công.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

Vi Cao đời nhà Đường, lúc còn trẻ đến trọ tại nhà một người họ Khương ở Giang Hạ. Họ Khương luôn hậu đãi Vi Cao, lo từ miếng ăn chỗ ở, lại đưa cho một người thị tỳ tên Ngọc Tiêu, theo hầu bên cạnh. Nàng con gái này mới mười tuổi, nhưng thông minh, nhanh nhẹn, nên Vi Cao rất yêu quý. Ba năm sau, Vi Cao bận việc phải về quê, đến cáo biệt, họ Khương ngỏ ý gả Ngọc Tiêu cho chàng. Vi Cao mừng rỡ cảm tạ tấm lòng tốt của nhà họ Khương, hẹn bảy năm sau trở lại đón Ngọc Tiêu và tặng cho nàng chiếc nhẫn ngọc làm tin. Ngọc Tiêu ngày đêm trông chờ, đã qua hơn bảy năm rồi mà không thấy Vi Cao trở lại. Nàng đau đớn khổ sở rồi sinh bịnh tương tư mà chết.

Bấy giờ, Vi Cao đang làm quan tại đất Thục, thương nhớ đến Ngọc Tiêu, cho người đi thăm dò tin tức. Người đi mang về một bức thư và cho biết nàng tương tư mà chết. Bức thư viết: Hoàng tước hàm hoàn dĩ sổ xuân, Biệt thời lưu giải tặng giai nhân. Trường nhai bất kiến ngư thư chí, vi khiến tương tư nhập mộng tần 黃 雀 銜 環 已 數 春, 別 時 留 解 贈 佳 人. 長 街 不 見 魚 書 至, 為 遣 相 思 入 夢 頻, nghĩa là chim sẻ vàng ngậm vòng đã mấy xuân, khi từ biệt gửi lại tặng cho giai nhân. Đường dài xa thẳm không thấy thơ tới, cho nỗi thương nhớ nhập vào giấc mộng.

Vi Cao thương cảm vô cùng, bèn nhờ đạo sĩ chiêu hồn nàng. Khi về nàng cho biết mười ba năm sau sẽ tái sinh đến hầu hạ để đền ân. Mười ba năm sau, nhân ngày sinh nhựt, Vi Cao mở tiệc ăn mừng, bạn bè thân hữu đều đến tặng quà chúc tụng, trong đó có một người ở Đông Xuyên tên là Cư Bát Toạ đem dâng một người con hát, nhỏ tuổi có sắc đẹp tên là Ngọc Tiêu. Đó là người con gái nhà họ Khương lúc trước.

(Quan Âm Thị Kính).

Vi lô là cây bông lau.

(Truyện Kiều).

Vi nhân bất phú tức là làm điều nhơn nghĩa thì không sao giàu có được.

Theo sách Mạnh Tử, Dương Hổ nói: Vi phú bất nhân hỹ, vi nhân bất phú hỹ 為 富 不 仁 矣, 為 仁 不 富 矣, tức là lo làm giàu không thể có lòng nhân ái, lo làm nhân nghĩa thì không thể làm giàu.

Sãi muốn nói một chuyện:

“Vi nhân bất phú”,

Sãi lai e thầy Nhan Tử mắng rằng:

“Khéo mở miệng mà tấn ơn”.

(Sãi Vãi).

(Hàn Nho Phong Vị Phú).

Vi phú bất nhân tức là làm giàu thì không làm sao giữ được điều nhân nghĩa.

(Sãi Vãi).

(Huấn Nữ Ca).

Vĩ nhân là người có tài đức và làm nên sự nghiệp to lớn.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Tức là “Bài vị 牌 位”, là một tấm giấy hoặc gỗ dày, có đế đặt đứng được. Trên mặt giấy hoặc gỗ có viết tên họ, ngày sinh, ngày mất của người chết…Bài vị còn được gọi là Thần chủ, Mộc chủ, Linh vị… Người xưa quan niệm là đặt bài vị trên bàn thờ để linh hồn người quá cố nương tựa vào đó.

Xem: Bài vị.

Hương thề để trước vị bài,

Châm đề thấy rõ những ngày biệt phu.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Vị tân sằn dã là bến sông Vị, nơi Lữ Vọng ngồi câu, cánh đồng Hữu Sằn, nơi Y Doãn cày ruộng. Ý muốn nói đến cảnh bậc hiền tài còn ở ẩn, chưa gặp được thời để xuất chính.

(Thơ Nguyễn Công Trứ).

Vị thuỷ là sông Vị, nơi ngồi câu cá của ông Lữ Vọng, một danh thần của nhà Châu. Khi vua Châu Văn Vương đi săn, gặp ông ở mé bắc sông Vị, rước về phong làm Thừa Tướng. Ông giúp Văn Vương và Võ Vương dựng nên nghiệp lớn nhà Châu.

(Quốc Âm Thi Tập)

(Tài Tử Đa Cùng Phú).

Hiệu của Thần Nông, một vị vua thứ ba trong thời Tam Hoàng, đó là Toại Nhân, Phục Hy và Thần Nông (Thượng Thư Đại Truyện).

Thần Nông là vị vua thời Thượng cổ, trị vì sau vua Phục Hy. Ngài có công dạy dân đẽo gỗ chế ra cày bừa để làm ruộng, hợp chợ búa để dân trao đổi hoá vật, nếm các thứ cây cỏ để làm vị thuốc cho dân trị bịnh.

Đến thời vua Thần Nông con người mới biết định cư, sống hợp quần theo nông nghiệp. Ngài có công lớn trong việc tìm các loại ngũ cốc, khoai củ để làm lương thực cho dân chúng thời bấy giờ và mãi mãi sau này.

Xem: Thần Nông.

Cháu đời Viêm đế thứ ba,

Nối dòng Hỏa đức gọi là Đế minh.

(Quốc Sử Diễn Ca).

(Sám Hối Kinh).

Nói về khí hậu nóng nhiệt hay mát mẽ.

Viêm lương còn dùng để chỉ nhân tình thế thái hay thay đổi, khi thì nồng nàn, khi thì lạnh nhạt.

Lý Bạch có câu: Nhất biệt cách thiên lý, Vinh khô dị viêm lương 一 別 隔 千 里, 榮 枯 易 炎 涼, nghĩa là khi cách xa nghìn dặm, viêm lương đã khác rồi.

(Nhị Độ Mai).

Con vượn và con chim hạc.

Đời nhà Tống, có Dương Hựu là người có phong độ, tâm tính phóng dật, thường chỉ vui cùng vượn và hạc, và đọc sách ngâm thơ. Lúc trò chuyện với người đời không hề nói đến việc triều đình.

Trúc mai chẳng phụ lòng quân tử,

Viên hạc đà quen bạn dật dân.

(Quốc Âm Thi Tập).

Viên lữ là chỗ quân lính đóng. Người xưa nhìn nơi viên lữ thì đoán biết được viên tướng cầm binh có thông hiểu các binh thư đồ trận hay không.

(Văn Tế Trương Định).

Viên môn là cửa bên ngoài của các quan thự, hay nha môn.

(Nhị Độ Mai).

Ngày xưa, viên ngoại là một chức quan ngoại ngạch. Chức này ngày trước có thể bỏ tiền ra mua được.

Ở Việt Nam, viên ngoại là một chức quan trong triều, không lớn mà cũng không phải nhỏ, nếu so thì ngang hàng với Tri phủ.

Có nhà viên ngoại họ Vương,

Gia tư nghĩ cũng thường thường bậc trung.

(Truyện Kiều).

Viện hoa là vườn trồng hoa, chung quanh có xây tường vây bọc.

(Hoa Tiên Truyện).

Nhà riêng để chứa sách vở (Phải có nhiều loại sách), hoặc phòng để học hành gọi là viện sách.

(Truyện Kiều).

(Truyện Kiều).

Viễn đồ là con đường xa xuôi.

(Hạnh Thục Ca).

Viễn hoài là tưởng nhớ đến người ở xa.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

Viễn phố bến đò xa.

(Thơ Bà Huyện Thanh Quan).

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

(Trận Vong Tướng Sĩ).

Viếng sớm thăm hôm, nói bổn phận của người con hiếu thảo, tối vào hầu hạ cha mẹ cho định giấc ngủ, sáng thăm cha mẹ xem có yên không.

Xem: Viếng thăm hôm sớm.

Kiến thân viếng sớm thăm hôm,

Chua cay rõ miếng cơm ngon cá bùi.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Bởi câu “Hôn định thần tỉnh 昏 定 辰 省”, hay “Thần hôn định tỉnh 晨 昏 定 省”.

Theo sách Lễ Ký viết: Phàm vi nhân tử chi lễ, đông ôn nhi hạ sảnh, hôn định nhi thần tỉnh 凡 為 人 子 之 禮, 冬 溫 而 夏 凊, 昏 定 而 晨 省, nghĩa là phàm theo lễ của người làm con, mùa đông lo cho cha mẹ ấm, mùa hè lo cho cha mẹ mát, buổi tối lo mền chiếu, buổi sáng thăm hỏi cha mẹ có mạnh giỏi không.

Như vậy, bổn phận người con hiếu, buổi tối trải mền chiếu, hầu hạ cha mẹ cho được yên giấc ngủ, gọi là hôn định; buổi sáng phải thăm cha mẹ xem có được yên không, đó là thần tỉnh.

Viếng thăm hôm sớm ý nói sáng chiều con cái thăm viếng và hầu hạ cha mẹ.

Xem: Thần tỉnh.

(Kinh Thế Đạo).

Đất Việt và xứ Hung Nô là hai nơi rất xa nhau, vì vậy người ta dùng chữ “Việt Hồ” hay “Hồ Việt”để chỉ sự cách xa nhau.

(Tây Sương).