Thiên vân quách văn hòa trong thi văn năM 2011 LỜi tựA

Bởi câu “Thiên tru địa lục 天 誅 地 戮” nghĩa là trời tru đất diệt.

“Trời tru đất diệt” là lời mà người ta thường hay dùng để thề thốt, có nghĩa là trời đánh phạt, đất tiêu diệt, lời thề độc địa.

Xem: Thiên tru địa lục.

(Huấn Nữ Ca).

Tru di tam tộc là xử giết chết những người trong ba dòng họ. Đây là một hình phạt nặng trong chế độ vương quyền thời xưa đối với những kẻ trọng tội hay mang tội phản nghịch.

(Nhạc Hoa Linh).

Truân chuyên là đi dùng dằng, bước đường gặp những khó khăn, không tiến tới được.

Nghĩa bóng: Chỉ sự gian nan vất vả.

Phồn hoa bõ lúc truân chuyên,

Đã đầy phúc hậu, lại bề hiển vinh.

(Hoa Tiên Truyện).

(Truyện Phan Trần).

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

(Đạo Sử).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Ngày xưa, người ta dùng cây tre chẻ ra miếng rồi bào cho láng để viết chữ. Đến thời nhà Tần, không viết vào tre nữa, mà viết trên lụa.

Theo Hậu Hán Thư, người ta thường chép công nghiệp vào trúc bạch.

Đề danh trúc bạch. Hưởng phúc thái bình.

Chẳng phụ lời Cung trung bảo huấn.

(Cung Trung Bảo Huấn).

Trúc hoá rồng, tức cây trúc biến hoá ra con rồng, hay gọi gậy rút đất, một bửu bối của vị tiên Hồ Công ban cho Phí Trường Phong dùng để cỡi du hành.

Xem: Hồ tiên.

Đài Vương tử vẳng nhàn xoang phượng,

Chằm cát pha trúc dễ hoá rồng.

(Hồng Đức Quốc Âm)

Hay “Trúc Lâm Thất Hiền 竹 林 七 賢”.

Bảy người hiền ở rừng trúc.

Đời nhà Tấn có các ông Sơn Đào, Nguyễn Tịch, Kê Khang, Hướng Tú, Lưu Linh, Nguyễn Hàm, Vương Nhung, thường nhóm họp say sưa ở rừng trúc, người đời gọi là Trúc Lâm Thất Hiền.

Cũng không học thói Trúc lâm,

Rủ nhau uống rượu hôn trầm ngày đêm.

(Dương Từ Hà Mậu).

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

Do tích: Vua Thuấn đi tuần thú Thương Ngô và chết ở đấy, hai bà vợ là Nga Hoàng, Nữ Anh đi tìm chồng. Khi đến bờ sông Tương hai bà ngồi khóc, nước mắt vẩy vào bờ trúc, về sau tre ở đây lấm tấm như trổ đồi mồi, gọi là “Tương trúc”.

(Hoa Tiên Truyện).

Hay “Trước mai”.

Trúc và mai là hai giống cây chịu đựng được tiết lạnh của ngày đông tháng giá. Trong khi các giống cây khác, lá đều rơi rụng, kém tươi thì trúc vẫn tươi xanh, mai hoa vẫn nở.

Vì vây, cây trúc, cây mai được đặt cạnh bên nhau, để chỉ nghĩa bạn bè hay tình chồng vợ bền chặt, khắng khít bên nhau.

Xem: Mai trúc.

1.- Trúc mai:

(Truyện Kiều).

(Hoa Tiên Truyện).

(Thanh Hoá Quan Phong).

2.- Trước mai:

Chừ sao bỏ nghĩa én anh,

Thêm lê bỏ lựu, phụ tình trước mai.

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Đạo Sử).

Trục lợi xu danh ý nói những người chỉ biết chạy đuổi theo lợi danh.

(Phương Tu Đại Đạo).

Truy hoan là theo đuổi những cuộc vui chơi, đắm chìm trong cuộc hoan lạc.

Truy hoan còn dùng để chỉ trai gái vui vầy nhau.

Đợi chi gặp tiểu thơ mặt lọ,

Mới dằn lòng chẳng ngó cuộc truy hoan.

(Phương Tu Đại Đạo).

Truy phong là đuổi theo gió, tức chạy vùn vụt theo gió. Ý chỉ chạy rất mau lẹ.

(Truyện Kiều).

Truyền hịch loan truyền bản hịch văn để nhân dân cùng biết. Ở nước ta, đời vua Hàm Nghi có ban hịch Cần Vương để kêu gọi sĩ phu giúp vua chống Pháp.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

(Quốc Sử Diễn Ca).

Truyền hiền là nói một vị vua đến cuối đời, đem ngôi báu truyền lại cho người hiền tài trong nước để cai trị muôn dân. Trái lại, truyền tử là đem ngôi báu truyền lại cho con trai.

Thời Thượng cổ nước Trung Quốc, vua Nghiêu nghe Thuấn là người hiếu đễ bèn đem ngôi vua truyền lại cho Thuấn. Sau vua Thuấn chọn Hạ Võ là vị hiền tài nhường ngôi cho lập nên nhà Hạ. Các Sử gia gọi đó là truyền hiền. Từ đó về sau, các vua chúa đều theo sự truyền tử.

Đế Nghiêu tìm hiếu truyền hiền,

Nương nơi gương ấy vẫn bền đạo con.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Truyền hương là truyền kế lửa hương, tức là nối tiếp lại để thờ cúng tổ tiên ông bà.

Xem: Truyền kế lửa hương.

Đừng làm nhục tổ hổ tông,

Lập thân trả hiếu nối dòng truyền hương.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Truyền kế lửa hương chỉ sự nối tiếp để thờ cúng tổ tiên ông bà. Đồng nghĩa với câu: Truyền kế Tông môn.

(Kinh Thế Đạo).

Truyền kế tông môn nghĩa là dòng họ của tổ tiên được truyền lại cho đời sau kế tục.

(Phương Tu Đại Đạo).

Trung can là gan, lòng của người trung nghĩa.

(Văn Tế Võ Tánh).

(Xưng Tụng Công Đức).

(Đạo Sử).

(Đạo Sử).

Trung cần là làm bề tôi hết lòng với vua với nước, và siêng năng cần mẫn làm việc.

(Tự Tình Khúc).

Suy như yêu lòng thì sãi yêu lòng nhơn ngỡi

(Sãi Vãi).

Đọc cho đến Trung Dung, Đại Học,

Tứ Thư rồi lại đọc Ngũ Kinh.

(Gia Huấn Ca).

Từ bi Phật dặn: Lòng thành lòng nhơn.

(Kinh Cúng Tứ Thời).

Trung dung khá giữ Ðạo từ đây,

Hễ chắc tớ hay gặp chánh Thầy.

(Đạo Sử).

Hay “Trung giái”.

Trung giái hay trung giới, là cõi ở giữa, trên Hạ giới tức là cõi trần và dưới Thượng giới tức là cõi Thiêng Liêng.

Cõi trần trung giái thinh thinh,

Phàm gian lao khổ đao binh tai nàn.

(Xưng Tụng Công Đức).

Trung hậu là người có lòng trung thành bền bỉ, tức là người ngay thẳng có lòng thuỷ chung.

(Đạo Sử).

Trung hiếu là trung thành với Quốc gia dân tộc, và hiếu thảo với ông bà cha mẹ.

(Lục Vân Tiên).

(Dương Từ Hà Mậu).

(Kinh Sám Hối).

(Giới Tâm Kinh).

(Đạo Sử).

Hay “Trung giái”.

Trung giái hay trung giới, là cõi ở giữa, trên Hạ giới tức là cõi trần và dưới Thượng giới tức là cõi Thiêng Liêng.

Cõi trần trung giái thinh thinh,

Phàm gian lao khổ đao binh tai nàn.

(Xưng Tụng Công Đức).

Trung hậu là người có lòng trung thành bền bỉ, tức là người ngay thẳng có lòng thuỷ chung.

(Đạo Sử).

Trung hiếu là trung thành với Quốc gia dân tộc, và hiếu thảo với ông bà cha mẹ.

(Lục Vân Tiên).

(Dương Từ Hà Mậu).

(Kinh Sám Hối).

(Giới Tâm Kinh).

(Đạo Sử).

Hiệu của Tôn Văn, tự Dật Tiên, sinh tại tỉnh Quảng Đông, là nhà đại cách mạng dân chủ của nước Trung Hoa, người lãnh đạo cuộc cách mạng Tân Hợi năm 1911 lật đổ triều đại phong kiến Mãn Thanh và khai sinh nước Trung Hoa dân quốc. Ông được người Trung Hoa gọi yêu mến là "Quốc phụ Trung Hoa".

(Thơ Huỳnh Thúc Kháng).

Trung thành và tín nhiệm, tức là người ngay thật và biết giữ sự tín nhiệm.

(Kinh Sám Hối).

Trung trinh là giữ tấm lòng ngay thẳng và trong trắng.

(Nhị Độ Mai).

Một lòng một dạ ngay thẳng cùng với vua, với nước, gọi là trung trực.

(Kinh Sám Hối).

Ngày trùng cửu lên cao. Do tích trong Tục Tề Hài Ký chép: Hoàn Cảnh ở huyện Nhữ Nam theo tiên Phí Trường Phòng ngao du. Trường Phòng nói: Ngày 9 tháng 9 gia đình ngươi sẽ có tai nạn, mau bảo người nhà kiếm cây thù du cầm nơi tay, lên núi uống rượu cúc sẽ được khỏi nạn. Ông Hoàn Cảnh làm y theo lời ấy, cả nhà lên núi, chiều về thấy gà, chó, trâu, dê chết hết.

Vì vậy, người ta nói: Trùng cửu đăng cao, hiệu Hoàn Cảnh chi tỵ tai 重 九 登 高, 效 桓 景 之 避 災, nghĩa là ngày trùng cửu lên núi cao, bắt chước ông Hoàn Cảnh tránh nạn tai.

TRÙNG DƯƠNG 重 陽

Trùng: Ngày tháng đều giống nhau, gọi là trùng. Dương: Khí dương.

Trùng dương là ngày mồng 9 tháng 9, vì số 9 là số dương, nên hai số 9 gọi là trùng dương.

Trùng dương đồng nghĩa với trùng cửu.

Tục xưa đến ngày trùng dương, người ta thường hay lên núi cao uống rượu là do tích ông Hoàn Cảnh nghe lời của vị Tiên là Phí Trường Phòng đem cả gia đình lên núi cao, uống rượu cúc mà tránh được tai nạn.

Xem: Trùng cửu đăng cao.

Người xưa gặp tiết trùng dương,

Đều lên chơi núi, lánh đường họa tai.

(Dương Từ Hà Mậu).

Trùng quan là nhiều lớp cửa ải, nghĩa bóng dùng để chỉ sự xa xôi (Như qua nhiều lớp cửa ải).

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Trùng sinh là làm cho sống lại một lần nữa.

(Truyện Kiều).

Tức con chịu cảnh trần truồng, ý nói tình cảnh của con chịu mọi thiếu thốn, đến nỗi không quần áo mặc, phải chịu cảnh trần truồng.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Trừ khiên là trừ diệt các tội lỗi trong kiếp trước gây ra.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Quỷ ma thường phá phách nhiễu hại con người, cho nên phải nhờ thầy bùa, thầy pháp để dùng phù phép ếm trừ.

(Lục Vân Tiên).

Trừ nghiệt tức là tiêu trừ cái mầm ác.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Trừ quân có nghĩa là người để dành, sẽ lên làm vua. Chữ dùng để gọi các vị Thái tử, tức người sắp nối nghiệp làm vua.

(Quốc Sử Diễn Ca).

Trừ tịch là đêm cuối năm, tức là trừ bỏ lịch của năm cũ để thay năm mới vào.

Phong Thổ Ký chép: Trừ tịch đạt đán bất mân, vị chi thủ tuế 除 夕 達 旦 不 閔, 謂 之 守 歲, nghĩa là đêm trừ tịch suốt đến sáng vẫn không ngủ gọi là giữ năm.

Trừ tịch kêu vang ba tiếng pháo,

Nguyên tiêu cao ngất một gang nêu.

(Thơ Nguyễn Công Trứ).

Trữ đức tức là tích chứa phước đức. Muốn có phước đức người ta phải làm lành, làm thiện.

(Huấn Nữ Ca).

Chỉ sinh con trai.

Theo phong tục ngày xưa, khi sinh được con trai, người ta thường lấy cung gỗ dâu, tên cỏ bồng treo trước cửa hay bắn ra bốn phương và trên dưới, ngụ ý nói đứa trẻ sau này có chí tung hoành ở bốn phương trời đất.

Xem: Tang bồng, hồ thỉ.

(Quan Âm Thị Kính).

Trước giặc xua binh tức là đem binh tấn công trước đám quân giặc.

(Phương Tu Đại Đạo).

Hay “Trúc tử 竹 紫”.

Trước tử là một loạt trúc có thân màu đỏ tía.

Kìa cuối xóm mấy hàng trước tử,

Nọ đầu làng chày lữ phơi sương.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Trược chất bụi hồng là nói cõi đời đầy ô trược và bụi bặm, chỉ cõi thế gian.

(Kinh Thế Đạo).

Trương Hoa đời Tấn, tự là Mậu Tiên, là người học rộng biết nhiều, giỏi về âm dương lý số. Thời Tấn Huệ Đế ông làm Thái tử Thiếu phó. Một hôm ông coi thiên văn thấy có luồng khí màu đỏ tía, mời Lôi Hoán đến xem, Hoán bảo đó là tinh khí của bửu kiếm ở đất Phong Thành xông lên. Sau Lôi Hoán cho đào nền nhà ngục, lấy được cái hòm đá, trong đó có hai cây gươm, một thanh có khắc chữ Long Tuyền, một thanh có khắc chữ Thái A.

(Quốc Âm Thi Tập).

Theo Hán Thư: Trương Khiên, người đời Hán, là một tướng có tài quân sự và ngoại giao. Thời Hán Võ Đế, ông được vua đáp thuyền đi sứ Nhục Chi, qua đất Hung Nô, bị bắt giữ lại hơn mười năm. Sau ông cùng với Vệ Thanh đánh bại Hung Nô, lập nên công lớn, được phong Bác Vọng Hầu. Trương Khiên lại được đưa đi sứ thu phục các nước nhỏ miền tây bắc nước Trung Quốc theo về với Hán.

(Quốc Âm Thi Tập).

(Sãi Vãi).

Họ Trương và họ Lý, dùng để chỉ chung người nào đó trong thiên hạ. Ví dụ như Trương tam Lý tứ tức là anh ba họ Trương, anh tư họ Lý.

Chữ dùng để nói chung cho một người nào đó.

Mấy người một ngựa một an,

Nay Trương mai Lý thế gian hiếm gì.

(Quan Âm Thị Kính).

Trương Liêu, tự là Văn Viễn, làm quan nước Nguỵ thời Tam Quốc. Trước theo Lữ Bố, sau về với Tào Tháo, lập nhiều chiến công. Liêu được Tào Tháo sai đóng đồn giữ đất Hợp Phì ở Giang Nam, khi Tôn Quyền đem mười vạn quân vây đánh Hợp Phì, Trương Liêu dẫn tám trăm quân đánh phá vòng vây, rồi giả bỏ chạy, Tôn Quyền thúc quân đuổi theo, đến Tiêu Diêu thì bị quân mai phục của Trương Liêu đánh tan, Tôn Quyền phải chạy bán sống bán chết mới thoát nạn, mười vạn quân Ngô bị đánh rã, chết quá nửa. Trận đánh này, gây tiếng vang khắp vùng Giang Nam, ai nghe đến cũng đều kinh hồn, trẻ nghe nói đến Trương Liêu đều mất vía không dám khóc đêm.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

Trương Lương người đời Hán, tự là Tử Phòng. Tổ tiên là người nước Hàn, đến ông là năm đời làm tướng.. Khi Hàn bị Tần diệt, Trương Lương quyết chí báo thù, tìm cách mưu sát Tần Thuỷ Hoàng, nhưng việc không thành.

Hán Cao Tổ khởi binh, Trương Lương theo phò tá, lập nhiều công lớn. Lúc đánh thắng Sở Bá Vương Hạng Võ rồi lên ngôi, Cao Tổ phong cho Trương Lương tước Lưu Hầu. Nhưng vì quan niệm theo Đạo gia là “Công thành thân thối 功 成 身 退”, nên Trương Lương rút lui đi tu tiên và không thiết gì đến công danh phú quý.

Làm cây chuỳ Bác Lãng sa,

Trương Lương vì chúa đánh xa Tần Hoàng.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

(Thơ Nguyễn Công Trứ).