PHÁc thảo tình hình sản xuất nông nghiệP…

PH¢N TÝCH DßNG DI C¦ Vµ TÝNH CHäN LäC CñA DI C¦ VµO THµNH PHè LíN CñA VIÖT NAM
TRONG THËP Kû 90 (THÕ Kû XX)
Vµ THËP Kû §ÇU THÕ Kû XXI

G

KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ VIEÄT NAM HOÏC LAÀN THÖÙ BA TIEÅU BAN ÑOÂ THÒ VAØ ÑOÂ THÒ HOAÙÙ

S.TS Đỗ Thị Minh Đức^*, GS.TS Nguyễn Viết Thịnh^*

Trong mấy năm gần đây, chúng tôi đã có loạt bài nghiên cứu về đô thị hoá ở Việt Nam và về di cư vào đô thị trong những năm cuối của thế kỷ XX. Nghiên cứu này đề cập đến một số đặc trưng về quy mô chuyển cư vào đô thị nói chung, vào đô thị lớn nói riêng từ 1994 - 1999 đến 2007; tính chọn lọc của luồng di cư vào đô thị lớn, đặc biệt về tuổi và giới tính; về đặc điểm phân bố người di cư vào đô thị lớn gắn liền với việc đô thị hoá và quy hoạch lại đô thị. Dữ liệu phân tích về cơ bản dựa vào số liệu vĩ mô của các cuộc Tổng điều tra dân số 1/4/1999, Điều tra biến động dân số và KHHGĐ 2006, 2007. Phương pháp phân tích, tổng hợp được sử dụng dựa trên kết hợp phần mềm SPSS 11.5 và MapInfo 9.0.

Kết quả phân tích số liệu từ Cuộc Tổng điều tra dân số và nhà ở 1/4/1999 cho thấy xu hướng dài hạn trong di cư ở Việt Nam (trong khoảng thời gian 5 năm cho đến trước thời điểm điều tra). Trong thời gian 1994 - 1999, trong tổng số hơn 4,5 triệu người từ 5 tuổi trở lên di chuyển, thì 50,2% đến các đô thị, 49,8% về vùng nông thôn. Trong tổng số 50,2% chuyển đến các đô thị, thì 24,6% từ nông thôn, 23,9% từ thành thị và 1,7% là không xác định. Trong khi di cư vào thành thị chiếm ưu thế, thì di cư từ thành thị về nông thôn chỉ chiếm 10,9% tổng số người chuyển cư.

Nhờ phát triển công nghiệp, dịch vụ, tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, vùng Đông Nam Bộ có quy mô di dân vào đô thị lớn nhất cả nước (1.058,8 nghìn người) và quy mô di cư nông thôn - thành thị cũng lớn nhất cả nước (475 nghìn người, chiếm 44,9% tổng số người di cư vào đô thị của vùng). Đồng bằng sông Hồng có quy mô di cư vào đô thị lớn thứ hai (429,5 nghìn người), trong đó luồng di cư từ nông thôn là 170,5 nghìn người (chiếm 39,7%). Ở các vùng còn lại, số người di cư từ nông thôn vào đô thị chiếm hơn 1/2 tổng số nhập cư vào đô thị (đặc biệt là ở Tây Nguyên và Đồng bằng sông Cửu Long) (Bảng 1).

Bảng 1: Di dân nông thôn vào đô thị 1994 - 1999 phân theo vùng

Năm 2006, số người di chuyển vào khu vực thành thị (49%) ít hơn về nông thôn (51%). Nhưng nếu lưu ý rằng vào năm đó gần 73% dân số sống ở nông thôn, thành thị chỉ 27%, thì có thể thấy cường độ di chuyển vào đô thị lớn hơn nhiều so với về vùng nông thôn. Luồng di cư thành thị - thành thị có quy mô đã lớn hơn và tỷ lệ đã cao hơn luồng di cư nông thôn - thành thị. Năm 2007, 49,9% tổng số người di cư đã đổ vào các đô thị, trong đó di cư nông thôn - thành thị chiếm 22,0%, di cư thành thị - thành thị chiếm 27,9%. Mạng lưới đô thị trong cả nước đang phát triển và thay đổi cấu trúc, do các luồng di cư thành thị - thành thị điều chỉnh, làm tăng thêm tỷ trọng của các thành phố lớn hơn trong cơ cấu chung.

Liên tục trong hai thập kỷ qua, TP Hồ Chí Minh có quy mô nhập cư vào đô thị lớn nhất cả nước, và sức hút vào TP này tiếp tục tăng mạnh. Tính ra, trong

Rất nhiều tỉnh có tỷ lệ di cư thành thị - thành thị năm 2007 trên 60%, hay nói khác đi, dòng di cư này đã chiếm tỷ lệ áp đảo. Chúng ta đã bắt đầu thấy một xu hướng rõ nét, có quy luật của di cư nông thôn - thành thị: từ nông thôn vào đô thị nhỏ (chẳng hạn thị trấn) và từ các đô thị nhỏ đến các đô thị trung bình và đô thị lớn. Đối với bộ phận di cư thành thị - thành thị, thì khả năng thích ứng với cuộc sống ở nơi mới thuận lợi hơn, do họ được chuẩn bị tốt hơn; mặt khác, các tác động đến đời sống đô thị ở nơi mới tích cực hơn.

Có một số trường hợp ngoại lệ so với xu hướng chung. Tỉnh Bình Dương, tỷ lệ di cư thành thị - thành thị giảm từ 38,7% xuống 12,7% phản ánh sự phát triển khá nóng của công nghiệp và đô thị hoá ở tỉnh này, với sự phát triển nhiều ngành công nghiệp nhẹ, có thể sử dụng lao động kỹ thuật không đòi hỏi trình độ cao, đến từ nhiều vùng trong nước (trong bảng 2, Bình Dương đứng thứ 3 về quy mô chuyển cư vào đô thị năm 2007). Trường hợp của tỉnh Gia Lai (tỷ lệ di cư thành thị - thành thị tăng từ 17,8% lên 66,6%) và Đồng Tháp (từ 12,8% lên 52,7%) cũng là các ngoại lệ về sự thay đổi khá nhanh của mô hình di cư.

2.2. Di cư nội tỉnh và ngoại tỉnh

Trong thời kỳ 1994 - 1999, di cư nội tỉnh chiếm ưu thế (55,3%) so với di cư ngoại tỉnh (44,7%). Ở khu vực thành thị, số người di cư nội tỉnh chiếm 56,7% tổng số người di cư vào đô thị và bằng 30% tổng số người di cư của cả nước.

Để phân tích dòng di cư vào khu vực thành thị của các tỉnh, chúng tôi đã lập bảng chéo với hai lớp là di cư nội tỉnh/ ngoại tỉnh và di cư nông thôn/thành thị. Dưới đây là một số nhận xét từ kết quả phân tích số liệu Điều tra biến động dân số 1/4/2007.

1. Hà Nội và TP Hồ Chí Minh có quy mô nhập cư vào đô thị lớn nhất, và di cư ngoại tỉnh chiếm tỷ trọng lớn hơn di cư nội tỉnh. Trong di cư nội tỉnh vào đô thị, thì từ 93% (Hà Nội) đến gần 97% (TP Hồ Chí Minh) là di cư thành thị - thành thị. Điều này có thể được giải thích bởi luồng di cư từ các đô thị vệ tinh vào nội thành cũng như sự chuyển cư giữa các quận của thành phố lớn do quy hoạch lại đô thị, nhất là sự hình thành các khu đô thị mới. Trong di cư ngoại tỉnh, thì dòng di cư nông thôn vào đô thị vẫn chiếm ưu thế. Sức hút mạnh mẽ của các đô thị lớn, đặc biệt là kỳ vọng về khả năng kiếm việc làm và có thu nhập cao, về điều kiện dịch vụ xã hội tốt,… làm cho tầm thu hút người nhập cư vào thành phố lớn bao trùm hầu khắp cả nước; mặt khác, do nhu cầu về lao động đa dạng ở khu vực đô thị, nên lao động phổ thông từ nông thôn cũng có thể kiếm được việc làm và sau một thời gian sẽ chuyển dịch lao động. Điều này càng có thể xảy ra với những người ở độ tuổi lao động sung sức và năng động.

Mô hình di cư vào TP Đà Nẵng tương tự như của Hà Nội và TP Hồ Chí Minh; các thành phố Hải Phòng, Cần Thơ có điểm khác là di cư nội tỉnh chiếm tỷ trọng lớn hơn di cư ngoại tỉnh.

2. Các tỉnh ở Tây Nguyên và Đông Nam Bộ, hai vùng có quy mô nhập cư lớn nhất cả nước trong những thập kỷ gần đây, đều có tỷ lệ nhập cư ngoại tỉnh vào đô thị lớn hơn nhập cư nội tỉnh trong giai đoạn 1994 - 1999. Hiện nay, các tỉnh ở Đông Nam Bộ đang phát triển mạnh các khu công nghiệp (Bình Dương, Bà Rịa - Vũng Tàu) vẫn giữ được đặc điểm này, trong khi các tỉnh Tây Nguyên đã có tỷ lệ di cư nội tỉnh chiếm ưu thế. Trong di cư nội tỉnh đến các đô thị, thì di cư thành thị - thành thị chiếm ưu thế; còn trong di cư ngoại tỉnh, thì di cư nông thôn vào đô thị chiếm ưu thế.

3. Ở một số tỉnh mới tái lập, thì những tỉnh lỵ mới thường có tỷ trọng cao của di cư ngoại tỉnh, chủ yếu từ khu vực đô thị, do quá trình điều chuyển công tác của cán bộ, dẫn đến sự di cư của toàn bộ gia đình họ.

4. Phần lớn các tỉnh có sự thay đổi trong xu hướng chuyển cư vào đô thị. Trong thập kỷ 90 của thế kỷ XX, dòng di cư từ nông thôn vào đô thị chiếm tỷ trọng cao hơn di cư giữa các đô thị, cả ở di cư nội tỉnh và di cư ngoại tỉnh. Đến năm 2007, ở nhiều tỉnh, thành phố xu hướng đã "đảo chiều" với tỷ lệ di cư giữa các đô thị ngày càng cao hơn, kể cả ở di cư nội tỉnh và di cư ngoại tỉnh.

Trong bài báo "Di cư vào các đô thị lớn ở nước ta trong thập kỷ 90..."³³⁹ chúng tôi đã phân tích đặc điểm phân bố nguồn xuất cư (theo tỉnh) vào Hà Nội và TP Hồ Chí Minh qua hai cuộc Tổng điều tra dân số 1989 và 1999. Những kết quả phân tích được bổ sung qua hai cuộc Điều tra biến động dân số 2006, 2007. Việc so sánh các bản đồ cho cảm nhận rằng địa bàn xuất cư vào Hà Nội trong nhiều năm không thay đổi bao nhiêu, chủ yếu vẫn là từ Hà Tĩnh trở ra, nhiều nhất là từ Nghệ An, Thanh Hoá, các tỉnh Đồng bằng sông Hồng, Quảng Ninh, Bắc Giang, Phú Thọ. Tuy nhiên, sức hút đối với các tỉnh trung du và miền núi phía Bắc có phần thay đổi chút ít. Đối với các tỉnh phía Nam, chủ yếu là có sự trao đổi luồng di cư giữa hai thành phố lớn nhất là Hà Nội và TP Hồ Chí Minh.

Cũng trong bài báo trên³⁴⁰, chúng tôi đã nêu rõ các địa bàn phân bố chủ yếu người nhập cư ngoại tỉnh vào Hà Nội và TP Hồ Chí Minh 1994 - 1999. Những quận, huyện, và cụ thể hơn là các phường, xã có tỷ lệ người nhập cư ngoại tỉnh cao, có nhiều người nhập cư ngoại tỉnh thường cũng là các địa bàn đang được đô thị hoá mạnh, các phường, quận mới thành lập, nơi có các khu công nghiệp mới, các khu đô thị mới. Hình 2 chỉ thể hiện bản đồ các phường, xã thu hút mạnh người nhập cư ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh trong thời gian trên. Có thể thấy xu hướng đô thị hoá và phát triển không gian đô thị rõ nét ở Hà Nội (cho đến tận bây giờ) chủ yếu là về phía tây và tây nam thành phố; còn ở TP Hồ Chí Minh là về phía tây và phía bắc thành phố. Những phường, xã thu hút mạnh người di cư ngoại tỉnh đồng thời cũng thu hút mạnh người di cư nội tỉnh (chủ yếu từ các phường có mật độ dân số quá đông) do quá trình quy hoạch lại đô thị. Chính vì thế, có những phường có tỷ lệ người nhập cư rất cao (chỉ tính số người nhập cư trong thời gian 1994 - 1999 đã chiếm hơn 40% tổng số dân của phường), chẳng hạn như ở Hà Nội: P. Quan Hoa (50,7%), Dịch Vọng (48,5%), Mai Dịch (43,8%), Khương Mai (43,6%) và Láng Hạ (42,3%); ở TP Hồ Chí Minh: các xã Bình Hưng Hoà (55,4%), Bình Trị Đông (47,0%) của huyện Bình Chánh; các phường 11 (44,0%), P.12 (44,5%), P. 17 (46,4%) của quận Gò Vấp; các phường 13 (41,6%), P. 15 (49,5%), P. 16 (44,6%), P. 18 (45,5%) của quận Tân Bình; P. Tân Phong (41,2%) thuộc Quận 7; P. Phước Long B (45,6%) thuộc Quận 9; Phường Hiệp Bình Chánh (41,9%) thuộc quận Thủ Đức,... Các bản đồ ở hình 2 cho thấy quá trình đô thị hoá ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh đã và đang diễn ra theo cách thức "lan tỏa" từ nội thành ra các xã phường ven đô. Những địa bàn diễn ra hiện tượng đô thị hoá mạnh có sự thay đổi mạnh mẽ thành phần dân cư và cả các hoạt động kinh tế; đây cũng là những địa bàn tiềm tàng các vấn đề về xã hội do đô thị hoá quá nóng cục bộ, các vấn đề về môi trường do quy hoạch đi chậm hơn thực tiễn và do tập trung các cơ sở công nghiệp mới.

Theo quy luật, có sự khác biệt lớn về kết cấu tuổi và giới tính của những người không di cư và những người di cư. Sự khác biệt này càng lớn và đặc sắc đối với Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, khi khảo sát riêng cho khu vực thành thị và khu vực nông thôn và phân theo các nhóm: không di cư; di cư nội tỉnh; di cư ngoại tỉnh.

TP Hà Nội	TP Hồ Chí Minh

Trong di cư ngoại tỉnh, tính chất chọn lọc rất tiêu biểu cho hai nhóm tuổi

Tỷ suất di cư theo tuổi và theo giới là tỷ lệ của người di cư thuộc giới đó và độ tuổi đó trong tổng số người thuộc giới đó và độ tuổi đó. Do tính năng động trong di cư theo tuổi và theo giới rất rõ ràng, nên biểu đồ chung biểu diễn tỷ suất di cư đặc trưng theo tuổi và giới tính có dạng hình chuông với đỉnh chuông ở khoảng độ tuổi từ 20 - 23.

Đặc điểm chung của chỉ số này trong di cư vào đô thị (1994-1999) thể hiện như sau:

- Tỷ suất di cư vào đô thị đặc trưng theo từng độ tuổi và ở từng giới tính là cao hơn rõ rệt so với di cư chung của cả nước, đặc biệt là ở dòng di cư nội tỉnh.

- Tỷ suất di cư nội tỉnh ở các độ tuổi dưới 17 và trên 30 là cao hơn một cách đáng kể so với tỷ suất di cư ngoại tỉnh, ở cả nam giới và nữ giới.

- Do tính chọn lọc theo tuổi và giới tính của dòng di cư vào đô thị lớn hơn, nên tỷ suất di cư ngoại tỉnh đặc biệt cao ở các độ tuổi 18 - 23, cao nhất là ở độ tuổi 19 - 21. Tính chung ở các thành phố, thị xã, cứ 10 người ở độ tuổi này thì có 2 người là di cư ngoại tỉnh và 1 người là di cư nội tỉnh. Việc di cư vào đô thị để có học vấn cao đẳng, đại học, học nghề và sau đó kiếm việc làm ở các đô thị đã góp phần không nhỏ tạo nên sự chọn lọc này.

Nét giống nhau giữa trường hợp của Hà Nội và TP Hồ Chí Minh (hình 4 và hình 5) là tính chọn lọc đặc biệt mạnh đối với di cư ngoại tỉnh. Ở Hà Nội, tỷ suất di cư ngoại tỉnh tăng vọt ở tuổi 18, đạt đến điểm đỉnh ở độ tuổi 20 (tỷ suất di cư ở độ tuổi 20 là 47% đối với nam, 43,2% đối với nữ và tính chung cả hai giới là 45,1%), sau đó giảm mạnh đến độ tuổi 24, giảm chậm hơn ở các độ tuổi sau đó, tạo cho đồ thị một dạng hình chuông rất đặc trưng. Ở TP Hồ Chí Minh, tỷ suất di cư ngoại tỉnh cũng tăng vọt ở tuổi 18, đạt đến đỉnh ở tuổi 19 - 20 (với tỷ suất di cư đối với nam ở tuổi 20 là 32,8%, nữ ở tuổi 19 là 33,1%). Sau đó, tỷ suất di cư giảm khá nhanh nhưng đều đặn hơn, làm cho dạng hình chuông có đáy rộng hơn.

Ở độ tuổi ngoài 35, tỷ suất di cư nội tỉnh của cả nam giới và nữ giới đều cao vượt trội so với tỷ suất di cư ngoại tỉnh. Khoảng cách biệt này ở TP Hồ Chí Minh lớn hơn ở Hà Nội. Điều này cũng dễ hiểu, bởi cự ly thu hút người nhập cư ngoại tỉnh vào TP Hồ Chí Minh lớn hơn nhiều so với Hà Nội. Dạng biểu đồ của Hà Nội và TP Hồ Chí Minh “mềm mại” hơn, ít có các biến động bất thường hơn so với biểu dồ cả nước. Nói khác đi, các biểu đồ này tiêu biểu hơn về tính quy luật của di cư vào các thành phố, nhất là các thành phố lớn.

Đặc trưng thống kê này vẫn được giữ qua số liệu Điều tra biến động dân số 2006 và 2007. Tuy nhiên, tỷ suất di cư ngoại tỉnh đặc trưng theo tuổi và giới tính (độ tuổi 18 - 30) của TP Hồ Chí Minh đều cao hơn rõ rệt so với Hà Nội, phù hợp với phân tích ở phần 2.1, mục a) của bài viết này.

Kết luận

Trong hai thập kỷ qua, cùng với công nghiệp hoá, hiện đại hoá và đẩy mạnh đô thị hoá, cũng như do sự nới lỏng trong điều kiện đăng ký hộ khẩu ở đô thị, đã có những điều chỉnh rõ rệt trong các dòng chuyển cư vào đô thị và tính chọn lọc của di cư vào đô thị.

- Quy mô chuyển cư vào đô thị tăng lên; mô hình di cư vào đô thị đã có thay đổi về bản chất, từ chỗ di cư nông thôn - thành thị chiếm ưu thế, chuyển sang di cư thành thị - thành thị chiếm ưu thế.

- Di cư vào đô thị vẫn tập trung chủ yếu vào một số đô thị lớn (trung tâm đô thị cấp quốc gia và cấp vùng). Đặc biệt, Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, do có tỷ trọng lớn trong tổng số người di cư vào đô thị của cả nước, mô hình di cư vào hai thành phố này đã ảnh hưởng rất quyết định đến mô hình di cư chung vào đô thị của nước ta, mặc dù có sự khác biệt khá mạnh so với phần lớn các tỉnh, thành phố còn lại.

- Địa bàn xuất cư chủ yếu vào Hà Nội và TP Hồ Chí Minh có thay đổi, mặc dù các vùng xuất cư chủ yếu đã có tính truyền thống. Vai trò của di cư nội vùng vào hai thành phố lớn nhất này tăng lên rõ nét trong khi dòng trao đổi lao động ngoại vùng có phần giảm đi. Địa bàn phân bố người nhập cư phản ánh đô thị hoá theo cách "lan tỏa" ở hai thành phố này, đặc biệt là về phía tây và tây nam (Hà Nội), tây và bắc (TP Hồ Chí Minh).

- Tính tích cực di cư của nữ giới rất cao, đặc biệt trong di cư nội tỉnh. Tính chọn lọc về giới tính và tuổi của luồng di cư vào Hà Nội và TP Hồ Chí Minh là rất đặc sắc và đã có xu hướng thay đổi, do sức hút mạnh hơn và đang tăng lên đối với người di cư vào TP Hồ Chí Minh cũng như do tác động của những thay đổi trong hoạt động kinh tế và sự phát triển văn hoá, khoa học kĩ thuật của thành phố.

Каталог: jspui -> bitstream -> 123456789
123456789 -> Nguyễn Ngọc Lý Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu về Môi trường và Cộng đồng
123456789 -> Vò Quúnh Thu Cao häc K18
123456789 -> Khoa Báo chí Đhkhxh&NV
123456789 -> Acknowledgements
123456789 -> Danh mục chữ viết tắT
123456789 -> Chương TỔng quan vật liệu mao quản trung bình (mqtb) trật tự 1 Giới thiệu chung
123456789 -> Khoa hóa họC (141 142 báo cáo)

tải về 9.17 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: