ẢNH HƯỞNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP VÙNG ĐỆM

4.3.2. Ảnh hưởng của BĐKH đến NTTS

Hình 4.13. Diện tích NTTS của huyện Tiền Hải giai đoạn 2007 – 2014

Nguồn: Phòng NN&PTNT huyện Tiền Hải (2014)

Trong những năm gần đây, người dân đã sử dụng diện tích nước mặn, lợ vào nuôi trồng thuỷ sản, chiếm một tỷ lệ tương đối lớn. Các xã trong khu vực nghiên cứu phát triển nuôi quảng canh và quảng canh cải tiến trong các ao đầm có diện tích lớn, như ở các xã Nam Thịnh, Nam Phú.

Nguồn: Phỏng vấn hộ gia đình (2015)

Đối tượng nuôi chủ yếu của khu vực là tôm, ngao, cua, cá (vược, song...) và một số loại rong biển. Tổng sản lượng NTTS tăng tương đối nhanh trong năm 2008 (sản lượng đạt 9704 tấn). Tuy nhiên đến năm 2010 (giảm 11,86%) và 2012 (giảm 10,8%) lại chững lại và đến năm 2014 (còn 8349 tấn) thì có dấu hiệu đi xuống chứng tỏ sự phát triển chưa có dấu hiệu ổn định theo xu thế bền vững. Trong đó, ngao đạt sản lượng 4100 tấn, tôm sản lượng 1.442 tấn, cá (vược, song, rôphi) sản lượng 720 tấn, cua 565 tấn và rau câu sản lượng 1640 tấn.

Hình 4.15. Diễn biến sản lượng hải sản nuôi qua các điều tra các hộ gia đình tại khu vực nghiện cứu

Nguồn: Số liệu phỏng vấn hộ (2015)

Theo điều tra hộ gia đình có 23/90 hộ tham gia vào nuôi trồng thủy sản, đa số đều cho rằng sản lượng này đều thấp hơn so với những năm trước mà nguyên nhân chủ yếu là:

+ Do dịch bệnh nhiều vì sự thay đổi thời tiết: mưa nắng nhiều, thất thường và ô nhiễm nguồn nước trong và ngoài ao nuôi.

+ Do hậu quả của bão, đặc biệt là cơn bão Sơn Tinh năm 2012 chưa được khắc phục triệt để.

+ Do các hộ chuyển đổi nuôi quảng canh sang nuôi công nghiệp chưa có kinh nghiệm và áp dụng kỹ thuật cao vào nuôi trồng

Các yếu tố thời tiết là một trong những yếu tố đóng vai trò rất quan trọng, mang tính chất quyết định chất lượng và sản lượng của sản phẩm từ NTTS. Trong đó, các yếu tố như nhiệt độ, lượng mưa, bão, nước biển dâng…hay các thiên tai thời tiết như bão, hạn hán, sương muối, số ngày nắng nóng, rét đậm,...đã và đang tác động nghiêm trọng đến hoạt động NTTS ở các xã vùng đệm huyện Tiền Hải. Theo báo cáo Phòng NN&PTNT, sự thay đổi môi trường đột ngột, nhiệt độ cao, rét đậm kéo dài đã gây chết hàng loạt tôm, ngao... làm chết gần như toàn bộ đàn tôm cá bố mẹ và đàn thủy sản nuôi qua đông, gây thiệt hại rất lớn vào các năm 2004, 2005. Riêng năm 2010 ngao chết thiệt hại hơn 40 tỷ đồng, năm 2012 bão số 8 thiệt hại trên 500 tỷ đồng. .

Nhìn chung diện tích bãi triều được quy hoạch để phát triển nuôi ngao phù hợp với đặc điểm sinh học của đối tượng nuôi. Theo số liệu điều tra tại điểm nghiên cứu, năm 2010 tổng số diện tích nuôi ngao là 181ha nhưng đến năm 2014 chỉ còn 170ha, giảm 6.08%. Nguyên nhân chủ yếu được người dân cho biết do ngao được nuôi ở môi trường mở, dễ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố thời tiết như bão, nắng mưa bất thường (mưa giông lớn khi đang phơi bãi), nhiệt độ ngày đêm dao động lớn (>8⁰C), thời gian phơi bãi dài (> 12 giờ/ngày), chất đáy có tỷ lệ cát cao (> 95%).... Mà hiện nay do ảnh hưởng của BĐKH, thời tiết diễn biến phức tạp ngao chết hàng loạt ảnh hưởng đến năng suất nuôi trồng và hiệu quả kinh tế của người dân. Cùng với đó giá cả ngao thương phẩm thấp năm 2003 giá ngao 20 - 22 nghìn đồng/kg, năm 2014 giá ngao chỉ còn 12 - 16 nghìn đồng/kg, chi phí đầu tư lớn do đó rất nhiều hộ gia đình không đủ khả năng đầu tư nuôi trồng tiếp.

Những năm gần đây, do ảnh hưởng của BĐKH, thời tiết diễn biến ngày một phức tạp khó lường, trực tiếp nhất là các cơn bão lớn đổ bộ vào tỉnh đã làm biến dạng mặt bãi nuôi ngao, gây chết và thất thoát ngao nuôi ở một số bãi triều, năng suất giảm ảnh hưởng đến kinh tế, gây khó khăn cho người dân.

Hình 4.16. Năng suất ngao tại địa điểm nghiên cứu

Nguồn: Phòng Nông nghiệp & PTNT huyện Tiền Hải (2015)

Theo hình 4.16 biểu thị năng suất ngao tại điểm nghiên cứu từ năm 2004 - 2014 thì năng suất ngao tăng giảm theo từng năm. Sở dĩ năm 2005 có năng suất thấp 13,16 tấn/ha do từ tháng 7 - 9 Tiền Hải phải hứng chịu 4 cơn bão liên tiếp. Hay bão số 8/2012 diện tích thiệt hại là 1100 ha, trong đó diện tích ngao bị ảnh hưởng 30 - 70% là 400ha, dưới 30% là 600ha nên năng suất năm 2012 chỉ đạt 10,67 tấn/ha. Và đợt bão số 2 ngày 23 - 24/6/2013, diện tích ngao chết 150 ha với tỷ lệ chết từ 8 - 10%, ngao chết do bị sóng đánh dồn về phía chân vây với mật độ cao (> 700 con/m²), gây thiếu ôxy cục bộ, ngao yếu kết hợp với chất lượng nước sau bão từ nhiều nguồn đổ về nên ô nhiễm, ngọt hóa đã gây chết ngao nuôi.

Ngao được nuôi trong môi trường mở, nên sẽ chịu tác động của rất nhiều yếu tố thời tiết. Ta xét sự tương quan của năng suất vụ ngao với các hiện tượng thời tiết do BĐKH gây ra tại điểm nghiên cứu. Xét sự tương quan giữa năng suất ngao với các yếu tố tự nhiên do BĐKH gây ra. Kết quả cho thấy, tương quan giữa số ngày mưa lớn có tương quan nghịch rất cao với năng suất ngao (R = -0.712, p< 0,1).

Bão thường kèm theo mưa lớn và đạt trung bình 200 - 300mm, chiếm khoảng 30% tổng số lượng mưa toàn mùa mưa, dẫn đến hiện tượng ngọt hóa, giảm pH và tăng độ đục, gây hiện tượng sốc đối với vật nuôi. Cùng với đó đối với nghề nuôi thủy sản nước lợ, độ mặn lại là yếu tố ảnh hưởng rất lớn đến sinh trưởng và phát triển của vật nuôi.

Hình 4.17. Mối tương quan giữa năng suất ngao và ngày có mưa lớn (200 -300 mm) tại địa điểm nghiên cứu

Nguồn: Phòng Nông nghiệp & PTNT huyện Tiền Hải (2015)

Từ hình 4.17 ta thấy, năm 2005, 2012 là năm có số ngày mưa lớn cao nhất đạt 14 và 13 ngày thì năng suất ngao rất thấp chỉ đạt 13,16 và 10,67 tấn/ha. Năm có năng suất cao nhất là năm 2014 đạt 23.9 tấn/ha thì số ngày có mưa lớn thấp chỉ 6 ngày. Điều này chứng tỏ phần nào sản lượng phụ thuộc vào lượng mưa. Điển hình, đợt mưa lớn (300mm) ngày 8/2012, qua kiểm tra diện tích ngao chết khoảng 107ha, trong đó 91ha ngao chết với tỷ lệ từ 5 - 20%, diện tích còn lại 16 ha ngao chết với tỷ lệ chết 50 - 60%. Nguyên nhân gây chết ngao nuôi, thời gian ngao chết vào kỳ triều kém (15 - 20cm), thời tiết nắng nóng, ngao chết tập trung những vây nuôi có mặt bãi cao, nắng nóng xen kẽ mưa lớn nên độ mặn giảm đột ngột (0 - 2⁰/₀₀), đã gây sốc cho ngao, thời gian độ mặn thấp kéo dài đã làm cho ngao yếu và gây chết.

Ngoài ra, bão và áp thấp nhiệt đới gây ra những cơn sóng dữ dội có thể tàn phá hoàn toàn hệ thống đê bao của các ao nuôi, chòi canh, vây ngao... trên biển vì vậy tổn thất là điều khó tránh khỏi. Điển hình bão năm 2005, số chòi canh ngao bị hư hỏng và tốc mái là 350 cái, đầm bị thiệt hại trên 70% là 100ha. Sự tàn phá của bão và áp thấp còn ảnh hưởng đến sinh thái vùng nuôi, sau khi bão đi qua cần thời gian dài để hồi phục. So với sự thay đổi của các yếu tố thời tiết thì bão và áp thấp nhiệt đới thường khó có thể dự đoán, ngược lại mức độ ảnh hưởng của nó nghiêm trọng hơn nhiều. Đối với vùng ven biển, nơi mà cộng đồng cư dân sống chủ yếu dựa vào hoạt động nuôi trồng thủy sản, nếu bão xảy ra thì thiệt hại về kinh tế là điều khó tránh khỏi, sinh kế của họ sẽ bị ảnh hưởng hoặc mất đi.

Tôm là động vật biến nhiệt, nhiệt độ là yếu tố sinh thái quan trọng ảnh hưởng tới nhiều phương diện trong đời sống của tôm như: hô hấp, tiêu thụ thức ăn, đống hóa thức ăn, tăng cường miễn dịch đối với bệnh tật, sự tăng trưởng... Nhiệt độ nước trong các ao đầm nuôi vùng tại điểm nghiên cứu trung bình dao động trong khoảng 25,2 - 26,7^oC. Sự phân bố nhiệt độ nước trong các ao đầm nuôi trung bình của các tháng trong năm là có sự khác biệt nhau giữa các mùa. Đối với mùa hè từ tháng 5-10 nhiệt độ nước trung bình dao động trong khoảng 25 - 33^oC và sự dao động nhiệt giữa ngày và đêm không nhiều, do đó rất thích hợp cho tất cả các đối tượng nuôi thủy sản như tôm sú, cua, cá, rong câu, cũng như ngao.... Đối với mùa đông từ tháng 10 đến tháng 3, nhiệt độ nước dao động trong khoảng 17 - 21^oC là thấp so với các đối tượng nuôi trồng thủy sản. Riêng hai tháng chuyển tiếp giữa hai mùa với nhau có sự giao thoa nhiệt độ, nhiệt độ trong tháng 3 là chế độ nhiệt chuyển tiếp từ mùa xuân sang mùa hè và trong tháng 11 là chế độ nhiệt từ mùa hè sang mùa đông, thường gây sốc nhiệt, và tạo điều kiện cho dịch bệnh phát triển đối với các đối tượng nuôi. Số ngày nắng nóng trên 35^oC có ảnh hưởng tiêu cực tới sản lượng và kéo dài tới ba năm sau. Nếu số ngày nắng nóng kéo dài đã làm giảm sức đề kháng của tôm, phát sinh dịch bệnh, suy giảm chất lượng môi trường và làm nghèo dinh dưỡng tự nhiên trong thủy vực.

Để minh chứng cho yếu tố nhiệt độ có tác động đến hoạt động nuôi trồng thủy sản, hình 4.18 mô tả sự tương quan giữa năng suất tôm với các yếu tố tự nhiên do BĐKH gây ra. Kết quả cho thấy, số ngày nắng nóng là biến gây tác động tương quan nghịch với năng suất tôm rất cao (R=-0.847, p<0,01).

Hình 4.18. Mối tương quan giữa năng suất tôm và số ngày nắng tại địa điểm nghiên cứu

Nguồn: Phòng Nông nghiệp & PTNT huyện Tiền Hải (2015)

Ở hình 4.18 đã thể hiện mối tương quan giữa sản lượng tôm với số ngày nắng nóng, năm 2010 là năm có số ngày nắng nóng cao nhất 25 ngày và sản lượng NTTS chỉ đạt 210.8 kg/ha và năm 2008 là năm có số ngày nắng nóng thấp nhất 5 ngày với sản lượng tương ứng đạt 572,3 kg/ha. Theo Staples và Heales (1991), Bùi Quang Tề (2003) và Ngô Đăng Nghĩa (2008), nhiệt độ tăng cao trên 35^oC làm cho tôm nuôi giảm ăn hoặc thậm chí bỏ ăn, suy giảm sức đề kháng, dễ bị nhiễm bệnh và giảm tốc độ tăng trưởng thậm chí chết hàng loạt. Điều này cũng đã được đề cập trong nghiên cứu của Bùi Quang Tề (2003) khi phân tích hiện tượng tôm nuôi bị chết tới 57% trong tổng số diện tích thả tôm tại 3 tỉnh Sóc Trăng, Bạc Liêu và Cà Mau năm 2002. Tác giả này đã khẳng định, nguyên nhân chính của thiệt hại năm 2002 là do hiện tượng El -Nino hoạt động mạnh trong năm 2002 đã làm nhiệt độ không khí tại khu vực Nam bộ tăng cao với thời tiết nắng nóng kéo dài hơn mức bình thường, “dẫn đến nhiệt độ nước ở các đầm nuôi tôm cũng tăng cao, chúng đã sốc cho tôm, làm cho tôm yếu, dễ bị bệnh chết” (Bùi Quang Tề, 2003). Sức khỏe của tôm nuôi như sức đề kháng, khả năng nhiễm bệnh và môi trường trong ao nuôi bị ảnh hưởng mạnh nhất do tác động của nhiệt độ trong ao nuôi bị ảnh hưởng mạnh nhất do tác động của nhiệt độ tăng trong mùa hè và thay đổi lượng mưa trong mùa mưa. Hệ thống cơ sở hạ tầng vùng nuôi là đối tượng bị thiệt hại nhất do bão lũ vì gây sạt lở đê bao, kênh mương, đường nội vùng. Kết quả này cũng phù hợp với nghiên cứu của Bùi Quang Tề (2003) và Mai Văn Tài và cs (2014).

Bảng 4.10. Chi phí sản xuất tôm qua một các hộ điều tra tại điểm nghiên cứu

ĐVT: đồng/1ha

Theo số liệu điều tra, khảo sát bảng 4.10, tổng chi phí sản xuất cho 1ha hoạt động nuôi tôm của hộ điều tra năm 2015 trung bình đạt 70 triệu đồng/ha, Trung bình có 40 triệu đồng/ha đầu tư cho con giống và 6 triệu đồng/ha cho thức ăn. Vốn cho thuốc xử lý nước 40 nghìn đồng/ha, thuốc bệnh 10 nghìn đồng/ha, thuốc diệt tạp (thuốc khác) cho NTTS là 12 nghìn đồng/ha. Vốn chi cho phân bón và chi vôi là tương đối thấp khoảng 11 nghìn đồng/ha. Tuy nhiên tiền dành cho cải tạo đầm trung bình đạt 12 triệu đồng/ha.

Năm 2010 tổng chi phí sản xuất cho 1ha hoạt động nuôi tôm của hộ điều tra trung bình đạt 50 triệu đồng/ha. Trung bình có 25 triệu đồng/ha đầu tư cho con giống và 5 triệu đồng/ha cho thức ăn. Vốn cho thuốc xử lý nước 35 nghìn đồng/ha, thuốc bệnh 9 nghìn đồng/ha, thuốc diệt tạp (thuốc khác) cho NTTS là 7 nghìn đồng/ha. Vốn chi cho phân bón và chi vôi là tương đối thấp khoảng 6 nghìn đồng/ha. Tuy nhiên tiền dành cho cải tạo đầm trung bình đạt 10 triệu đồng/ha.

So sánh giữa hai năm ta thấy, nhu cầu chi phí của năm 2015 ngày càng cao. Đặc biệt là chi phí cho cải tạo xây dựng ao nuôi, chi phí cho xử lý nước, thuốc bệnh, phân bón, vôi, cải tạo ao.... rất cao. Theo kết quả điều tra thì hiện nay đã chịu tác động bất lợi và tiêu cực từ những ảnh hưởng của BĐKH đến NTTS thông qua nguồn nước, sức đề kháng của vật nuôi, con giống, dịch bệnh bùng phát... và qua đó ảnh hưởng đến năng suất, sản lượng và cơ sở hạ tầng vùng NTTS.

4.3.3. Ảnh hưởng của BĐKH đến đánh bắt thủy sản

Rừng ngập mặn cùng với 2 hệ sinh thái biển – ven biển nhiệt đới điển hình (rạn san hô và thảm cỏ biển) quyết định phần lớn năng suất sơ cấp của toàn vùng biển. Rừng ngập mặn ven biển là cái nôi của nghề cá ven bờ (cả khai thác và nuôi trồng thuỷ sản ven bờ), dải rừng ngập mặn ven biển là những cái nôi của nguồn lợi thuỷ sản, là nơi mà nguồn lợi tự nhiên, trong đó có nguồn lợi thuỷ sản được bảo tồn, sinh sôi và phát tán ra các vùng nước xung quanh.

Nếu xét trên tổng thể ngành thuỷ sản, theo ước tính khoảng gần 50% sản lượng tôm sú ở đây thu được của ngành là được nuôi và khai thác có liên quan đến rừng ngập mặn. Liên quan đến người nghèo, thu nhặt cua, ốc, cá, tôm từ rừng ngập mặn chính là nguồn thu nhập chính của họ. Các nghề khai thác hải sản truyền thống liên quan đến RNM như nghề sẻo, soi, đăng, đáy, câu, vó, xúc thủ công, sáo, nò, bắt tay… cũng bị mai một do không còn rừng ngập mặn và nguồn lợi đi kèm theo RNM để hoạt động.

Có thể nói, trong những nguồn lợi mà biển đem lại cho huyện Tiền Hải, kinh tế thủy sản chiếm vị trí đặc biệt quan trọng đan xen giữa lợi ích trước mắt và lợi ích lâu dài. Thuỷ sản đóng vai trò quan trọng trong việc bảo đảm và cải thiện sinh kế cho các cộng đồng dân cư sống ở các vùng nông thôn ven biển. Năm 2014, toàn huyện có 900 chiếc tàu có công suất từ 20 - 300CV, trong đó tàu khai thác hải sản là 726 chiếc và 174 chiếc làm dịch vụ. Sản lượng khai thác vào khoảng 31.000 tấn giảm 12% so với năm 2013 (35.286 tấn). Các loại thủy sản chủ yếu là sứa tươi 19.000 tấn, cá 10.000 tấn và hải sản khác (tôm, cua, ngao) 2.000 tấn.

Bảng 4.11. Hiệu quả sản xuất khai thác hải sản qua các hộ điều tra tại địa điểm nghiên cứu

ĐVT: Triệu đồng/tàu

Theo số liệu qua điều tra thực tế có 21/90 hộ tham gia hoạt động đánh bắt hải sản. Hoạt động sản xuất khai thác hải sản rất khó khăn, chi phí nhiên liệu lớn trung bình 22,45 triệu đồng/tàu, lớn nhất 80 triệu đồng/tàu và thấp nhất là 2 triệu đồng/tàu. Công lao động trung bình cho mỗi người là 17 triệu đồng/năm/người, cao nhất là 49,22 triệu đồng/người/năm và thấp nhất là 3,1 triệu đồng/người/năm. Trung bình lợi nhuận đạt 18,48 triệu đồng/người/năm, cao nhất là 49,22 triệu đồng/năm và thấp nhất 3,1 triệu đồng/năm (bảng 4.11).

Từ bảng 4.11 ta thấy sự sút giảm nhiều về nguồn thu giữa năm 2010 và 2015. Kết quả nghiên cứu cho thấy, do sự suy giảm nguồn lợi thủy sản gần bờ (do ô nhiễm môi trường, do sự thay đổi không theo quy luật của thời tiết và khai thác quá mức), một số biện pháp thích ứng với BĐKH trong đánh bắt hải sản được người dân ven biển áp dụng đã được kết quả tốt. Theo số liệu của Phòng NN&PTNT huyện thì trong giai đoạn 2010 - 2015, sản lượng hải sản tăng bình quân 5,6% (trong đó tăng mạnh nhất là tôm biển tăng 29,9%), chủ yếu do đánh bắt xa bờ, vốn đầu tư tăng 3,5%.

4.3.4. Ảnh hưởng của BĐKH đến chăn nuôi

Từ kết quả phỏng vấn hộ, các chủ hộ đều cho biết, trong kinh tế gia đình các vật nuôi như trâu, bò, lợn gà... có giá trị kinh tế cao, chiếm tỷ trọng lớn trong kinh tế hộ. Tuy nhiên, chăn nuôi có nguy cơ rủi ro, mất mát rất cao. Nếu chăn nuôi trúng mùa vụ, giá cả thị trường cao, không dịch bệnh thì mang lại thu nhập lớn cho kinh tế gia đình. Nhưng nếu chăn nuôi đến vụ xuất chuồng mà giá cả thị trường xuống thấp, dịch bệnh thì sẽ thua lỗ và mất mát rất nhiều tiền của và công sức. Vì vậy tại khu vực nghiên cứu, khi được hỏi có 90% các hộ tham gia hoạt động chăn nuôi. Tuy nhiên thì 100% hộ tham gia trả lời tham gia hoạt động này dưới quy mô nhỏ lẻ và mùa vụ, không thường xuyên với quy mô hộ gia đình, chủ yếu phục vụ cho nhu cầu sinh hoạt đời sống của gia đình người dân.

Từ những phân tích trên có thể kết luận được rằng: Các hoạt động sinh kế chính của người dân tại các xã khu vực nghiên cứu là: trồng trọt và chăn nuôi, đánh bắt và nuôi trồng thủy sản. Các sinh kế này có mức độ phụ thuộc cao vào tài nguyên thiên nhiên do đầu vào sản xuất của các sinh kế là các nguồn tài nguyên thiên nhiên có vai trò thiết yếu đối với cuộc sống là đất, nguồn nước, thủy sản. Đây cũng là nguồn tài nguyên rất nhạy cảm và dễ bị tác động bởi các loại rủi ro thiên tai, đặc biệt là bão. Thêm vào đó, địa điểm thực hiện các hoạt động sản xuất này cũng là những khu vực chịu rủi ro cao bởi thiên tai. Chính vì vậy, sản xuất nông nghiệp, ngư nghiệp là những ngành rất nhạy cảm với sự thay đổi của khí hậu.