Bé gi¸o dôc ®µo t¹o Bé y tÕ

Ch­¬ng I

Tæng quan

Theo WHO th× ®¸i th¸o ®­êng (§T§) lµ “ Mét héi chøng cã ®Æc tÝnh biÓu hiÖn b»ng t¨ng glucose m¸u do hËu qu¶ cña viÖc thiÕu/ hoÆc mÊt hoµn toµn insulin hoÆc do cã liªn quan ®Õn sù suy yÕu trong bµi tiÕt vµ ho¹t ®éng cña insulin”[127].

Ngµy nay, ng­êi ta cho r»ng §T§ lµ mét rèi lo¹n cña hÖ thèng néi tiÕt; bÖnh cã thuéc tÝnh lµ t¨ng glucose m¸u. Møc ®é t¨ng glucose m¸u phô thuéc vµo sù mÊt toµn bé hay mét phÇn kh¶ n¨ng bµi tiÕt hoÆc kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña insulin hoÆc c¶ hai [72].

HiÖp héi §T§ Hoa Kú ®· ®­a ra ®Þnh nghÜa vÒ §T§: “Lµ mét rèi lo¹n m¹n tÝnh, cã nh÷ng thuéc tÝnh sau:

1. 
   T¨ng glucose m¸u.
   
2. 
   KÕt hîp víi nh÷ng bÊt th­êng vÒ chuyÓn ho¸ carbohydrat, lipid vµ protein
   
3. 
   BÖnh lu«n g¾n liÒn víi xu h­íng ph¸t triÓn c¸c bÖnh lý vÒ thËn, ®¸y m¾t, thÇn kinh vµ c¸c bÖnh tim m¹ch kh¸c”.
   

Tiªu chuÈn chÈn ®o¸n bÖnh §T§, HiÖp héi §¸i th¸o ®­êng Hoa Kú kiÕn nghÞ n¨m 1997 vµ ®­îc nhãm chuyªn gia vÒ bÖnh ®¸i th¸o ®­êng cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi c«ng nhËn n¨m 1998, tuyªn bè ¸p dông n¨m 1999 cã nh÷ng tiªu chÝ sau:

1. Cã c¸c triÖu chøng §T§ l©m sµng, møc glucose m¸u ë thêi ®iÓm bÊt kú 11,1mmol/l(200mg/dl)

2. Møc glucose m¸u lóc ®ãi 7mmol/l(>126mg/dl)

3.møc glucose m¸u 11,1mmol/l(200mg/dl) ë thêi ®iÓm 2 giê sau nghiÖm ph¸p dung n¹p glucose b»ng ®­êng uèng 75g ®­êng (lo¹i anhydrous) hoÆc 82,5g ®­êng (lo¹i monohydrat).

Nh­ vËy sÏ cã nh÷ng ng­êi ®­îc chÈn ®o¸n lµ §T§ nh­ng l¹i cã glucose m¸u lóc ®ãi b×nh th­êng. Trong nh÷ng tr­êng hîp ®Æc biÖt nµy, ng­êi ta ph¶i ghi râ chÈn ®o¸n b»ng ph­¬ng ph¸p cô thÓ. VÝ dô: §T§₂ (ph­¬ng ph¸p t¨ng glucose m¸u b»ng ®­êng uèng) [52],[72].

C¸c t¸c gi¶ ®­a ra hai kh¸i niÖm ®Ó chØ c¸c h×nh th¸i rèi lo¹n chuyÓn hãa carbohydrat cña c¬ thÓ

• 
  Rèi lo¹n dung n¹p glucose (IGT), nÕu møc glucose huyÕt t­¬ng ë thêi ®iÓm 2 giê sau nghiÖm ph¸p t¨ng glucose m¸u ®­êng uèng tõ 7,8 mmol/l (140mg/dl) ®Õn <11,0 mmol/l (198mg/dl)
  
• 
  Suy gi¶m dung n¹p glucose m¸u lóc ®ãi (IFG) nÕu l­îng glucose huyÕt t­¬ng lóc ®ãi (sau ¨n 8 giê) tõ 5,6mmol/l (100mg/dl) ®Õn 6,9 mmol/l (125mg/dl) vµ l­îng glucose huyÕt t­¬ng ë thêi ®iÓm 2 giê sau nghiÖm ph¸p t¨ng glucose m¸u ®­êng uèng <7,8 mmol/l (140mg/dl).
  

ë ViÖt Nam, bÖnh §T§ còng ®ang cã chiÒu h­íng gia t¨ng theo thêi gian vµ møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ còng nh­ tèc ®é ®« thÞ ho¸. N¨m 1993, Mai ThÕ Tr¹ch vµ céng sù ®iÒu tra trªn 5416 ng­êi tõ 15 tuæi trë lªn ë Thµnh phè Hå ChÝ Minh, kÕt qu¶ tû lÖ m¾c bÖnh §T§ lµ 2,52% [52].

Phan SÜ Quèc, Lª Huy LiÖu vµ céng sù ®· ®iÒu tra ngÉu nhiªn 4912 ng­êi tõ 15 tuæi trë lªn sèng ë hai khu vùc néi thµnh vµ ngo¹i thµnh Hµ Néi (1991), x¸c ®Þnh bÖnh theo c¸c tiªu chuÈn chÈn ®o¸n bÖnh §T§ cña tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi n¨m 1985 cho thÊy tû lÖ bÖnh §T§ chung ë Hµ Néi lµ 1,1%, trong ®ã néi thµnh: 1,44% vµ ngo¹i thµnh lµ 0,63%; tû lÖ gi¶m dung n¹p glucose lµ 1,6% [35].

N¨m 2000, sau khi tiÕn hµnh ®iÒu tra ngÉu nhiªn 2.017 ng­êi tõ 16 tuæi trë lªn sèng ë Hµ Néi, dùa theo tiªu chuÈn chÈn ®o¸n bÖnh §T§ cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi n¨m 1998, T¹ V¨n B×nh vµ céng sù ®· x¸c ®Þnh tû lÖ m¾c bÖnh §T§ chung ë Hµ Néi lµ 3,62% [8],[19].

N¨m 2001 còng mét nghiªn cøu dÞch tÔ häc bÖnh §T§ cña NguyÔn ThÞ Kim H­ng vµ cs trªn 2932 ng­êi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh, kÕt qu¶ tû lÖ bÖnh §T§ lµ 3,7%, RLDNG lµ 2,4%, rèi lo¹n glucose m¸u lóc ®ãi lµ 6,9% [23].

Theo nghiªn cøu cña NguyÔn Lam vµ céng sù vÒ ®Æc ®iÓm dÞch tÔ bÖnh §T§ tØnh Tp. Vinh n¨m 2004, tû lÖ m¾c bÖnh §T§ lµ 1,49%, tû lÖ RLDNG lµ 2,15%. Tû lÖ ng­êi m¾c bÖnh §T§ míi ®­îc ph¸t hiÖn, chÈn ®o¸n trong ®ît ®iÒu tra lµ 80,5% [29].

Mét ®iÒu tra dÞch tÔ häc bÖnh §T§ vµ c¸c yÕu tè nguy c¬ t¹i 4 thµnh phè lín cña ViÖt Nam (H¶i Phßng, Hµ Néi, Thµnh phè Hå ChÝ Minh, §µ N½ng) do BÖnh viÖn Néi tiÕt thùc hiÖn n¨m 2002, 2400 ng­êi tuæi tõ 30 - 64 ®­îc kh¸m vµ lµm nghiÖm ph¸p dung n¹p glucose. KÕt qu¶ ®iÒu tra cho thÊy tû lÖ m¾c §T§₂ lµ 4,9%, rèi lo¹n dung n¹p glucose lµ 5,9%, tû lÖ ng­êi cã rèi lo¹n glucose m¸u lóc ®ãi 2,8% vµ tû lÖ ®èi t­îng cã c¸c yÕu tè nguy c¬ bÖnh §T§ lµ 38,5%. Còng qua sè liÖu ®iÒu tra cho thÊy sè bÖnh nh©n §T§ ch­a ®­îc chÈn ®o¸n lµ 44% [12].

1.2.2.T×nh h×nh m¾c bÖnh ®¸i th¸o ®­êng trªn thÕ giíi

Theo WHO/WPRO, tû lÖ §T§₂ thay ®æi gi÷a c¸c vïng kh¸c nhau tõ 4% ë ViÖt Nam ®Õn 30% ë Nauru [151]. ThËm trÝ ngay trong cïng mét n­íc tû lÖ nµy còng kh¸c nhau ë c¸c vïng. Ch¼ng h¹n nh­ tû lÖ m¾c §T§₂ cña thæ d©n óc cao gÊp 3- 4 lÇn ng­êi óc da tr¾ng cã nguån gèc ch©u ¢u hay trong mét vµi vïng thµnh thÞ ë Papua New Guinea tû m¾c §T§₂ cao gÊp 10-15 lÇn so víi vïng n«ng th«n. Tû lÖ §T§₂ cao nhÊt ®­îc ph¸t hiÖn ë nh÷ng ng­êi sèng thuéc ph¹m vi quÇn ®¶o Th¸i B×nh D­¬ng vµ thæ d©n óc, c¸c nhãm d©n sèng trong khu vùc nµy cã nguy c¬ m¾c bÖnh §T§₂ cao h¬n ng­êi da tr¾ng gèc ch©u ¢u[131]. Nguy c¬ chñ yÕu g©y nªn §T§₂ lµ do thay ®æi lèi sèng- mµ chñ yÕu lµ do ¢u ho¸[142]. Ngay ë Nauru, §T§₂ tõ chç ch­a bao giê xuÊt hiÖn mµ chØ trong 50 n¨m víi lèi sèng ¢u ho¸ th× tû lÖ ng­êi m¾c bÖnh lªn tíi 30%. Ngay ë Hoa Kú, sù ®a d¹ng ho¸ vÒ s¾c téc còng lµ mét yÕu tè lµm gia t¨ng nhanh tû lÖ §T§₂. BÖnh bÐo ph× ®ang phæ biÕn còng lµ nguyªn nh©n ®ãng gãp cho sù gia t¨ng cña bÖnh. GÇn ®©y, c¸c t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh: §Æc ®iÓm lín nhÊt trong sinh lý bÖnh §T§₂ lµ sù t­¬ng t¸c gi÷a yÕu tè gen vµ yÕu tè m«i tr­êng trong c¬ chÕ bÖnh sinh [82],[88].

Nh÷ng nghiªn cøu vÒ dÞch tÔ häc vµ nh÷ng tiÕn bé trong hiÓu biÕt vÒ bÖnh c¨n cña bÖnh §T§₂ ngµy nay ®· chøng minh bÖnh cã thÓ ng¨n ngõa ®­îc, khi can thiÖp vµo c¸c yÕu tè nguy c¬, ®Æc biÖt lµ sù thay ®æi lèi sèng ®· thu ®­îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¸ng khÝch lÖ. Nh÷ng can thiÖp dù phßng cÊp 1 ®­îc tËp trung vµo nhãm ng­êi cã yÕu tè nguy c¬, ®Æc biÖt nhãm ®­îc xem lµ “TiÒn ®¸i th¸o ®­êng”. §ã lµ nh÷ng ng­êi ®­îc chÈn ®o¸n lµ, cã rèi lo¹n dung n¹p glucose - IGT, hoÆc suy gi¶m dung n¹p glucose m¸u lóc ®ãi -IFG. Tû lÖ IGT vµo kho¶ng tõ 3% ®Õn 10% ë c¸c quèc gia ch©u ¢u, tõ 11% ®Õn 20% c¸c quèc gia ch©u Mü. NhiÒu nghiªn cøu ®· chøng minh ngay ë nh÷ng giai ®o¹n nµy c¸c tæn th­¬ng m¹ch m¸u nhá ®· gièng nh­ cña ng­êi m¾c bÖnh §T§₂[135].

 Nghiªn cøu n­íc ngoµi

-Nghiªn cøu phßng chèng ®¸i th¸o ®­êng ë PhÇn Lan (2001): víi 523 ®èi t­îng ®­îc x¸c ®Þnh lµ cã rèi lo¹n dung n¹p glucose (IGT), BMI trªn 25. Nghiªn cøu ®­îc tiÕn hµnh ë 5 trung t©m tõ n¨m 1993 ®Õn 1998. §èi t­îng ®­îc qu¶n lý nghiªm ngÆt bëi c¸c chuyªn gia dinh d­ìng vµ chuyªn gia vÒ gi¸o dôc chÕ ®é luyÖn tËp. Môc ®Ých cña nghiªn cøu lµ:

• 
  Gi¶m tèi thiÓu 5% c©n nÆng.
  
• 
  L­îng lipid ®­îc tiÕp nhËn vµo c¬ thÓ < 30%.
  
• 
  L­îng lipid b·o hoµ ®­îc tiÕp nhËn < 10%
  
• 
  L­îng chÊt x¬ ®­îc tiÕp nhËn > 15g/1000 calo.
  
• 
  LuyÖn tËp trung b×nh trªn 30 phót/ngµy.
  

Víi kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy, mét lÇn n÷a thªm mét chøng cø khoa häc ®Ó kh¼ng ®Þnh viÖc thay ®æi lèi sèng lµ cÇn thiÕt vµ cã gi¸ trÞ phßng bÖnh lín h¬n lµ ng­êi ta vÉn nghÜ. MÆt kh¸c nghiªn cøu còng cho thÊy nh÷ng khã kh¨n trong viÖc thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p dù phßng chØ cã thÓ ®­îc kh¾c phôc nÕu lµm tèt c«ng t¸c gi¸o dôc, tuyªn truyÒn cho mäi ng­êi trong céng ®ång hiÓu râ vµ tù gi¸c lµm theo.

Lµ mét nghiªn cøu lín, c¸c ®èi t­îng nghiªn cøu ®­îc chÈn ®o¸n sµng läc b»ng nghiÖm ph¸p dung n¹p glucose; sau ®ã ®­îc chia ra 4 nhãm lín víi nh÷ng néi dung tiÕn hµnh kh¸c nhau:

• 
  Nhãm thùc hiÖn chÕ ®é ¨n ®¬n thuÇn.
  
• 
  Nhãm thùc hiÖn chÕ ®é luyÖn tËp ®¬n thuÇn.
  
• 
  Nhãm kÕt hîp chÕ ®é ¨n vµ luyÖn tËp.
  
• 
  Nhãm chøng: ¡n uèng tù nhiªn, luyÖn tËp hay kh«ng lµ tuú mçi c¸ nh©n
  

+ Nhãm cã can thiÖp (hoÆc b»ng chÕ ®é ¨n/ chÕ ®é luyÖn tËp, hoÆc cã phèi hîp), tû lÖ §T§₂ tõ 41-46 %.

+ Nhãm chøng (kh«ng can thiÖp) tû lÖ §T§₂ lµ 68%. Trong nghiªn cøu nµy cã 577 ng­êi thuéc d¹ng kh«ng bÐo.

Ng­êi ta còng thÊy tû lÖ tõ IGT tiÕn triÓn ®Õn §T§₂ vµo kho¶ng 10%/n¨m ë nhãm can thiÖp, cßn nhãm chøng vµo kho¶ng 40%/n¨m.

Nghiªn cøu trªn ®©y cho thÊy hiÖu qu¶ can thiÖp ë nh÷ng ng­êi cã nguy c¬ §T§ gi¶m ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, ®Ó cã ®­îc thµnh c«ng ®ã th× vÊn ®Ò can thiÖp t¹i céng ®ång ®ßi hái ph¶i can thiÖp cïng mét lóc víi nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau trong cïng mét lóc [111],[150].

Nghiªn cøu trong n­íc

N¨m 2002-2003, BÖnh viÖn Néi tiÕt tiÕn hµnh ®iÒu tra vÒ t×nh h×nh bÖnh §T§ vµ yÕu tè nguy c¬ ®­îc tiÕn hµnh trªn c¶ n­íc. Toµn bé l·nh thæ ViÖt Nam ®­îc chia ra lµm 4 vïng sinh th¸i. Nghiªn cøu còng nhËn ®­îc sù trî gióp cña c¸c chuyªn gia WHO trong c¸c kh©u thiÕt kÕ mÉu nghiªn cøu, chän mÉu, xö lý sè liÖu v.v…

Tû lÖ bÖnh §T§, rèi lo¹n dung n¹p glucose vµ suy gi¶m dung n¹p glucose m¸u lóc ®ãi t¹i ViÖt Nam.

Tû lÖ m¾c bÖnh §T§ cña c¸c khu vùc ®· ®­îc ®iÒu chØnh theo cÊu tróc tuæi cña quÇn thÓ lµ: [14].

-Tû lÖ m¾c bÖnh §T§ toµn quèc lµ 2,7% (95% CI=3,1- 4,1). Tû lÖ §T§ ë n÷ lµ 3,7% tû lÖ t­¬ng øng ë nam lµ 3,3%.

-Vïng nói cao: Tû lÖ m¾c bÖnh §T§ 2,1% (thÊp nhÊt 1,5% cao nhÊt 3,2%).

-Vïng trung du: Tû lÖ m¾c bÖnh §T§ 2,2% (thÊp nhÊt 1,8% cao nhÊt 3,6%).

-Vïng ®ång b»ng vµ ven biÓn: Tû lÖ m¾c bÖnh §T§ 2,7% (thÊp nhÊt 2,4% cao nhÊt 4,0%)

-Vïng ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp: Tû lÖ m¾c bÖnh §T§ 4,4%.

KÕt qu¶ cña nghiªn cøu nµy xÊp xØ tû lÖ bÖnh §T§ khu vùc néi thµnh cña Hµ Néi, H¶i Phßng, §µ N½ng, vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh (4,0%) n¨m 2001, víi cïng ®èi t­îng vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu. C¸c khu vùc miÒn nói vµ T©y Nguyªn, ®ång b»ng vµ trung du cã tû lÖ m¾c bÖnh §T§ t­¬ng øng lµ 2.1%; 2,7% vµ 2,2% (Tû lÖ th« t­¬ng øng lµ 2,1%; 3,1% vµ 2,5%) t­¬ng ®­¬ng hoÆc t¨ng gÊp ®«i tû lÖ m¾c bÖnh §T§ thµnh phè 10 n¨m tr­íc ®©y.

§Æc biÖt tû lÖ m¾c bÖnh §T§ ë nhãm ®èi t­îng cã yÕu tè nguy c¬, tuæi tõ 30 ®Õn 64 tuæi, chiÕm tû lÖ cao 10,5%. Tû lÖ rèi lo¹n dung n¹p glucose lµ 13,8% [6].

Theo ph©n lo¹i cña HiÖp héi §T§ Quèc tÕ vµ Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi, tû lÖ m¾c bÖnh §T§ cña ViÖt Nam n»m trong khu vùc hai (tû lÖ 2%-4,99%) gièng c¸c n­íc kh¸c trong khu vùc nh­ Th¸i Lan, Trung Quèc, Indonesia vµ thÊp h¬n c¸c n­íc khu vùc 3 (tû lÖ 5%-7,99%) bao gåm NhËt B¶n, Hµn Quèc, Australia.

Tû lÖ rèi lo¹n dung n¹p glucose cña bèn khu vùc thµnh phè lµ 6,5%, ®ång b»ng 7,0%, miÒn nói 7,1% vµ trung du 8,3%. Kh«ng cã sù kh¸c biÖt cã ý nghÜa thèng kª gi÷a c¸c khu vùc (p=0,337). Tû lÖ rèi lo¹n dung n¹p glucose cña toµn quèc lµ 7,3% [30].

Tû lÖ suy gi¶m dung n¹p glucose m¸u lóc ®ãi trong nghiªn cøu nµy t­¬ng ®èi thÊp, tû lÖ t­¬ng øng ë c¸c vïng miÒn nói lµ 2,2%, ®ång b»ng 1,4%, trung du 2,4% vµ thµnh phè lµ 1,8%; tû lÖ chung cña c¶ n­íc lµ 1,9%. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy th× tû sè gi÷a rèi lo¹n glucose m¸u lóc ®ãi vµ rèi loan dung n¹p glucose cña ViÖt Nam lµ 1/3, trong khi ë n­íc ngoµi thØ tû sè nµy lµ 1/2. Trong nghiªn cøu nµy vÉn lÊy tiªu chuÈn cña n¨m 1998 ®Ó x¸c ®Þnh cã rèi lo¹n dung n¹p glucose m¸u lóc ®ãi lµ ≥6,1-≤6,9 mmol/l. NÕu lÊy tiªu chuÈn míi cña IDF (≥5,6 -≤6,9 mmol/l) th× tû lÖ nµy ch¾c sÏ cao h¬n nhiÒu [11].

KÕt qu¶ nµy còng ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng chung cña mét nÒn kinh tÕ-x· héi ®ang cã nh÷ng thay ®æi kh«ng ®ång nhÊt. T×nh tr¹ng rèi lo¹n dung n¹p glucose m¸u lóc ®ãi cã thÓ sÏ t¨ng nhanh trong thêi gian tíi nÕu chóng ta kh«ng cã biÖn ph¸p phßng chèng tho¶ ®¸ng. Cã lÏ tû lÖ nµy sÏ t¨ng nhanh ®Æc biÖt ë løa tuæi häc sinh trung häc, song hµnh víi tû lÖ thõa c©n vµ bÐo ph× - c¸c yÕu tè nguy c¬ ®­îc xem lµ nguån bæ sung cho ®éi ngò nh÷ng ng­êi m¾c bÖnh §T§₂ [3],[5],13].

• 
  Tuæi thä
  

• 
  TiÒn sö gia ®×nh cã ng­êi bÞ bÖnh ®¸i th¸o ®­êng (yÕu tè di truyÒn)
  

Di truyÒn ®ãng vai trß rÊt quan träng trong bÖnh §T§ týp 2. Khi cha hoÆc mÑ bÞ bÖnh §T§ th× ®øa trÎ cã nguy c¬ bÞ bÖnh §T§ lµ 30%. Khi c¶ hai cha mÑ ®Òu bÞ bÖnh th× nguy c¬ nµy t¨ng lªn lµ 50%. Sù trïng hîp bÖnh ë nh÷ng ng­êi sinh ®«i cïng trøng lµ 90% [121].

Trong hä hµng cÊp ®Çu tiªn víi ng­êi bÖnh §T§₂ (anh em sinh ®«i kh«ng cïng trøng), kh¶ n¨ng ph¸t triÓn bÖnh §T§₂ lµ 20-40%, tû lÖ nµy lín h¬n rÊt nhiÒu so víi 5% trong quÇn thÓ d©n c­ [115].

Tû lÖ m¾c bÖnh vµ tuæi m¾c bÖnh §T§ thay ®æi theo s¾c téc, T©y ¢u tû lÖ m¾c bÖnh §T§ týp 2 ë ng­êi da vµng cao h¬n ng­êi da tr¾ng tõ 2-4 lÇn, tuæi m¾c bÖnh ë d©n da vµng trÎ h¬n, th­êng trªn 30 tuæi, ng­êi da tr¾ng th­êng trªn 50 tuæi [117].

Theo nghiªn cøu cña NguyÔn ThÞ ThÞnh vµ §oµn Duy HËu, tiÒn sö gia ®×nh cã ng­êi bÞ bÖnh §T§ cã nguy c¬ m¾c bÖnh cao gÊp 19,5 lÇn so víi ng­êi kh«ng cã tiÒn sö gia ®×nh m¾c bÖnh §T§ [49].

• 
  Chñng téc
  

Tû lÖ §T§₂ gÆp hÇu hÕt ë c¸c d©n téc víi tû lÖ vµ møc ®é hoµn toµn kh¸c nhau, phô thuéc vµo ®Æc tÝnh d©n téc, tû lÖ m¾c rÊt thÊp vµ gÇn nh­ kh«ng cã ë ng­êi Eskimo vµ Melanesia ë Papua T©n Guiniea, n¬i cã lèi sèng truyÒn thèng [61]. §T§₂ chiÕm mét tû lÖ kh¸ cao: 30% ë ng­êi Indian gèc Pima vµ Nauruau. ë c¸c d©n téc kh¸c nhau, chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c tÕ bµo  kh¸c nhau dÉn tíi vÊn ®Ò kh¸ng insulin kh¸c nhau g©y nªn nh­ng thay ®æi trong viÖc t¹o thµnh glucose ë gan, trong ®ã sù kh¸ng insulin l¹i liªn quan mËt thiÕt ®Õn vÊn ®Ò bÐo ph×. Chøc n¨ng b×nh th­êng hoÆc bÊt th­êng cña tÕ bµo  tuyÕn tuþ cã liªn quan mËt thiÕt tíi viÖc kh«ng kh¸ng hoÆc kh¸ng insulin [60].

• 
  Thay ®æi lèi sèng
  

NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu dÞch tÔ häc cho biÕt nh÷ng ng­êi cã thãi quen dïng nhiÒu ®­êng saccarose sÏ cã nguy c¬ bÞ §T§. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò ¨n ®­êng nhiÒu g©y §T§ cßn nhiÒu tranh c·i, nh­ng nh÷ng nghiªn cøu ë California ®· chøng minh ë chuét nÕu ®­îc nu«i víi mét chÕ ®é ¨n giµu chÊt bÐo vµ chÊt ®­êng sÏ g©y t¨ng tÝnh ®Ò kh¸ng víi insulin, lµ mét triÖu chøng xuÊt hiÖn tr­íc khi m¾c §T§ thùc sù. T×nh tr¹ng ¨n qu¸ nhiÒu chÊt bÐo, Ýt chÊt s¬ ®· ®­îc nhiÒu t¸c gi¶ chøng minh lµ nh÷ng yÕu tè nguy c¬ g©y bÖnh §T§ ë ng­êi [75],[109]. Nh÷ng ng­êi cã thãi quen sö dông nhiÒu r­îu th× cã nguy c¬ m¾c bÖnh §T§ lín h¬n nh÷ng ng­êi sö dông Ýt vµ ®iÒu ®é [99].

• 
  Thai s¶n.
  

• 
  TiÒn sö gi¶m dung n¹p glucose
  

• 
  T¨ng huyÕt ¸p
  

Nghiªn cøu cña Cao MÜ Ph­îng vµ cs t¹i Trµ Vinh, nghiªn cøu NguyÔn §øc C«ng vµ cs cho thÊy: TiÒn §T§ lµ yÕu tè nguy c¬ vµ quan träng ®èi víi bÖnh nh©n t¨ng huyÕt ¸p, trong ®ã vai trß cña triglycerid gãp phÇn gia t¨ng bÖnh [16],[15],[41].

NguyÔn ThÞ Nh¹n (2004) khi xem xÐt mét sè tr­êng hîp §T§ cã t¨ng huyÕt ¸p ë 33 bÖnh nh©n ®­îc chän t×nh cê thÊy 85,71% tr­êng hîp THA ®­îc ph¸t hiÖn cïng thêi khi ph¸t hiÖn §T§, biÕn chøng vi m¹ch vµ rèi lo¹n lipid còng cao h¬n ë ng­êi cã THA ®¬n thuÇn [38].

• 
  Thõa c©n, bÐo ph×
  

• 
  Rèi lo¹n chuyÓn ho¸ Lipid vµ c¸c Lipoproteine
  

Lipoproteine (a) {Lp(a)] do Berg ph¸t hiÖn tõ 1963 lµ mét lipoproteine cã liªn quan ®Õn 2 tiÕn tr×nh trong sù x¶y ra tai biÕn tim m¹ch: h×nh thµnh x¬ v÷a vµ huyÕt khèi. Theo Giullausseau P.L (1992) nång ®é Lp(a) 0,3g/l t×m thÊy ë 33% bÖnh nh©n §T§ (trong khi 20% ë nhãm chøng). Legrelle M. (1994), kh¶o s¸t Lp(a) ë 131 bÖnh nh©n §T§ cho thÊy cã mét liªn quan gi÷a c©n b»ng glucose m¸u vµ Lp(a) ë bÖnh nh©n §T§, nh­ng kh«ng cã liªn quan vÒ nguyªn nh©n trùc tiÕp gi÷a Lp(a) vµ biÕn chøng m¹ch m¸u lín cña §T§ [62],[108].

• 
  Ho¸ chÊt
  

Theo Goudot C(1993), [77] thuèc l¸ lµ mét yÕu tè viªm t¾c ®éng m¹ch chi d­íi, nhÊt lµ phÇn ®éng m¹ch gÇn gèc. Ngay c¶ hót thuèc l¸ trung b×nh (15 ®iÕu/ngµy) lµm t¨ng gÊp ®«i nguy c¬ viªm t¾c ®éng m¹ch chi d­íi (Kannel W.B. 1985, Widmer L.K. 1981, Kallero K.S 1981, Hughson W.G. 1978, Jonason T. 1985. Nghiªn cøu cña Beach cho thÊy §T§ phèi hîp mét tÇn suÊt gia t¨ng viªm t¾c ®éng m¹ch chi d­íi so víi l« chøng dùa trªn sù hót thuèc l¸, HDL-C, HA t©m thu, vµ chØ sè BMI [118].

Cã nhiÒu yÕu tè ®­îc coi lµ nguy c¬ bÖnh §T§₂, tuy vËy cho ®Õn nay vÉn ch­a cã tiªu chuÈn cô thÓ nµo ®Ó x¸c ®Þnh mét ng­êi cã nhiÒu yÕu tè nguy c¬ hay víi ng­êi kia cã Ýt yÕu tè nguy c¬ hoÆc kh«ng cã yÕu tè nguy c¬, v× trªn thùc tÕ mét ng­êi ®­îc coi lµ hoµn toµn kh«ng cã yÕu tè nguy c¬ g× l¹i cã thÓ m¾c bÖnh §T§ vµ ng­îc l¹i mét ng­êi cã m¾c nhiÒu yÕu tè nguy c¬ th× kh«ng bÞ m¾c bÖnh[147].

BÖnh §T§ tuy ch­a x¸c ®Þnh ®­îc ch¾c ch¾n lµ bÖnh di truyÒn nh­ng ng­êi ta thÊy bÖnh cã yÕu tè gia ®×nh, liªn quan nhiÒu ®Õn chñng téc vµ d©n téc. MÆt kh¸c sù xuÊt hiÖn cña bÖnh hay kh«ng cßn phô thuéc nhiÒu vµo c¸c yÕu tè m«i tr­êng, møc sèng, lèi sèng…

Theo nhiÒu nghiªn cøu trong vµ ngoµi n­íc c¸c yÕu tè sau ®©y ®­îc xem lµ yÕu tè nguy c¬ §T§₂ t¹i céng ®ång:[9],[72],[98].

• 
  TiÒn sö gia đình ĐTĐ ( VD: bố, mẹ, anh chị em bị ĐTĐ )
  
• 
  Thừa cân( BMI≥25)
  
• 
  Thói quen ít vận động
  
• 
  Chủng tộc, dân tộc( VD: Mỹ gốc phi, Mỹ la tinh, Mỹ thổ dân, Mỹ gốc ¸ và đảo Thái Bình Dương)
  
• 
  §· ®­îc chÈn ®o¸n rèi lo¹n dung n¹p glucose m¸u vµ suy gi¶m dung n¹p glucose m¸u lóc ®ãi.
  
• 
  THA≥140/90 ở người trưởng thành
  
• 
  Rèi lo¹n chyÓn ho¸ lipid: HDL C<0.9 mmol/l và/hoặc TG≥2,82 mmol/lọ
  
• 
  TiÒn sö ĐTĐ thai nghén hoặc sinh con to
  
• 
  Héi chøng buồng trứng đa nang
  

 KhuyÕn c¸o vÒ dinh d­ìng

Ng­êi b×nh th­êng, ®­îc khuyÕn c¸o nªn dïng mét tû lÖ glucose võa ph¶i vµ gi¶m n¨ng l­îng chÊt bÐo trong khÈu phÇn xuèng d­íi 25% cña tæng l­îng calo. §èi víi ng­êi ViÖt Nam ë giai ®o¹n hiÖn t¹i chÊt bÐo cã thÓ cßn ph¶i thÊp h¬n, th­êng tõ 15-20%. Lêi khuyªn nµy còng ®­îc dµnh cho ng­êi bÞ bÖnh §T§ nh­ng cã mét vµi thay ®æi. §ã lµ v× ®­êng cã thÓ lµ mét phÇn cña tæng l­îng carbohydrat trong khÈu phÇn ¨n hµng ngµy, nh­ng ph¶i ®­îc sö dông trong ph¹m vi chÕ ®é ¨n kiªng. ChÊt bÐo Ýt ®­îc khuyÕn c¸o v× l­îng chÊt bÐo ¨n vµo phô thuéc vµo së thÝch c¸ nh©n vµ c¸c môc tiªu mong muèn vÒ ®­êng, lipid, phô thuéc vµo môc tiªu thay ®æi c©n nÆng [11],[125].

 Dinh d­ìng ®èi víi ng­êi bÖnh §T§ vµ dù phßng §T§₂

Dinh d­ìng cã thÓ ®­îc xem nh­ lµ mét biÖn ph¸p ®iÒu trÞ vµ dù phßng tiÒn §T§₂. Trong thùc tÕ dinh d­ìng lµ mét trong ba biÖn ph¸p nh»m dù phßng sù tiÕn triÓn bÖnh §T§₂ (chÕ ®é dinh d­ìng, luyÖn tËp vµ thuèc). Môc ®Ých chñ yÕu dinh d­ìng hîp lý lµ gãp phÇn duy tr× nång ®é glucose vµ nång ®é lipid m¸u ë giíi h¹n b×nh th­êng.

§èi víi nh÷ng ng­êi tiÒn §T§₂ nhiÒu khi chØ cÇn ¸p dông chÕ ®é dinh d­ìng hîp lÝ vµ luyÖn tËp th× ®· cã thÓ gãp phÇn ®Èy lïi ®­îc sù tiÕn triÓn cña bÖnh §T§₂. ChÕ ®é dinh d­ìng hîp lý lµ:

• 
  Duy tr× glucose m¸u ë møc b×nh th­êng
  
• 
  KiÓm so¸t ®­îc møc lipid tèt nhÊt
  
• 
  KhÈu phÇn ¨n vÉn ®¶m b¶o cung cÊp n¨ng l­îng ®Ó:
  

+ §ñ nhu cÇu dinh d­ìng

+ Kh«i phôc søc khoÎ

• 
  Phßng ngõa tiÕn triÓn cña bÖnh vµ c¸c biÕn chøng cã thÓ s¶y ra
  

Mét vÊn ®Ò cÇn ®­îc l­u t©m n÷a lµ viÖc chia nhá c¸c b÷a ¨n trong ngµy, th­êng chia 5-6 b÷a nhá thay v× ¨n 3 b÷a nh­ ng­êi b×nh th­êng. C¸c b÷a phô th­êng ¨n vµo nh÷ng giê lµm viÖc cho nªn cÇn nghiªn cøu lo¹i thøc ¨n tiÖn lîi, ®¸p øng nhu cÇu n¨ng l­îng vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña c«ng chøc lµ mét ­u tiªn hµng ®Çu [31],[71].

Trong c¬ thÓ con ng­êi cã hai hÖ thèng hocmon cã t¸c dông ®èi lËp ®Ó duy tr× sù h»ng ®Þnh cña nång ®é glucose néi m«: ®ã lµ hÖ thèng lµm t¨ng glucose m¸u vµ lµm gi¶m glucose m¸u. ë ng­êi b×nh th­êng hai hÖ thèng nµy c©n b»ng nhau nh»m ®¶m b¶o duy tr× nång ®é glucose m¸u n»m trong giíi h¹n b×nh th­êng kÓ c¶ lóc ®ãi vµ sau ¨n. Nh×n chung, ë nh÷ng ng­êi bÞ §T§₂, th­êng cã rèi lo¹n kh«ng ®ång nhÊt glucose m¸u do gi¶m nh¹y c¶m víi insulin ë gan, c¬, m« mì vµ suy gi¶m chøc n¨ng tÕ bµo beta lµ thay ®æi sù bµi tiÕt insulin[52].

• 
  DiÔn biÕn glucose m¸u ë ng­êi b×nh th­êng
  

Nh¹y c¶m cña insulin trªn c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau còng kh¸c nhau. B×nh th­êng ®é nh¹y c¶m nµy kh«ng bÞ gi¶m ®i theo tuæi víi c¸c ®iÒu kiÖn cã t¨ng c­êng ho¹t ®éng thÓ lùc, ®Æc biÖt lµ c¸c c¬ v©n. Ng­îc l¹i, khi nghØ ng¬i th× sù nh¹y c¶m cña insulin bÞ thuyªn gi¶m- dï lµ ng­êi trÎ [57].

Thêi gian ®¹t ®Ønh cao nång ®é glucose phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè bao gåm c¶ thêi gian, sè l­îng vµ thµnh phÇn b÷a ¨n. ë ng­êi b×nh th­êng, ®Ønh cao nhÊt cña glucose m¸u lµ sau 60 phót sau ¨n, nh­ng kh«ng v­ît qua ng­ìng 7,8 mmol/l vµ trë vÒ nång ®é b×nh th­êng sau 2 giê. Cho dï nång ®é glucose cã trë vÒ b×nh th­êng sau 3 giê th× viÖc hÊp thu glucid vÉn cßn tiÕp tôc cho ®Õn Ýt nhÊt 5-6 giê sau ®ã [17].

• 
  DiÔn biÕn glucose m¸u bÖnh nh©n ®¸i th¸o ®­êng type 2.
  

NÕu lµm nghiÖm ph¸p dung n¹p glucose m¸u lóc ®ãi b»ng ®­êng uèng chóng ta sÏ thÊy râ h¬n sù diÔn biÕn cña glucose m¸u sau khi cho uèng 75g ®­êng glucose ë ng­êi b×nh th­êng, trong nöa giê ®Çu glucose m¸u t¨ng kho¶ng 7,5 mmol/l sau ®ã gi¶m nhanh vµ th­êng trë l¹i b×nh th­êng ë 5 mmol/l sau 2 giê bëi hiÖn t­îng t¨ng bµi xuÊt insulin do glucose m¸u t¨ng. ë bÖnh nh©n §T§, trong nöa giê ®Çu møc glucose trong m¸u t¨ng v­ît qu¸ 8,0 mmol/l vµ cã thÓ ®¹t gi¸ trÞ trªn 11,1 mmol/l sau 2 giê kÕt hîp víi sù xuÊt hiÖn cña ®­êng niÖu. Glucose m¸u gi¶m rÊt chËm vµ chØ trë l¹i b×nh th­êng sau 3-4 giê hoÆc l©u h¬n n÷a [13].

ChÈn ®o¸n bÖnh §T§ sÏ rÊt dÔ dµng vµ kh«ng cÇn ph¶i tiÕn hµnh nghiÖm ph¸p t¨ng glucose m¸u ë c¸c tr­êng hîp bÖnh nh©n cã triÖu chøng l©m sµng ®iÓn h×nh kÕt hîp víi glucose m¸u khi ®ãi t¨ng cao vµ glucose niÖu d­¬ng tÝnh. Víi c¸c tr­êng hîp kÕt qu¶ glucose m¸u ë giíi h¹n cao cña ng­êi b×nh th­êng hoÆc nghi ngê bÖnh §T§ th× ph¶i tiÕn hµnh nghiÖm ph¸p t¨ng glucose m¸u.

1.4.2.2. ChØ sè glucose m¸u

C¸c lo¹i thøc ¨n mÆc dï cã l­îng glucid b»ng nhau nh­ng sau khi ¨n sÏ t¨ng glucose m¸u víi møc ®é kh¸c nhau. Kh¶ n¨ng lµm t¨ng glucose m¸u sau khi ¨n ®­îc coi lµ chØ sè glucose m¸u (GI- glucose index) cña lo¹i thøc ¨n ®ã. Cho ®Õn nay, ®· cã nhiÒu nghiªn cøu vÒ mèi liªn quan gi÷a chØ sè glucose m¸u cña thøc ¨n vµ bÖnh §T§. Thøc ¨n cã chØ sè glucose m¸u thÊp ®­îc xem nh­ lµ mét yÕu tè ®Ó ®Ò phßng vµ ®iÒu trÞ tèt bÖnh §T§. Thùc phÈm cã chØ sè glucose thÊp sÏ cã t¸c dông c¶i thiÖn glucose m¸u trong thêi gian dµi. Ng­êi ta cho r»ng, thùc phÈm cã chØ sè glucose cao sÏ lµm t¨ng yÕu tè nguy c¬ cho bÖnh §T§ do 2 c¸ch nh­ sau:

Thø nhÊt, cïng víi mét tæng l­îng glucid cho thùc phÈm cã chØ sè glucose cao, sÏ lµm t¨ng nång ®é glucose m¸u cao h¬n vµ lµm t¨ng nhu cÇu insulin h¬n so víi thùc phÈm cã chØ sè glucose thÊp, t×nh tr¹ng t¨ng nhu cÇu insulin nµy kÐo dµi sÏ lµm kiÖt søc tÕ bµo tuyÕn tuþ, ¶nh h­ëng ®Õn kh¶ n¨ng dung n¹p glucose.

Thø hai, khÈu phÇn ¨n cã chØ sè glucose cao cã thÓ lµm t¨ng t×nh tr¹ng kh¸ng insulin. ChØ sè glucose m¸u cña thùc phÈm ®­îc coi lµ mét chØ tiªu cÇn thiÕt ®Ó chän thùc phÈm cho ng­êi bÖnh ®¸i th¸o ®­êng [33],[104].

Theo Jenkins vµ céng sù th×: ChØ sè glucose m¸u cña mét thùc phÈm nµo ®ã lµ tû lÖ % gi÷a møc glucose m¸u 3 giê sau khi ¨n thùc phÈm ®ã so víi møc glucose m¸u 3 giê sau khi ¨n cña mét thùc phÈm ®­îc coi lµ chuÈn. (ChØ sè glucose m¸u cña b¸nh mú tr¾ng ®­îc coi lµ 100%) [152].

C¸c lo¹i glucid phøc hîp cã nhiÒu tinh bét t­ëng r»ng sÏ Ýt g©y t¨ng glucose sau khi ¨n so víi glucid ®¬n gi¶n nh­ng sù thËt l¹i kh«ng ph¶i hoµn toµn nh­ vËy. ChØ sè glucose m¸u cña thùc phÈm kh«ng tÝnh tr­íc ®­îc dùa vµo sù phøc hîp cña thµnh phÇn glucid mµ cßn phô thuéc vµo thµnh phÇn chÊt x¬, qu¸ tr×nh chÕ biÕn, tû sè gi÷a amylose vµ amylopectin. Cã t¸c gi¶ cho r»ng, hµm l­îng chÊt x¬ cã thÓ coi lµ chØ ®iÓm thay thÕ cho chØ sè glucose m¸u cña thùc phÈm. C¸c thùc phÈm nhiÒu chÊt x¬, ®Æc biÖt lµ lo¹i hoµ tan, cã chØ sè glucose m¸u thÊp. Schulze ®· cã kÕt luËn r»ng glucid cña thùc phÈm cã vai trß quan träng h¬n lµ tæng l­îng cña nã [104].

1.4.2.4. Ph­¬ng ph¸p ®o chØ sè glucose m¸u vµ ph©n lo¹i

Trong nhiÒu n¨m gÇn ®©y, ph­¬ng ph¸p ®o chØ sè glucose m¸u cña thùc phÈm sau ¨n (glucose index- GI) nh»m gióp lùa chän lo¹i glucid cho bÖnh nh©n §T§. C¸c lo¹i glucid kh«ng gièng nhau vÒ møc ®é gia t¨ng l­îng glucose trong m¸u sau ¨n [153].

Ph­¬ng ph¸p chuÈn cña ®¸nh gi¸ chØ sè glucose m¸u thùc phÈm cña Jenkins vµ céng sù ®­a ra lµ ph­¬ng ph¸p thùc nghiÖm ®­îc tiÕn hµnh trong phßng thÝ nghiÖm trªn 10 ®èi t­îng khoÎ m¹nh, ®­îc ®Þnh l­îng glucose m¸u lóc ®ãi, sau ®ã ®­îc ¨n thùc phÈm nghiªn cøu, vµ ®Þnh l­îng glucose m¸u vµ c¸c thêi ®iÓm 15, 30, 45, 60, 90 vµ 120 phót sau ¨n. ChØ sè glucose m¸u ®­îc tÝnh to¸n dùa vµo sù gia t¨ng diÖn tÝch d­íi ®­êng cong cña glucose m¸u sau ¨n mét lo¹i thùc phÈm cã chøa 50g glucid so víi sù gia t¨ng diÖn tÝch d­íi ®­êng cong cña glucose m¸u sau khi uèng mét thùc phÈm chuÈn (50g glucose hoÆc b¸nh mú tr¾ng). Lîi ®iÓm chÝnh cña lùa chän c¸c glucid cã chØ sè glucose m¸u (GI) thÊp nh»m gi÷ l­îng glucose m¸u sau ¨n cµng thÊp cµng tèt. C¸c nghiªn cøu còng cho thÊy r»ng GI kh«ng kh¸c nhau ë mçi c¸ thÓ vµ còng kh«ng kh¸c nhau gi÷a nam vµ n÷ [57], [153].

ChØ sè glucose m¸u thùc phÈm ®­îc ph©n ra 4 lo¹i sau:[69]

+Thùc phÈm cã chØ sè glucose m¸u rÊt thÊp: <40

+ Thùc phÈm cã chØ sè glucose m¸u thÊp: 40-55

+ Thùc phÈm cã chØ sè glucose m¸u trung b×nh: 56-69

+ Thùc phÈm cã chØ sè glucose m¸u cao: ≥70

• 
  
  
  Каталог: FileUpload -> Documents
  Documents -> BỘ khoa học và CÔng nghệ
  Documents -> HÀ NỘI – 2013 BỘ giáo dụC ĐÀo tạo bộ y tế viện dinh dưỠNG
  Documents -> Phụ lục về cấp hạng khách quốc tế
  Documents -> CỘng hoà XÃ HỘi chủ nghĩa việt nam qcvn 01 78: 2011/bnnptnt quy chuẩn kỹ thuật quốc gia thứC Ăn chăn nuôi các chỉ tiêu vệ sinh an toàn và MỨc giới hạn tốI Đa cho phép trong thứC Ăn chăn nuôI
  Documents -> TỔng cục dạy nghề
  Documents -> BỘ giáo dụC ĐÀo tạo bộ y tế viện dinh dưỠng nguyễn thị thanh hưƠng thực trạng và giải pháP
  Documents -> Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o bé y tÕ ViÖn dinh d­ìng Ph¹m hoµng h­ng HiÖu qu¶ cña truyÒn th ng tÝch cùc ®Õn ®a d¹ng ho¸ b÷a ¨n vµ
  Documents -> TỜ khai xác nhận viện trợ HÀng hóA, DỊch vụ trong nưỚC
  Documents -> Phụ lục I mẫU ĐƠN ĐỀ nghị ĐĂng ký LƯu hàNH
  
  
  
  tải về 1.46 Mb.
  
  Chia sẻ với bạn bè của bạn: