c/ Möa do baõo vaø ATNÑ hoaït ñoäng treân Bieån Ñoâng keát hôïp vôùi gioù muøa ñoâng baéc

Trong nhöõng thaùng cuoái naêm, gioù muøa ñoâng baéc xaâm nhaäp xuoáng phía nam thöôøng ñem laïi khoâng khí khoâ hanh cho caùc tænh Baéc Boä. Nhöng vì trong thôøi kyø naøy hoaït ñoäng cuûa caùc nhieåu ñoäng nhieät ñôùi vaãn toàn taïi treân khu vöïc nam Bieån Ñoâng. Vì vaäy khi coù gioù muøa ñoâng baéc traøn veà ñoàng thôøi vôùi söï hoaït ñoäng cuûa caùc xoaùy thuaän ôû phía nam Bieån Ñoâng seõ gaây möa cho caùc tænh Nam Boä, coù luùc gaây möa to ñeán raát to treân dieän roäng.

Ñeå döï baùo khoâng khí laïnh (KKL) aûnh höôûng tôùi Baéc vaø Trung Boä, gaây neân gioù muøa ñoâng baéc, chuùng toâi thöôøng söû duïng moät soá chæ tieâu ñaõ ñöôïc toång keát vaø ñöôïc söû duïng trong döï baùo nghieäp vuï nhö sau [3]:

• 
  Chæ tieâu döï baùo KKL tröôùc 48 giôø: Xem xeùt treân khu vöïc 52 (48-53 ^oB, 90-96 ^oÑ) coù trung taâm cao aùp laïnh vaø khu vöïc coù bieán aùp + keøm theo, caùc traïm 52418, 52436, 52537, 52652 ; hoaëc caùc traïm naèm trong khoaûng (38-42 ^oB, 100-105 ^oÑ) coù trò soá khí aùp cheânh leäch vôùi traïm Haø Noäi töø 20mb trôû leân thì 48 giôø sau KKL seõ aûnh höôûng ñeán Baéc Boä, cheânh leäch caøng lôùn thì KKL caøng maïnh, suaát baûo ñaûm > 85%.
  
• 
  Chæ tieâu döï baùo KKL tröôùc 24 giôø: Xeùt cheânh leäch khí aùp giöõa caùc traïm 492, 957, 406 (Trung Quoác) vôùi Haø Noäi nhö sau:
  

• 
  P _(492-HN) = 12mb, P _{(957 - HN)} > 8 mb, P _{(406 - HN)}  7 mb: 100%
  
• 
  P _(492-HN)  12mb, P _{(957 - HN)} > 7 mb, P _{(406 - HN)}  6 mb: 85%
  
• 
  P _(492-HN)  11mb, P _{(957- HN)} > 7 mb, P _{(406 - HN)}  6 mb : 85%
  

Ñeå KKL gaây neân gioù muøa ñoâng baéc ñoái vôùi vuøng bieån phía nam, xeùt theâm caùc ñieàu kieän sau:

• 
  P_{24h ( HN - TSN)}  12 mb: gioù muøa ñoâng baéc seõ aûnh höôûng tôùi Trung Boä trong khoaûng sau 12 giôø vaø aûnh höôûng tôùi Nam Boä sau 24 giôø. Gioù ñoâng baéc maïnh caáp 6, caáp 7, giaät treân caáp 7, trôøi trôû laïnh trong ñaát lieàn.
  
• 
  P_{24h ( HN - TSN)} : 8 – 11mb: gioù muøa ñoâng baéc seõ aûnh höôûng tôùi Trung Boä trong khoaûng sau 24 giôø vaø aûnh höôûng tôùi Nam Boä sau 36 giôø. Gioù ñoâng baéc maïnh caáp 6, coù luùc caáp 7, trôøi hôi laïnh trong ñaát lieàn.
  
• 
  P_{24h ( HN - TSN)} < 8 mb: gioù muøa ñoâng baéc seõ aûnh höôûng tôùi Trung Boä trong khoaûng sau 24 giôø vaø aûnh höôûng tôùi Nam Boä sau 48 giôø. Gioù ñoâng baéc maïnh caáp 5, caáp 6, coù luùc caáp 7, trôøi maùt.
  

Ngoaøi ra, neáu tröôùc khi coù baõo ñoå boä gioù muøa ñoâng baéc ñaõ xaâm nhaäp khaù saâu xuoáng ñeán Trung Boä, thì möa khoâng nhieàu. Neáu sau khi baõo ñaõ ñoå boä vaøo ñaát lieàn, gioù muøa ñoâng baéc môùi traøn veà thì möa nhieàu hôn, ñaëc bieät khu vöïc Mieàn Ñoâng Nam Boä coù möa vöøa ñeán möa to, caùc nôi khaùc möa nhoû, rieâng vuøng phía taây haàu nhö khoâng möa, thôøi gian möa keùo daøi khoaûng moät vaøi ngaøy.

El-Nino laø teân goïi moät hieän töôïng aám leân khaùc thöôøng cuûa lôùp nöôùc treân beà maët ôû vuøng bieån nhieät ñôùi xích ñaïo thuoäc phía ñoâng Thaùi Bình Döông (TBD). Thuaät ngöõ El-Nino (tieáng Taây Ban Nha) coù nghiaõ laø con trai Chuùa Haøi ñoàng, do ngö daân Nam Myõ ven bôø Thaùi Bình Döông duøng ñeå goïi hieän töôïng doøng nöôùc noùng lan truyeàn töø xích ñaïo doïc theo bôø bieån Peru vaø Ecuado xuoáng phía nam. Hieän töôïng naøy thöôøng xaûy ra gaàn dòp leã Giaùng sinh vaø baùo tröôùc cho ngöôøi daân ñòa phöông hai söï vieäc, moät laø trôøi seõ ñoå möa gaây neân luõ luït treân dieän roäng, thöôøng laø vuøng baùn sa maïc, vaø hai laø vieäc ñaùnh baét caù trích coù theå thaát baïi do saûn löôïng caù bò giaûm suùt.

Ngaøy nay, töø El-Nino ñöôïc söû duïng moät caùch roäng raõi hôn ñeå noùi ñeán hieän töôïng aám leân baát thöôøng cuûa ñaïi döông vaø keát quaû laø aûnh höôûng ñeán thôøiø tieát raát roõ reät ôû khu vöïc nhieät ñôùi Thaùi Bình Döông. El-Nino thöôøng coù moái lieân heä chaët cheõ vôùi hoaøn löu khí quyeån - caùc dao ñoäng phía nam (Southern Oscillation) - neân vieát taét laø ENSO aám. Hieän töôïng ngöôïc laïi laø pha laïnh cuûa nöôùc bieån maø ngöôøi ta thöôøng goïi laø La-Nina (töùc ñoái El-Nino), xaûy ra khi nöôùc ôû phaàn phía ñoâng Thaùi Bình Döông laïnh hôn bình thöôøng. La-Nina coù lieân quan ñeán möa nhieàu ôû moät soá nôi nhö khu vöïc ñoâng nam Chaâu AÙ, Australia… vaø haïn haùn ôû Peru. Caû hai hieän töôïng xaûy ra treân vuøng bieån roäng lôùn nhieät ñôùi gaàn hai bôø ñoâng vaø taây Thaùi Bình Döông.

a/ Dao ñoäng phía nam:

Söï chuyeån muøa töø ñoâng sang heø khi raõnh xích ñaïo vaø soáng cao caän nhieät ñôùi di chuyeån veà phía nam hoaëc leân phía baéc aûnh höôûng maïnh meõ ñeán thôøi tieát. Caùc dao ñoäng phía nam baùn caàu laø taùc nhaân quan troïng nhaát aûnh höôûng ñeán söï bieán ñoåi naøy. Caùc dao ñoäng phía nam giaûi thích ñöôïc khoaûng 40% söï bieán thieân löôïng möa ôû vuøng phía ñoâng Australia. Bieán thieân löôïng möa lôùn nhaát thöôøng laø daáu hieäu cho bieát laø khu vöïc naøy chòu taùc ñoäng bôûi dao ñoäng phía nam.

Dao ñoäng phía nam laø moät chuoãi dao ñoäng cuûa aùp suaát khí quyeån giöõa vuøng phía ñoâng xích ñaïo Thaùi Bình Döông vaø quaàn ñaûo Indonesia, khi aùp suaát khí quyeån beà maët taêng leân moät caùch baát thöôøng ôû nôi naøy vaø thaáp hôn baát thöôøng ôû nhöõng nôi khaùc. Nhöõng dao ñoäng cuûa khí quyeån coù quy moâ lôùn di chuyeån chaäm naøy aûnh höôûng ñeán thôøi tieát nhieàu nôi treân theá giôùi.

b/ Chæ soá dao ñoäng phía nam (Southern Oscillation Index - SOI)

Cöôøng ñoä cuûa caùc dao ñoäng phía nam ñöôïc ño baèng söï cheânh leäch aùp suaát khí quyeån giöõa hai vuøng Darwin vaø Tahiti, ñöôïc tính toaùn töø caùc soá lieäu ñöôïc ño töø 1869 – 1876. Chæ soá naøy tính baèng ñoä cheânh leäch khí aùp beà maët bieån giöõa hai traïm Tahiti (17.5 ^oS, 149.6 ^oW) naèm ôû ñoâng nam Thaùi Bình Döông vaø traïm Darwin (12.4 ^oS, 130.9 ^oE) ôû taây baéc nöôùc UÙùc. Söï bieán ñoåi khí aùp ôû hai ñieåm naøy thöôøng traùi ngöôïc nhau (heä soá töông quan khoaûng -0,80).

Chæ soá SOI thöôøng naèm trong khoaûng töø -30 ñeán +30. Khi SOI döông (khí aùp ôû Darwin thaáp), gioù tín phong thoåi maïnh qua Thaùi Bình Döông aám, cung caáp löôïng aåm phong phuù cho gioù muøa chaâu Ñaïi Döông vaø chaâu AÙ, nhieàu nôi ôû Australia nhaän ñöôïc löôïng möa vöôït trung bình. Khi chæ soá naøy aâm (khí aùp ôû Darwin cao), gioù tín phong thoåi yeáu hoaëc theo chieàu ngöôïc laïi. SOI ñöôïc tính cho töøng thaùng theo coâng thöùc sau:

SOI= 10 x [dP (Tahiti) - dP (Darwin)] / SD

Trong ñoù:

• 
  dP (Tahiti) laø chuaån sai khí aùp trung bình thaùng möïc maët bieån taïi Tahiti
  
• 
  dP (Darwin) laø chuaån sai khí aùp trung bình thaùng möïc maët bieån taïi Dawin.
  
• 
  SD laø hieäu soá ñoä leäch tieâu chuaån khí aùp thaùng giöõa Tahiti vaø Darwin.
  

Söï töông taùc giöõa ñaïi döông vaø khí quyeån trong khu vöïc xích ñaïo Thaùi Bình Döông laø söï phoái hôïp giöõa hieän töôïng xaûy ra ôû ñaïi döông laø El-Nino vaø khí quyeån laø dao ñoäng ôû phía nam. Ñaïi döông chuyeån ñoäng cuoán ñi doøng nöôùc laïnh cuûa doøng chaûy Peru leân vuøng bôø bieån Nam Myõ töø vuøng Antartic. Doøng nöôùc chaûy cuøng vôùi gioù ñoâng nam thònh haønh thoåi qua vuøng xích ñaïo (nhö doøng chaûy nam xích ñaïo), noù trôû neân aám hôn tröôùc khi chaûy nhanh veà bôø bieån phía taây. Doøng chaûy laïnh vaø söï troài leân cuûa taàng nöôùc laïnh ôû döôùi saâu giöõ cho nhieät ñoä beà maët ñaïi döông ôû vuøng bieån phía ñoâng Thaùi Bình Döông laïnh hôn phía taây khoaûng 6^oC.

Nhöõng khaùc bieät nhieät ñoä beà maët bieån giöõa phía ñoâng vaø phía taây cuûa vuøng xích ñaïo TBD gaây neân hoaøn löu lôùn theo chieàu thaúng ñöùng khaùc cuûa khoâng khí , ñoù laø hoaøn löu Walker. Walker laø toång giaùm ñoác cuûa Ñaøi quan traéc Anh ôû Aán Ñoä vaøo nhöõng naêm 1920, oâng laø ngöôøi ñaàu tieân tìm ra söï lieân heä giöõa haïn haùn ôû moät phaàn Nam Baùn caàu vaø luõ luït ôû nhöõng nôi khaùc, ñaëc bieät khi noù aûnh höoûng ñeán naïn ñoùi keùm traàm troïng khi gioù muøa hoaït ñoäng yeáu ôõ vuøng caän luïc ñiaï.

Hoaøn löu Walker coù 3 thaønh phaàn chính nhö sau:

• 
  Khoâng khí thoåi veà phía taây qua vuøng nhieät ñôùi cuûa TBD (thònh haønh gioù ñoâng nam), trôû neân aám vaø ñem theo aåm töø doøng nöôùc aám cho vuøng bieån taây.
  
• 
  Noù ñöôïc thaêng leân ôû vuøng Indonesia ñaõ giaûm hôi nöôùc xuoáng khi möa.
  
• 
  Khoâng khí khoâ thoåi veà phía ñoâng, ôû ñoä cao khoaûng 12.000m, noù laïi giaùng xuoáng khu vöïc nöôùc laïnh bình thöôøng cuûa phaàn phía ñoâng Thaùi Bình Döông.
  

Nhöõng keát quûa nghieân cöùu veà El-Nino töø söï töông taùc giöõa lôùp nöôùc beà maët cuûa ñaïi döông vaø lôùp khí quyeån beân treân ôû vuøng nhieät ñôùi Thaùi Bình Döông cho ta thaáy raèng ñaây laø söï töông taùc raát phöùc taïp giöõa ñaïi döông vaø khí quyeån, xaùc ñònh söï khôûi ñaàu hay chaám döùt cuûa hieän töôïng El-Nino. Chu kyø dao ñoäng töï nhieân cuûa hieän töôïng naøy khoaûng 3-4 naêm. Thoâng thöôøng, söï ñoät bieán cuûa nhieät ñoä nöôùc bieån baét ñaàu töø khu vöïc ven bôø phía ñoâng roài lan truyeàn sang phía taây, song cuõng coù tröôøng hôïp quaù trình baét ñaàu töø khu vöïc giöõa Thaùi Bình Döông roài lan truyeàn sang phía ñoâng maø ñieån hình laø söï kieän El-Nino naêm 1982-1983 vaø 1997-1998.

Giöõa caùc hieän töôïng El-Nino, La-Nina vaø chæ soá SOI coù moái lieân heä khaù chaët cheõ, thoâng thöôøng El-Nino xaûy ra ñoàng thôøi vôùi SOI aâm tính, coøn La-Nina xuaát hieän ñoàng thôøi vôùi SOI döông tính. Tuy nhieân, cuõng coù tröôøng hôïp El-Nino xuaát hieän nhöng SOI khoâng ñaït giaù trò cöïc ñaïi vaø ngöôïc laïi coù luùc SOI ñaït ñeán cöïc trò maø El-Nino khoâng xaûy ra.

e/ Caùc khu vöïc ñeå theo doõi El-Nino:

Nhöõng nhaø khí haäu chia TBD laøm 4 phaàn , töø Nino 1- ñeán Nino 4, trong ñoù Nino 3 vaø Nino 4 aûnh höôûng nhieàu nhaát ñeán löôïng möa cuûa caùc vuøng naøy.

Khu vöïc A (Nino 4): 4 ^oN – 4 ^oS ; 160 ^oE – 150 ^oW.

Khu vöïc B (Nino 3): 4 ^oN – 4 ^oS ; 150 ^oW – 90 ^oW.

Khu vöïc C (Nino 2): 0 ^oN –10 ^oS ; 90 ^oW - 80 ^oW.

Khu vöïc A (Nino 1): 14 ^oN - 0 ^oN ; 130 ^oE - 150 ^oE.

Theo treân, ta thaáy roõ bieán ñoåi nhieät ñoä ôû khu vöïc D thöôøng ngöôïc laïi vôùi 3 khu vöïc coøn laïi. Chuaån sai nhieät ñoä giaûm daàn töø khu vöïc C ñeán D, giaù trò ôû khu vöïc D < 1^oC. Theo caùc chuyeân gia thì hieän töôïng El-Nino xuaát hieän khi chuaån sai nhieät ñoä nöôùc bieån ôû caû 3 khu vöïc phía ñoâng Thaùi Bình Döông coù daáu + , trong ñoù ôû khu vöïc C vaø B cao hôn 1^oC lieân tuïc 3 thaùng lieàn. Tuy nhieân, quan ñieåm naøy vaãn chöa ñöôïc thoáng nhaát.

Nhieät ñoä nöôùc bieån ôû khu vöïc Indonesia trung bình khoaûng 29^oC. Khi coù El-Nino nhieät ñoä ôû vuøng bieån Coral coù theå giaûm ñi 1^oC, vaø ngay caû moät söï thay ñoåi 0,5^oC cuõng coù theå aûnh höôûng lôùn ñeán löôïng möa. Ngöôïc laïi ôû phía ñoâng Thaùi Bình Döông nhieät ñoä bình thöôøng 22 -24^oC coù theå taêng leân 26-29^oC suoát trong thôøi kyø coù El-Nino.

Nhieät ñoä beà maët bieån khoâng ñuû ñeå giaûi thích caùc pha cuûa SOI, trong khi ñoù möïc nöôùc bieån cuõng seõ ñoùng moät vai troø khaù quan troïng trong vieäc giaûi thích naøy. Gioù thònh haønh höôùng ñoâng nam vaø doøng chaûy höôùng ñoâng cuøng nhau laøm taêng khoái nöôùc aám ôû phía Taây Thaùi Bình Döông, taïo moät lôùp nöôùc coù ñoä nghieâng daøy khoaûng 30-40 cm giöõa bôø phía taây vaø ñoâng.

Söï suy yeáu ñaùng keå cuûa gioù taïo ra moät soùng trong ñaïi döông, soùng naøy di chuyeån chaäm veà phía ñoâng doïc theo xích ñaïo - ñaây laø soùng xích ñaïo Kelvin - maát khoaûng 3 thaùng ñeå ñi qua ñaïi döông laøm aám beà maët bieån khi noù ñi qua, ñaåy ñöôøng ñaúng nhieät xuoáng saâu hôn veà phía ñoâng vaø laøm döøng söï troài nöôùc laïnh.

Khi soùng Kelvin ñeán bôø bieån Nam Myõ, haàu heát khoái löôïng vaø naêng löôïng cuûa chuùng bò phaûn hoài laïi khi moät chuoãi soùng Rossby di chuyeån chaäm trôû lui veà phía taây. Vaøi naêm sau nhöõng “hoà chöùa” nöôùc aám xích ñaïo ôû phía taây laïi ñöôïc laøm ñaày leân, soùng Kelvin khaùc laïi saün saøng baét ñaàu di chuyeån nöôùc aám veà phía ñoâng trôû laïi. Nhöõng soùng naøy trôû ñi trôû laïi taïo thaønh nhöõng dao ñoäng khoâng ngôùt cuûa caùc chu kyø ENSO.

f/ SOI vaø thôøi tieát:

Neáu caùc dao ñoäng phía nam hoaït ñoäng theo quy luaät , noù coù theå cho pheùp ta döï baùo thôøi tieát 1 hoaëc 2 naêm trong töông lai. Tuy nhieân chu kyø cuûa SOI khoâng coá ñònh maø noù thöôøng bieán ñoäng. Hieän töôïng naøy coù theå maïnh hay yeáu, ngaén hay daøi vaø khoâng phaûi nhöõng ñôït haïn haùn ñeàu gaây neân bôûi El-Nino, cuõng nhö khoâng phaûi taát caû luõ luït laø do La-Ninabò gaây neân. Tuy nhieân, döïa treân caùc hieän töôïng naøy vôùi chæ soá SOI vaø SST (Sea Surface Temperature) chuùng ta coù theå öôùc tính ñöôïc nhöõng khaû naêng do chuùng coù theå gaây ra.

Nghieân cöùu chuoãi soá lieäu trong voøng 20 naêm gaàn ñaây, chuùng ta coù theå thaáy raát roõ aûnh höôûng cuûa hieän töôïng ENSO ñeán söï bieán ñoåi khí haäu, thôøi tieát vaø cheá ñoä thuûy vaên ôû Vieät Nam noùi chung, khu vöïc Nam Boä noùi rieâng. Trong nhöõng naêm coù hieän töôïng El-Nino hoaït ñoäng khaù maïnh thì naéng noùng, khoâ haïn keùo daøi, muøa möa ñeán muoän, luõ luït ôû möùc xaáp xæ hoaëc thaáp hôn trung bình nhieàu naêm, baõo vaø aùp thaáp nhieät ñôùi hoaït ñoäng treân Bieån Ñoâng ít hôn trung bình. Ngöôïc laïi, vaøo nhöõng naêm coù hieän töôïng La-Nina hoaït ñoäng maïnh thì muøa möa ñeán sôùm, nhöõng ñôït gioù muøa ñoâng baéc hoaït ñoäng lieân tuïc vôùi cöôøng ñoä maïnh, gioù muøa muøa heø cuõng hoaït ñoäng khaù maïnh vaø oån ñònh, ñem ñeán cho khu vöïc Nam Boä löôïng möa muøa möa vöôït trung bình vaø soá côn baõo vaø aùp thaáp nhieät ñôùi nhieàu hôn trung bình.

Thaät vaäy, El-Nino 1982 - 1983 vaø 1997-1998 laø hai söï kieän nghieâm troïng nhaát cuûa theá kyû 20. Thaûm hoaï do thieân tai xaûy ra ñeàu khaép toaøn caàu. Khoâng gioáng nhö caùc El-Nino cuûa 3 thaäp kyû tröôùc ñoù, thôøi kyø coù tröôøng gioù ñoâng ôû vuøng gaàn xích ñaïo xaûy ra muoän vaø maïnh hôn bình thöôøng. Noù ñaõ gaây neân nhöõng thay ñoåi raát roõ reät ñeán khí haäu toaøn caàu. Nhieàu nôi ñaõ traûi qua thôøi tieát baát thöôøng, haïn haùn nghieâm troïng vaø nhöõng söï taøn phaù do naïn chaùy röøng raát lôùn. Ñoù cuõng laø moät trong nhöõng thôøi kyø haïn haùn teä haïi nhaát ôû nhöõng nöôùc vuøng Ñoâng Nam AÙ. ÔÛ khu vöïc Nam Boä ñoù laø 2 thôøi kyø haïn haùn nghieâm troïng ñaõ laøm cho muøa maøng bò thieät haïi, thieáu nguoàn nöôùc ngoït cho con ngöôøi.

Nhöõng trung taâm khí haäu phaân chia ra caùc khuynh höôùng cuûa SOI ñeå coù theå öôùc tính moät caùch toát hôn veà caùc yeáu toá nhö: khi naøo muøa möa seõ ñeán, toång löôïng möa muøa heø, cöôøng ñoä hoaït ñoäng cuûa baõo, löôïng möa trong muøa ñoâng. Coù theå keát hôïp vôùi SST ñeå cho nhöõng döï ñoaùn toát hôn.

Coù theå chia quaù trình tieán trieån cuûa moãi ñôït El-Nino thaønh 7 giai ñoaïn [4]:

• 
  Giai ñoaïn tröôùc khi baét ñaàu: nhieät ñoä beà maët nöôc bieån (SST) ôû vuøng xích ñaïo giöõa taây vaø ñoâng Thaùi Bình Döông taêng töø thaùng 1 ñeán thaùng 3.
  
• 
  Giai ñoaïn baét ñaàu: SST taêng nhanh trong thaùng 4, thaùng 5; ñoâi khi töø thaùng 3 ñeán thaùng 6.
  
• 
  Giai ñoaïn phaùt trieån: SST taêng maïnh lieân tuïc töø thaùng 6 ñeán thaùng 8.
  
• 
  Giai ñoaïn chuyeån tieáp: aâm hoaëc dao ñoäng leân xuoáng töø thaùng 9 ñeán thaùng 11.
  
• 
  Giai ñoaïn cöïc thònh: SST taêng leân, ñaït cöïc ñaïi töø thaùng 12 ñeán thaùng 1 naêm sau.
  
• 
  Giai ñoaïn suy yeáu: SST giaûm nhanh, töø thaùng 1 hoaëc thaùng 2 ñeán thaùng 3 hoaëc thaùng 4 naêm sau.
  
• 
  Giai ñoaïn tan raõ: SST tieáp tuïc giaûm hoaëc dao ñoäng leân xuoáng töø thaùng 3, thaùng 4, hoaëc thaùng 5 naêm sau.
  

Trong voøng 50 naêm nay, caùc hieän töôïng El-Nino vaø La-Nina ñaõ xaûy ra vaøo nhöõng naêm nhö sau [5]:

• 
  El-Nino: 1951-52, 53-54, 57-58, 65-66, 69-70, 72-73, 76-77, 82-83, 86-87, 90-91, 91-92, 93-94, 97-98.
  
• 
  La-Nina: 49-50, 54-55, 55-56, 61-62, 64-65, 67-68, 70-71, 73-74, 74-75, 75-76, 84-85, 88-89, 96-97, 98-2001.
  

Maëc duø nhöõng hieän töôïng El-Nino vaø La-Nina coù nhieàu ñaëc tính chung, nhöng moãi hieän töôïng ôû möùc ñoä naøo ñoù coù nhöõng quy moâ khaùc nhau, thôøi gian toàn taïi khaùc nhau vaø coù nhöõng taùc ñoäng leân khí haäu toaøn caàu khaùc nhau.

Chuùng ta coù theå thaáy raát roõ neùt aûnh höôûng bôûi El-Nino vaø La-Nina ñoái vôùi thôøi tieát, khí haäu vaø cheá ñoä luõ luït ôû khu vöïc Nam Boä, qua hoaït ñoäng cuûa caùc heä thoáng hoaøn löu khí quyeån taùc ñoäng ñeán cheá ñoä thôøi tieát vaø thuûy vaên nhö sau:

a/ Hoaït ñoäng cuûa gioù muøa muøa heø:

- Nhöõng naêm El-Nino gioù muøa taây nam thöôøng baét ñaàu muoän vaø keát thuùc sôùm, hoaït ñoäng cuûa gioù muøa taây nam khoâng maïnh vaø khoâng lieân tuïc. Do vaäy haàu heát caùc nôi treân laõnh thoå Vieät Nam coù löôïng möa vaøo nhöõng thôøi kyø El-Nino maïnh ñeàu giaûm so vôùi trung bình nhieàu naêm. Tình traïng haïn haùn thöôøng xaûy ra tröôùc khi baét ñaàu muøa möa, löôïng möa caùc thaùng muøa khoâ thaáp hôn raát nhieàu so vôùi trung bình (baûng löôïng möa El-Nino 1991-1992 vaø 1997-98 ), vaø caùc ñôït khoâ haïn treân dieän roäng giöõa muøa möa keùo daøi hôn. Nhieät ñoä cao nhaát trong muøa khoâ (thaùng 3 - thaùng 4 ñeán ñaàu thaùng 5) cao hôn bình thöôøng. Cuoái thaùng 4/1998 nhieät ñoä cao nhaát tuyeät ñoái (T_max) taïi TPHCM laø 39.6oC vaø haàu heát ôû caùc tænh Nam Boä coù T_max lôùn hôn giaù trò lòch söû cuøng kyø.

• 
  Nhöõng naêm coù La-Nina hoaït ñoäng thì ngöôïc laïi, muøa möa baét ñaàu sôùm vaø chaám döùt muoän, gioù muøa taây nam hoaït ñoäng sôùm. Hoaït ñoäng cuûa gioù muøa taây nam maïnh vaø lieân tuïc, chaám döùt muoän hôn bình thöôøng. Löôïng möa muøa khoâ vaø muøa möa ñeàu vöôït trung bình.
  

Töø thaùng 9/98 ñeán ñaàu naêm 2001 coù hieän töôïng La-Nina hoaït ñoäng khaù maïnh, ñaõ laøm thay ñoåi hoaït ñoäng coù tính caùch muøa cuûa caùc daïng hoaøn löu khí quyeån, laøm cho khí haäu bieán ñoåi moät caùch baát thöôøng vaø traùi ngöôïc vôùi nhöõng baát thöôøng xaûy ra trong naêm 1997-1998 vôùi söï xuaát hieän hieän töôïng El-Nino vaø aûnh höôûng ñeán khu vöïc naøy.

• 
  Naêm 1999 muøa möa ñeán raát sôùm, so vôùi naêm 1998 thì sôùm hôn gaàn 2 thaùng, vaø trong nhöõng thaùng ñaàu muøa haàu heát caùc tænh Nam Boä coù möa nhieàu, coù nôi gaáp 3 ñeán 4 laàn löôïng möa trung bình cuøng thôøi kyø, ñieàu naøy ñaõ daãn ñeán haäu quaû laø löôïng nöôùc tích luõy ôû caùc heä thoáng soâng chính vaø keânh raïch khaù lôùn, do vaäy trong thaùng 5 vaø nöûa ñaàu thaùng 6 ñaõ xaûy ra caùc ñôït luõ nhoû treân löu vöïc soâng Beù vaø soâng Ñoàng Nai thuoäc ñòa phaän Taây Nguyeân vaø Mieàn Ñoâng Nam Boä. Löu löôïng veà hoà Trò An vaø Thaùc Mô lieân tuïc cao hôn möùc cao nhaát lòch söû vaø phaûi xaû luõ veà haï löu. Töø thaùng 5 ñeán thaùng 9, gioù muøa taây nam thoåi raát ñeàu ñaën trong lôùp khí quyeån khaù daøy (töø maët ñaát leân ñeán 6000m) suoát trong caùc thaùng muøa möa vôùi toác ñoä gioù tôùi 15 - 20m/s, caù bieät coù nôi töø 20 –25 m/s lieân tieáp trong 4 –5 ngaøy. Laáy toác ñoä gioù taïi moät soá nôi ôû Nam Boä trong ñôït gioù muøa töø 22/7 ñeán 6/8/99 laøm ví duï: taïi Coân Ñaûo 20m/s, Phuù Quoác coù luùc gioù maïnh ñeán 25m/s , TPHCM 17m/s, Raïch Giaù 22m/s, moû Baïch Hoå 15-22m/s coù luùc leân ñeán 29m/s,Thoå Chu 17m/s.
  
• 
  Treân caùc baûn ñoà synop töø maët ñaát leân ñeán 6000m trong thôøi kyø naøy ñaõ phaân tích ñöôïc söï xuaát hieän cuûa daûi hoäi tuï nhieät ñôùi naèm vaét qua khu vöïc Trung Trung Boä, coù höôùng ñoâng taây, sau ñoù chuyeån daàn sang taây baéc-ñoâng nam, hình theá naøy theå hieän töø maët ñaát leân ñeán 6000m (xem phuï luïc III.3.2a). Do gioù muøa taây nam maïnh keát hôïp vôùi aùp thaáp nhieät ñôùi hoaït ñoäng ôû giöõa Bieån Ñoâng, neân ñaõ gaây ra moät ñôït möa lôùn coù tính chaát lòch söû ôû caùc tænh nam Bình Thuaän, baéc Mieàn Ñoâng Nam Boä, gaây neân moät ñôït luõ queùt vôùi cöoøng suaát luõ lôùn hieám thaáy cho caùc tænh naøy, ñaõ gaây neân nhöõng toån thaát veà ngöôøi vaø cuûa caûi cho nhaân daân trong vuøng. Löu löôïng veà hoà Trò An, Thaùc Mô ñaït möùc cao nhaát trong lòch söû vaø keùo daøi nhieàu ngaøy lieân tieáp, gaây cho vuøng trung vaø haï löu caùc soâng Mieàn Ñoâng bò ngaäp saâu. Löôïng möa trong 10 ngaøy ôû khu vöïc naøy ñaõ ñaït khoaûng 20% löôïng möa trung bình caû naêm, coù nôi ñaït töø 30-40%.
  

Trong nhöõng naêm coù hieän töôïng La-Nina thì gioù muøa ñoâng baéc hoaït ñoäng maïnh hôn nhöõng naêm coù hieän töôïng El-Nino. Trong 2 naêm 1976 vaø 1999 hieän töôïng La-Nina xuaát hieän vaø ñang ôû trong quaù trình tröôûng thaønh neân gioù muøa ñoâng baéc hoaït ñoäng moät caùch dò thöôøng. Cuoái thaùng 12/99, quan traéc ñöôïc moät ñôït gioù muøa ñoâng baéc raát maïnh töø luïc ñiaï Trung Quoác traøn xuoáng nöôùc ta. Ngaøy 19/12 trò soá khí aùp cao nhaát taïi trung taâm aùp cao laø 1071mb. Vaøo caùc ngaøy 21-25/12 cheânh leäch khí aùp giöõa Haø Noäi vaø TPHCM laø 20mb. Do vaäy gioù ñoâng baéc ôû khu vöïc giöõa vaø nam Bieån Ñoâng raát maïnh, gaây neân ñôït reùt ñaäm ñoái vôùi caùc tænh phía Baéc Boä vaø Trung Boä. Taïi SaPa vaø caùc tænh Taây Baéc gaàn bieân giôùi Vieät Trung (Lai Chaâu, Laøo Cai) coù tuyeát vaø baêng giaù daøy. Caùc tænh Nam Trung Boä vaø Nam Boä nhieät ñoä khoâng khí cuõng xuoáng thaáp. Ngaøy 24/12/99 haàu heát caùc tænh Nam Boä nhieät ñoä thaáp nhaát xaáp xæ hoaëc thaáp hôn giaù trò nhieät ñoä thaáp nhaát lòch söû 0.2 -0.4 ^oC (TPHCM 15 ^oC). Nhö vaäy, ñaây laø moät ñôït laïnh hieám thaáy töø naêm 1975 ñeán nay taïi khu vöïc Nam Boä.

Treân vuøng bieån töø Baø Riaï-Vuõng Taøu ñeán Caø Mau gioù ñoâng baéc maïnh caáp 7, coù luùc caáp 8. Taïi moät soá nôi treân caùc ñaûo ñaõ quan traéc ñöôïc ñôït gioù ñoâng baéc maïnh keùo dai trong maáy ngaøy lieàn töø 20 –24/12/1999. Ví duï: Taïi Phuù Quyù gioù maïnh ñat töø 10 m/s trôû leân, taïi Coân Ñaûo 14 17 m/s, Phuù Quoác 16 –21 m/s, Thoå Chu 10-12 m/s. Theo soá lieäu ño ñöôïc töø daøn khoan daàu taïi caùc moû Baïch Hoå vaø Ñaïi Huøng soùng bieån cao töø 6 ñeán 7.5meùt, coù luùc leân ñeán 9 meùt. Ñôït gioù muøa ñoâng baéc naøy laïi truøng vôùi kyø trieàu cöôøng maïnh nhaát trong naêm, gioù maïnh lieân tuïc trong nhieàu ngaøy ñaõ gaây neân hieän töôïng nöôùc daâng khaù cao treân suoát daûi ven bieån töø Baø Riaï-Vuõng Taøu ñeán Caø Mau, gay hieän töôïng soùi lôõ, caùc coâng trình ven bieån bò thieät haïi khaù lôùn.

Ngöôïc laïi, vaøo nhöõng naêm coù El-Nino thì gioù muøa ñoâng baéc yeáu hôn, do treân taàng 500 –200 mb hoaøn löu vó höôùng chieám öu theá. Trong thaùng 3 caùc ñôït khoâng khí laïnh thöôøng bieán tính vaø di chuyeån ra phía ñoâng nam Trung Quoác. Nhöõng ñôït gioù muøa ñoâng baéc naøy thöôøng khoâng maïnh, khoâng traøn xuoáng saâu quaù 17 ^oB, vaø thôøi gian keùo daøi khoâng laâu. Do vaäy, nhöõng naêm coù El-Nino xuaát hieän thì nhieät ñoä muøa ñoâng khoâng xuoáng thaáp.

Baûng III.3.2b: Toác ñoä gioù maïnh nhaát do gioù muøa ñoâng baéc ôû Nam Boä

c/ Thôøi kyø baét ñaàu vaø keát thuùc muøa möa:

• 
  Muøa möa caùc naêm coù El-Nino thöôøng baét ñaàu muoän vaø chaám döùt sôùm hôn trung bình. Ví duï nhö naêm 1998 muøa möa baét ñaàu vaøo khoaûng gaàn cuoái thaùng 5 ñeán nöûa ñaàøu thaùng 6. Soá ngaøy möa caû naêm ít hôn trung bình nhieàu naêm.
  
• 
  Traùi laïi, vaøo nhöõng naêm coù La-Nina, muøa möa thöôøng baét ñaàu sôùm vaø keát thuùc muoän hôn bình thöôøng. Ví duï nhö naêm 1999 vaø 2000 muøa möa baét ñaàu töø cuoái thaùng 3 ñeán nöûa ñaàu thaùng 4. Möùc cheânh leäch ngaøy baét ñaàu muøa möa cuûa naêm El-Nino vaø La-Nina töø 25-35 ngaøy.
  

Haàu heát vaøo caùc naêm baét ñaàu coù El-Nino thì naêm ñoù soá côn baõo vaø ATNÑ ít hôn TBNN, nhöng naêm sau (trong giai ñoan suy yeáu cuûa El-Nino) thì soá côn baõo xaáp xæ hoaëc vöôït TBNN, coøn tuøy theo thôøi kyø sau ñoù coù La-Nina hay khoâng nhö trong baûng sau:

• 
  Trong 51 naêm (1951-2001) coù 344 côn baõo vaø ATNÑ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán nöôùc ta, trung bình khoaûng 7 côn/naêm (goàm coù 5 côn baõo vaø 2 ATNÑ), trong soá ñoù 15 naêm coù nhieàu hôn 9 côn, 9 naêm coù ít hôn 5 côn, taàn suaát xuaát hieän baõo –ATNÑ cao nhaát laø vaøo thaùng 9, sau ñoù laø thaùng 8, roài ñeán thaùng 10.
  
• 
  Naêm 1964 coù 11 côn, naêm 1976 khoâng coù côn naøo ñoå boä Vieât Nam.
  
• 
  Trong nhöõng naêm coù El-Nino xuaát hieän thöôøng ít baõo hôn naêm coù La-Nina. Nhöõng naêm vaøo thôøi kyø cuoái El-Nino vaø chuyeån ngay sang La-Nina thì soá côn baõo taêng leân (1953, 1983, 1993, 1998). Ngöôïc laïi vaøo nhöõng naêm La-Nina xuaát hieän thì quan traéc thaáy soá côn baõo–ATNÑ nhieàu hôn, tuy nhieân cuõng coù naêm quan traéc ñöôïc ít baõo vaø ATNÑ hoaït ñoäng, ví duï trong naêm 1999 vaø 2000, moãi naêm chæ coù 1 côn baõo ñoå boä Vieät Nam.
  
• 
  Trung bình naêm coù El-Nino xuaát hieän coù 5.3 côn baõo, naêm La-Nina coù 6,7 côn baõo ñoå boä vaøo nöôùc ta.
  

Aûnh höôûng cuûa hieän töôïng El-Nino vaø La-Nina ñeán löôïng möa vaø soá ngaøy möa trong caû naêm vaø trong muøa möa khaù roõ reät, nhaát laø ñoái vôùi vuøng vó ñoä thaáp. So saùnh löôïng möa muøa khoâ, muøa möa cuûa khu vöïc Nam Boä giöõa caùc naêm El-Nino vaø La-Nina, chuùng ta thaáy moät soá khaùc bieät nhö sau:

• 
  Löôïng möa trung bình muøa khoâ vaø caû naêm trong nhöõng naêm El-Nino ít hôn naêm La-Nina, rieâng löôïng möa muøa möa thì söï khaùc bieät khoâng roõ reät trong nhöõng naêm El-Nino chaáâm döùt vaø nhöõng naêm La-Nina baét ñaàu vaøo giöõa muøa möa (1993, 1998, 1988, 1999).
  
• 
  Soá ngaøy möa caû naêm trong nhöõng naêm El-Nino ít hôn naêm La-Nina.
  

BaûngIII.3.2e’’ : Soá ngaøy möa taïi moät soá traïm cuûa Nam Boä

Trong nhöõng naêm coù La-Nina xuaát hieän thì trong caùc thaùng muøa khoâ (töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau) DHTNÑ hoaït ñoäng dò thöôøng, töùc laø khoâng luøi veà nam baùn caàu maø luoân toàn taïi ôû khoaûng 3 - 5 ^oB, thaäm chí coù khi ôû khoaûng 6-7^oB (1999). Chính vì leõ ñoù maø trong muøa khoâ coù caùc côn möa traùi muøa laøm cho cheá ñoä möa bò bieán ñoåi. Traùi laïi, nhöõng naêm coù El-Nino thì khoâng thaáy DHTNÑ xuaát hieän trong thôøi kyø naøy laøm cho muøa khoâ keùo daøi gaây neân tình traïng khoâ haïn nghieâm troïng cho khu vöïc Nam Boä, ví duï nhö vaøo naêm 1997 - 1998 (töø thaùng 3/97 ñeán thaùng 4/98) coù El-Nino xuaát hieän neân coù muøa khoâ keùo daøi hôn 5 thaùng, gaây thieáu nöôùc nghieâm troïng, tình traïng xaâm nhaäp maën keùo daøi vaø saâu vaøo trong noäi ñoàng, thieät haïi ñaùng keå cho muøa maøng.

• 
  Trong voøng 50 naêm gaàn ñaây khí haäu, thôøi tieát vaø thuûy vaên coù nhieàu dieãn bieán baát thöôøng treân toaøn caàu noùi chung vaø Vieät Nam noùi rieâng, ñaëc bieät laø ñoái vôùi vuøng vó ñoä thaáp cuûa khu vöïc nhieät ñôùi gioù muøa. Roõ raøng vôùi nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây cho thaáy giöõa söï bieán ñoåi baát thöôøng naøy vaø hieän töôïng El-Nino, La-Nina coù moái lieân heä khaù chaët cheõ. Nhöõng naêm coù El-Nino maïnh nhö 1982-1983, 1997-1998, khaép nôi treân theá giôùi ñaõ xaûy ra haïn haùn, chaùy röøng heát söùc nghieâm troïng ôû nôi naøy ñoàng thôøi vôùi luõ luït, luõ buøn, lôû tuyeát ôû nôi khaùc trong caùc nöôùc, gaây thieät haïi haøng tyûø ñoâ –la vaø laøm cheát haøng ngaøn ngöôøi. Trong nhöõng naêm La-Nina thì dieãn bieán phöùùc taïp theo chieàu höôùng ngöôïc laïi, vaø cuõng gaây thieät haïi lôùn töông töï.
  
• 
  Ñoái vôùi khu vöïc Nam Boä, vôùi nhöõng nghieân cöùu coøn haïn heïp naøy, cuõng cho chuùng ta thaáy söï aûnh höôûng voâ cuøng roõ reät cuûa El-Nino vaø La-Nina ñoái vôùi dieãn bieán thôøi tieát haïn haùn, luõ luït, chaùy röøng vaø baõo luõ ñoái vôùi vuøng ñaát cöïc nam - nôi gaàn xích ñaïo nhaát- cuûa nöôùc ta. Trong naêm 1997 do aûnh höôûng bôûi El-Nino, côn baõo soá 5 coù teân quoác teá LINDA, vôùi dieãn bieán heát söùc dò thöôøng, hình thaønh ngay treân nam Bieån Ñoâng, maïnh leân vaø di chuyeån vôùi toác ñoä nhanh ít thaáy, chæ trong voøng 48 giôø ñaõ ñoå boä vaøo Caø Mau vôùi cöôøng ñoä ngay caøng maïnh leân (traùi vôùi nhöõng côn baõo khaùc vaøo cuoái muøa thöôøng suy yeáu khi vaøo gaàn bôø), gaây thieät haïi vaø tang toùc cho haøng ngaøn gia ñình ôû khu vöïc Nam Boä. Cuõng do El-Nino, muøa khoâ 1997-1998 thaät khoác lieät, haøng ngaøn hecta röøng bò chaùy ôû Caø Mau, Taây Nguyeân, ñoù cuõng laø thôøi kyø naéng noùng nhaát trong voøng 50 naêm. Ngay sau khi vöøa chaám döùt hieän töôïng El-Nino thì chuyeån ngay sang La-Nina chæ trong voøng moät thaùng (töø giöõa thaùng 11 ñeán giöõa thaùng 12/98) coù 5 côn baõo lieân tieáp, trong ñoù coù 4 côn ñoå boä vaøo caùc tænh töø Qui Nhôn ñeán Bình Thuaän vaø 1 côn ñi qua phía nam muõi Caø Mau, gaây luõ luït raát nghieâm troïng cho caùc tænh Trung Boä. Vaøo gaàn cuoái naêm 1999 caùc tænh Trung Boä chòu ñöïng 2 traän luõ lòch söû caùch nhau nöûa thaùng. Hai naêm lieàn 2000-2001, luõ lôùn lòch söû ñaõ xaûy ra ôû ÑBSCL, thöû thaùch con ngöôøi vôùi nhöõng hieåm hoaï thieân tai lieân tieáp. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, hoaït ñoäng cuûa baõo vaø ATNÑ coù nhöõng dieãn bieán heát söùc phöùc taïp. Vuøng bieån phía nam Philipines, nam Bieån Ñoâng coù nhieàu baõo hôn, ñaët cho nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc döï baùo khí töôïng thuûy vaên nhöõng thöû thaùch môùi, ñoøi hoûi caàn coù nhieàu nghieân cöùu môùi, nhaèm hieåu bieát moät caùch saâu saéc hôn söï taùc ñoäng cuûa hieän töôïng El-Nino ñoái vôùi nhöõng dieãn bieán traùi vôùi qui luaät khí haäu töø tröôùc tôùi nhöõng naêm gaàn ñaây.
  
• 
  Söï lieân quan khaù chaët cheõ naøy coù theå giuùp cho ngöôøi laøm coâng taùc khí töôïng thuûy vaên coù theå naém baét ñöôïc quy luaät hoaït ñoäng traùi ngöôïc nhau cuûa 2 hieän töôïng El-Nino vaø La-Nina ñeå coù theå naâng cao chaát löôïng döï baùo haïn vöøa vaø daøi, maø laâu nay vaãn laø moät vaán ñeà heát söùc khoù khaên. Ñeå döï baùo haïn vöøa vaø daøi, chuùng toâi söû duïng chuû yeáu laø phöông phaùp phaân tích caùc baûn ñoà treân caùc taàng cao trung bình nhieàu naêm, chuù troïng taàng 500mb vaø 700mb ñeå tìm ra moät töông töï veà hoaøn löu. Vieäc tìm ra moái töông quan giöõa hieän töôïng El-Nino vaø La-Nina ñeán hoaït ñoäng cuûa caùc hoaøn löu lôùn nhö DHTNÑ, soáng cao aùp taây Thaùi Bình Döông vaø raõnh thaáp xích ñaïo, qua vieäc phaân tích chæ soá SOI vaø SST giuùp chuùng toâi caûi thieän ñoä chính xaùc cuûa caùc baûn tin döï baùo haïn vöøa vaø daøi.
  
• 
  Hoaït ñoäng cuûa gioù muøa taây nam ñem laïi moät löôïng möa aåm doài daøo - yeáu toá raát quan troïng cho neàn saûn xuaát noâng nghieäp cuûa caû khu vöïc Nam Boä. Gioù muøa taây nam maïnh khoâng nhöõng ñem laïi möa nhieàu maø coøn gaây neân nhöõng hieän töôïng nguy hieåm nhö doâng, loác xoaùy, voøi roàng, seùt vaø saït lôû vuøng ven bieån nhö Caø Mau, Kieân Giang cuõng nhö ôû huyeän ven bieån Caàn Giôø (TPHCM), gaây neân thieät haïi khaù nhieàu cho taøi saûn vaø sinh maïng con ngöôøi, aûnh höôûng ñeán cuoäc soáng cuûa nhaân daân trong vuøng. ÔÛ Nam Boä quan heä giöõa hieän töôïng ElNino vaø La-Nina ñeán löôïng möa caùc thaùng muøa khoâ vaø ñaàu muøa möa raát roõ reät. Do vaäy cuõng aûnh höôûng ñeán doøng chaûy ôû caùc heä thoáng soâng chính vaø soâng suoái nhoû, coù xu theá giaûm vaøo nhöõng naêm El-Nino vaø taêng vaøo nhöõng naêm La-Nina. Cheá ñoä thuûy vaên bò bieán ñoåi dò thöôøng coù theå gaây neân nhöõng ñôït luõ luït voâ cuøng nghieâm troïng khoù löôøng tröôùc ñöôïc.