III.1.2. CAÙC LOAÏI HÌNH THEÁ THÔØI TIEÁT GAÂY MÖA TRONG MUØA MÖA

III.1.2. CAÙC LOAÏI HÌNH THEÁ THÔØI TIEÁT GAÂY MÖA TRONG MUØA MÖA

Nhö chuùng ta bieát, sau ngaøy Xuaân phaân (21/3) do chuyeån ñoäng bieåu kieán cuûa maët trôøi vöôït qua xích ñaïo leân phía baéc laøm cho luïc ñòa chaâu AÙ nhaän ñöôïc löôïng böùc xaï maët trôøi nhieàu hôn vaø bò hun noùng daàn leân, do vaäy hình thaønh moät vuøng khí aùp thaáp coù taâm ôû Iran – Pakistan, nhöõng luoàng khoâng khí aåm öôùt thoåi töø baéc Aán Ñoä Döông roäng lôùn leân luïc ñòa chaâu AÙ vaø gioù muøa muøa heø (coøn goïi laø gioù muøa taây nam) ñuôïc thieát laäp treân khu vöïc Nam AÙ vaø Ñoâng Nam AÙ. Tuyø theo töøng giai ñoaïn cuûa gioù muøa taây nam vaø söï phoái hôïp vôùi caùc heä thoáng nhieãu ñoäng khaùc, coù theå gaây neân nhöõng ñôït möa coù tính chaát khaùc nhau raát nhieàu caû veà löôïng laãn veà dieän phaân boá möa. Vaán ñeà döï baùo ñöôïc tính chaát vaø phaân boá möa trong muøa möa laø heát söùc khoù khaên, ngay caû trong nhöõng moâ hình döï baùo soá trò cho ñeán nay cuõng chöa coù khaû naêng ñöa ra nhöõng öôùc ñoaùn mang tính chaát ñònh löôïng moät caùch chính xaùc ñöôïc.

Trong phaàn naøy, chuùng toâi tieán haønh phaân tích soá lieäu möa ngaøy töø naêm 1984 ñeán 2001 (18 naêm), choïn ra nhöõng ñôït möa vöøa vaø lôùn treân dieän roäng trong muøa möa (moãi ñôït keùo daøi treân 2 ngaøy) coù dieän möa lôùn hôn 50% dieän tích khu vöïc Nam Boä, toång löôïng möa trong 1 ñôït lôùn hôn 100 mm), keát hôïp vôùi phaân tích tröôøng gioù, töø maët ñaát leân ñeán 500 mb ñeå phaân loaïi caùc heä thoáng synop trong thôøi gian xaûy ra möa. Döïa treân nhöõng phaân tích mang tính chaát thoáng keâ, chuùng ta coù theå phaân loaïi caùc daïng hình theá thôøi tieát chuû yeáu gaây möa vöøa ñeán möa to treân dieän khaù roäng ôû khu vöïc Nam Boä nhö sau:

III.1.2.1 Gioù muøa taây nam thieát laäp vaø oån ñònh:

Nhö trong muïc treân ñaõ phaân tích, chuùng ta thaáy roõ nhöõng heä thoáng thôøi tieát chuû yeáu trong thôøi kyø naøy laø :

• 
  Treân taàng thaáp, aùp thaáp noùng phía taây coù nguoàn goác AÂán Mieán coù xu höôùng phaùt trieån sang phía ñoâng vaø ñoâng nam, hoaït ñoäng cuûa raõnh gioù muøa ôû nam Trung Quoác coäïng vôùi caùc trung taâm xoaùy thuaän treân raõnh gioù muøa Nam AÙ vaø Ñoâng Nam AÙ coù lieân heä khaù chaët cheõ vôùi söï thieát laäp gioù muøa taây nam.
  
• 
  Treân taàng cao, söï suy yeáu cuûa aùp cao caän nhieät ñôùi ñoàng thôøi vôùi söï suy yeáu vaø luøi veà phía nam cuûa doøng gioù taây caän nhieät ñôùi treân möïc 200 mb.
  
• 
  Aùp cao phoù nhieät ñôùi nam baùn caàu dòch leân phía baéc taïo cô hoäi cho doøng gioù ñoâng nam ôû phía baéc cuûa aùp cao chaâu Uùc vöôït qua xích ñaïo leân, raõnh thaáp xích ñaïo cuõng dòch leân phía baéc hoaït ñoäng ôû nam Bieån Ñoâng treân ñoù hình thaønh nhöõng xoaùy thuaän nhieät ñôùi ñoùng vai troø trung taâm huùt gioù, thuùc ñaåy quaù trình thieát laäp gioù muøa taây nam.
  
• 
  Xoaùy thuaän nhieät ñôùi treân vònh Bengal ñoùng vai troø quyeát ñònh trong quaù trình thieát laäp gioù muøa taây nam ôû Nam Boä vaø nam Bieån Ñoâng.
  

Möa do gioù muøa taây nam ñôn thuaàn trong giai ñoaïn baét ñaàu thöôøng keùo daøi khoaûng 5-7 ngaøy, caù bieät coù nhöõng naêm keùo daøi hôn 10 ngaøy, toång löôïng möa trong thôøi kyø naøy thöôøng lôùn vaø phaân boá khoâng ñoàng nhaát. Trong thôøi kyø naøy löôïng möa phoå bieán 100-200mm, phía baéc Mieàn Ñoâng vaø ven bieån phía taây töø 200-300mm, vôùi hieän töôïng doâng maïnh keøm theo gioù giaät töøng côn, coù nôi xuaát hieän loác xoaùy, voøi roàng hoaëc möa ñaù.

Thoâng thöôøng, vaøo khoaûng nöûa ñaàu thaùng 4, (hoaëc vaøo nhöõng naêm möa muoän thöôøng thaáy xuaát hieän vaøo thaùng 5, thaùng 6) khi ôû taàng thaáp aùp thaáp noùng Aán Mieán baét ñaàu phaùt trieån vaø môû roäng sang phía ñoâng, vaø aùp cao luïc ñòa coù tính laïnh vaø khoâ coøn khueách taùn xuoáng phía nam, taïo neân moät truïc raõnh thaáp theo höôùng baéc – nam töø maët ñaát leân ñeán 850 mb doïc theo daõy Tröôøng Sôn, neân ôû phaàn laõnh thoå phía nam Nam Boä vaø ven bieån phía taây coù gioù taây baéc ñeán taây, taïo neân hoäi tuï gioù ôû caùc taàng töø 700 mb trôû xuoáng. Hình theá naøy seõ gaây neân moät ñôït möa vöøa ñeán möa to treân hôn 50% dieän tích khu vöïc , chuû yeáu ôû caùc tænh ven bieån phía taây vaø ven söôøn ñoài nuùi phía baéc Mieàn Ñoâng, löôïng möa töø 100 – 150mm vaø thöôøng keùo daøi trong 3-5 ngaøy. Ñaây laø daïng hình theá xuaát hieän trong thôøi kyø möa chuyeån muøa sôùm, khi gioù taây nam chöa hình thaønh.

Söï hoaït ñoäng cuûa DHTNÑ gaén lieàn vôùi hoaït ñoäng cuûa gioù muøa taây nam, theo töøng ñôït gioù muøa. DHTNÑ hình thaønh töø nam Bieån Ñoâng vaét qua Nam Boä – Nam Trung Boä, roài dòch leân phía baéc leân ñeán treân 20 ^oB roài suy yeáu vaø tan ñi, ñeå roài sau ñoù laïi tieáp tuïc moät chu trình hoaït ñoäng môùi (xuaát hieän, duy trì vaø suy yeáu) theo quaù trình hoaït ñoäng cuûa aùp cao phoù nhieät ñôùi ôû khu vöïc naøy.

DHTNÑ thöôøng theå hieän töø maët ñaát leân ñeán 3000 -5000 m, phía treân laø cao aùp caän nhieät ñôùi khoáng cheá. Do vaäy khu vöïc doïc theo DHTNÑ coù ñieàu kieän nhieät vaø ñoäng löïc thuaän lôïi cho doøng thaêng phaùt trieån, heä thoáng maây taàng thaáp phaùt trieån raát nhanh, coù khaû naêng gaây neân möa raøo vaø doâng trong phaïm vi roäng lôùn keùo daøi haøng traêm ki-loâ-meùt, vaø phía nam DHTNÑ thôøi tieát xaáu hôn phía baéc. Löôïng möa do DHTNÑ ñôn thuaàn gaây ra thöôøng lôùn nhöng khoâng keùo daøi quaù 3 ngaøy, toång löôïng möa caû ñôït khoaûng 100-200mm.

Tuy nhieân daïng hình theá thôøi tieát do DHTNÑ ñôn thuaàn ít khi xuaát hieän vì treân DHTNÑ thöôøng coù hoaït ñoäng cuûa caùc xoaùy thuaän, keøm theo laïi rôi vaøo thôøi kyø gioù muøa taây nam thònh haønh, do vaäy löôïng möa caøng taêng leân vaø laø moät toå hôïp caùc hình theá synop gaây möa lôùn nhaát, taàn suaát cao nhaát.

Trong muøa gioù muøa taây nam, thöôøng hình thaønh nhöõng xoaùy thuaän nhieät ñôùi (XTNÑ) treân vuøng bieån Taây Thaùi Bình Döông hoaëc ngay treân Bieån Ñoâng. Caùc XTNÑ coù theå phaùt trieån thaønh aùp thaáp nhieät ñôùi (ATNÑ) hoaëc baõo vaø trong thôøi kyø naøy thöôøng coù höôùng di chuyeån töø taây baéc ñeán taây nam, veà phía ñaát lieàn Vieät Nam [8] (Phuï luïc Hình III.2.4a1)

Baõo thöôøng di chuyeån vôùi toác ñoä trung bình treân Bieån Ñoâng töø 18 ñeán 19km/giôø. Khi ñeán gaàn bôø thì taêng leân moät ít, coù luùc toác ñoä naøy ñaït 30 - 40km/giôø.

Ngoaøi ra, moät soá côn baõo tuy khoâng ñoå boä tröïc tieáp vaøo Nam Boä cuõng gaây neân gioù raát maïnh ngoaøi khôi vuøng bieån töø Baø Riaï -Vuõng Taøu ñeán Caø Mau, soùng cao. Möa lôùn vaø coù luùc gaây hieän töôïng nöôùc daâng.

Nhìn chung, chuùng ta thaáy vuøng bieån Nam Boä ít coù baõo hôn caùc vuøng khaùc. Nhöng trong nhöõng naêm gaàn ñaây, lieân tieáp coù baõo vaø aùp thaáp nhieät ñôùi hình thaønh ngaøy treân phía nam Bieån Ñoâng (gaàn quaàn ñaûo Tröôøng Sa) vaø aûnh höôûng raát lôùn ñeán Nam Boä. Coù nhöõng naêm soá côn baõo vaø ATNÑ hoaït ñoäng treân Bieån Ñoâng vaø aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán Vieät Nam nhieàu hôn TBNN (ví duï naêm 1996 coù 8 côn) (Hình III.2.4a), coù naêm ít hôn TBNN (ví duï naêm 1997 coù 3 côn) (Hình III.2.4b), vaø xaáp xæ TBNN (naêm 1998 coù 6 côn) (Hình III.2.4c).

Nhöõng côn baõo khi ñoå boä vaøo Nam Boä haàu heát coù söùc gioù maïnh nhaát vuøng gaàn trung taâm töø caáp 8 ñeán caáp 10, khoâng maïnh nhö nhöõng côn baõo ñoå boä vaøo Baéc Boä vaø Trung Boä. Phaïm vi coù gioù maïnh treân caáp 6 khoaûng 200 km quanh maét baõo, phaàn ôû phía baéc coù gioù maïnh hôn phaàn phía nam cuûa baõo. Khi taâm baõo ñi qua coù moät thôøi gian laëng gioù töø 10 - 20 phuùt roài gioù chuyeån sang höôùng ngöôïc laïi.

Baõo ñi vaøo vuøng bieån Nam Boä gaây neân möa to, coù luùc möa raát to tuyø theo cöôøng ñoä, höôùng di chuyeån vaø phaïm vi hoaït ñoäng cuûa baõo.Tuy nhieân sau khi ñoå boä baõo seõ tan ñi raát nhanh vaø thôøi gian coù möa lôùn keùo daøi chæ töø 2-3 ngaøy, thaäm chí coù nhöõng côn baõo chæ gaây möa lôùn trong 24 giôø. Tuøy theo cöôøng ñoä, toác ñoä di chuyeån vaø giai ñoaïn phaùt trieån, nhöng haàu heát caùc côn baõo gaây neân möa lôùn taäp trung trong vuøng baùn kính töø 100 - 200 km quanh maét baõo, möa lôùn coù theå xaûy ra trong vaøi ba ngaøy vôùi cöôøng suaát giaûm daàn. Möa baõo thöôøng gaây ngaäp uùng nhieàu khu vöïc, luõ lôùn treân caùc trieàn soâng suoái nhoû.

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, taàn suaát baõo vaø ATNÑ ñoå boä tröïc tieáp vaøo Nam Boä khaù beù so vôùi caùc khu vöïc khaùc cuûa Vieät Nam, trung bình nhieàu naêm chæ coù 0,2 côn. Tuy nhieân, vôùi xu theá bieán ñoåi khí haäu toaøn caàu vaø hieän töôïng aám daàn leân cuûa traùi ñaát, trong nhöõng naêm gaàn ñaây chuùng ta thaáy lieân tieáp coù baõo vaø ATNÑ hoaït ñoäng treân vuøng nam Bieån Ñoâng gaây aûnh höôûng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ñeán thôøi tieát Nam Boä.

Nhöng khoâng phaûøi khi naøo coù baõo aûnh höôûng tröïc tieáp thì gaây möa to ñeán raát to. Ví duï nhö côn baõo soá 5 (baõo Linda) ñoå boä vaøo Caø Mau naêm 1997, gaây möa khoâng lôùn laém taïi khu vöïc Nam Boä, chæ taäp trung möa lôùn ôû phaàn phía taây baéc cuûa taâm baõo (xem phuï luïc Hình III.1.2.4b: Baûn ñoà phaân boá möa, aûnh maây veä tinh baõo Linda).

Cuõng coù khi chæ moät côn baõo ñoå boä vaøo khu vöïc töø Nam Trung Boä ñeán Trung Trung Boä coù theå gaây moät ñôït möa lôùn treân khu vöïc naøy. Quan heä giöõa baõo –ATNÑ vaø möa ôû Nam Boä raát phöùc taïp, khoâng coù moät töông quan chaët cheõ giöõa chuùng. Qua phaân tích soá lieäu möa trong thôøi kyø coù baõo hoaït ñoäng, löôïng möa do baõo aûnh höôûng tröïc tieáp chieám tæ leä raát beù so vôùi baõo aûnh höôûng giaùn tieáp.

Trong 22 naêm gaàn ñaây, töø 1980-2001, coù taát caû 35 côn baõo vaø ATNÑ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán khu vöïc töø 13 ^oB ñeán muõi Caø Mau, haàu heát vaøo thaùng 10, 11 vaø 12 vì trong thôøi gian naøy aùp cao laïnh cöïc ñôùi ñaõ hoaït ñoäng maïnh vaø caùc ñôït gioù muøa ñoâng baéc ñaõ traøn saâu xuoáng phaàn laõnh thoå phía baéc Vieät Nam (Phuï luïc Baûng III.1.2.4a).

Chuùng ta nhaän thaáy löôïng möa do caùc côn baõo aûnh höôûng tröïc tieáp khoâng lôùn, chæ taäp trung trong moät thôøi gian ngaén vaø tuyø theo vò trí cuûa baõo maø söï phaân boá möa khaùc nhau. Moät soá côn baõo ñoå boä khi ñang coù gioù muøa ñoâng baéc coù cöôøng ñoä khaù maïnh thì löôïng möa taêng leân ñaùng keå, phía baéc cuûa baõo möa nhieàu hôn phía nam.

Baûng III.1.2.4c: Löôïng möa ôû khu vöïc Nam Boä do baõo Ernie gaây ra (1996)