Thử lạm bàn phát triễn tỉnh Cao Bằng

G S Tôn Thất Trình

… Định yêu Hà Nội đổi thay ,

( Đại Nam Quốc Sử Diễn Ca )

Dân số năm 1999 là 491 055 người; năm 2004 là 508 200 người; năm 2006 là 518 900 người; đầu năm 2010 là 611 000 người. Với dân số này năm 1999, Cao Bằng chỉ xếp trên Bắc Cạn, Kon Tum, đứng hàng thứ 59 trong tổng số 61 tỉnh thành cả nước . So với các tỉnh thuộc trung du và và miền núi phía bắc, Cao Bằng đứng áp chót, chỉ trên Bắc Cạn. Tỉ xuất gia tăng tự nhiên của Cao Bằng tương đối cao, thường vượt quá 2% . Nhưng nhờ hiệu quả công tác dân số và kế hoạch hóa gia đình. Mức sinh giảm nhanh từ 3.68% năm 1991 xuống 2 02% và chừng 1.69% năm 2000. Tuy tỉ xuất gia tăng tự nhiên vẫn còn khá cao, nhưng tốc độ phát triễn dân số thực tế lại thấp, vì cường độ xuất cư khá mạnh. Đất canh tác ít, thiếu việc làm nên dòng xuất cư Cao Bằng tương đối lớn , phần lớn là hai tộc dân Tày, Nùng, chủ yếu vào các tỉnh Tây Nguyên .Riêng ở tỉnh Đắc Nông , ước lượng nay có đến trên 100 000 người hai tộc dân Tày, Nùng .

Khi các tộc dân trên nước Việt Nam vươn lên định hình văn minh và nhà nước đầu tiên thì cũng là lúc ở phương Bắc một đế chế lớn, đế chế Tần thành lập và bắt đầu bành trướng xuống phương Nam . Năm 214 trước Công Nguyên, Tần Thủy Hoàng Đế - Shin Huang Ti sai Đồ Thư và Sử Lộc cầm quân tiến xuống phía Nam, vựợt sông Dương Tử, chiếm vùng đất mà người Trung Hoa gọi là vùng Bách Việt, lập ra 3 quận là Quế Lâm ( Kueili, nay là vùng bắc và đông Quảng Tây) Nam Hải ( Nan Hai tức Quảng Đông ) và Tượng Quận ( Hsiang vùng Bắc Việt ngày nay). Người Việt cỗ của nước Văn Lang - Âu Lạc đã anh dũng và bền bỉ đấu tranh đánh bại cuộc xâm lược qui mô lớn của đế chế Tần. Đồ Thư bị người địa phương kháng cự giết chết. Nhà Tần cử Nhâm Ngao ( hay Nhâm Hiêu ) làm hiệu úy quận Nam Hải và Triệu Đà (Chao T’o ) làm huyện lệnh Long Xuyên ( Lung Chuan ) thủ phủ quận Nam Hải. Cuộc đấu tranh của người Việt gian nan bội phần. Hàng loạt cuộc khởi nghĩa bị nhận chìm trong máu lữa ( Khởi nghĩa hai bà Trưng năm 40, bà Triệu, họ Mai, họ Phùng, họ Khúc… nổi dậy giành chính quyền năm 905 … ).

Theo Hán tự, Âu Việt, Tàu đọc là Où Yuè, là những tộc dân sinh sống tại những vùng Việt Bắc núi non xa nhất nước ta, các vùng đất phía tây tỉnh Quảng Đông , và miền Nam tỉnh Quảng Tây thuộc Trung Quốc ngày nay , ít nhất là ba thế kỷ trước Công Nguyên. Lạc Việt là những tộc dân đồng bằng ( phân chia theo sự tích “ Con Rồng Cháu Tiên “ ,Lạc Long Quân và Âu Cơ hay sự tich Sơn Tinh và Thủy Tinh ? và Âu Lạc tộc dân sống ở vùng núi. Thủ đô của Âu Lạc nằm trong phạm vi tỉnh Cao Bằng- Việt Nam ngày nay . Năm 258 trước Công Nguyên Thục Phán, dòng dõi vua Thục ở Tứ Xuyên ( Se Chuan ) , bị nhà Tần diệt mất nước vào năm 316 trước Công nguyên, đánh bại vua Hùng cuối cùng, nhập Lạc Việt ( người Việt đồng bằng ) với Âu Lạc , xây thành trôn ốc tại Cỗ Loa, xưng hiệu là An Dương Vương để nhớ lại lại cố hương là Hoa Dương và đặt tên nước là Thục, ở Tứ Xuyên ( Ba Thục ) đã mất với Tần. Nhưng đến năm 208 trước Công nguyên, nước Âu Lạc lại bị Triệu Đà thôn tính, đặt tên nước mới là Nam Việt. Năm 111 trước Công Nguyên, quân nhà Hán đánh bại Nam Việt của Triệu Đà , thôn tính đất nước Văn Lang -Âu Lạc và trong thời gian đầu, cả nước Chăm ( Chàm, Chiêm Thành ) cỗ, tiếp tục chánh sách đô hộ hà khắc các đế chế Trung Hoa , dùng những mưu mô đồng hóa rất thâm độc. Mãi đến chiến thắng Bạch Đằng lịch sử năm 938 do Ngô Quyền lảnh đạo, nhân dân ta mới chấm dứt được nhục mất nước trên nghìn năm, dành lại độc lập dân tộc.

Đời Lý, Cao Bằng thuộc đất Thái Nguyên. Đáng nêu ra là vào đời Lý , tướng Lý Thường Kiệt là vị tướng Việt duy nhất dám đánh quân Tàu xâm lược, tiến lên tận các vùng đất Quảng Tây , Quảng Đông Triệu Đà thôn tính của Văn Lang, làm bài ca hùng tráng, trử tình bất hủ sau đây : Nam quốc sơn hà Nam Đế cư

( bản tạm dịch của Ngô Linh Ngọc )

Vào đầu triều Lê, Cao Bằng thuộc Bắc đạo, rồi đặt vào Ninh Sóc thừa tuyên, sau đổi thành Cao Binh Phủ. Nhà Mạc thất thế chạy lên Cao Bằng ( Mạc Đăng Dung cướp ngôi nhà Lê năm 1527 ), đóng đô ở Cao Bình, cách thị xả Cao Bằng 9 km , làm được ba đời vua tổng cọng 70 năm. Tuy Mạc Đăng Dung làm nhiều điều sỉ nhục cuối năm 1540, để cũng cố ngai vàng ( cắt đất, đúc người vàng làm đồ cống nạp cho Tàu, lên tận cửa ải tự cởi trần, trói mình, quỳ mọp trước sứ giả nhà Minh), nhưng chính nhà Mạc đã đưa nhiều người lên cư trú, tổ chức cai trị, mở các khoa thi … đã ảnh hưởng nhiều đến đời sống xã hội của mảnh đất biên cương này. Nhà Lê dẹp xong nhà Mạc mới đặt tên vùng này là Cao Bằng và không để thuộc vào Thái Nguyên nữa.

Điều đáng nói qua là năm 1958, Trung Quốc nhìn nhận một tộc dân nhỏ Trung Quốc ở 3 đảo nhỏ bờ biển tỉnh Quảng Tây ( thuộc thị trấn Jangpin là Shanxi, Wutu và Wanwi, nay đã đuợc nối liền vào lục địa ) gọi đó là tộc dân Jing ( một số nhà Việt học cho đó là giọng Tàu đọc tên tộc dân Kinh ( tên Việt, tiếng Tàu đọc la yuè ), nhưng theo từ điển Hán Việt, Jing lại có thể là một nước miền Nam sông Dương tử, tuồng như là nước Yên ( ? ) vùng Ngũ Hồ trong truyện “ kiếm hiệp giang hồ mới “ của Kim Dung, bị các tộc dân Hoàng Hà tiêu diệt; đàn bà đội nón lá, đàn ông chít khăn đóng như dân Lạc Việt vùng đồng bằng bờ biển sông Hồng. Trung Quốc hình như cũng ghi tộc dân Jing là dân “ Lạc Việt- Kinh “ di cư từ Việt Nam sang Quảng Tây, vào thời vua Lê cách đây 500 năm.

Đến thời Nguyễn, Cao Bằng được đặt là Hiệp Trấn, sau đổi thành phủ Trùng Khánh. Đến năm 1831, đặt thành tỉnh Cao Bằng, bỏ chế độ thổ mục, thổ hào. Ngày 27-12- 1875, Cao Bằng hợp nhất với Lạng Sơn, thành tỉnh Cao Lạng. Ngày 29 - 12- 1978, tỉnh Cao Bằng đựợc tái lập. Hiện nay, tỉnh Cao Bằng bao gồm 1 thị xã ( Cao Bằng ) và 12 huyện: Bảo Lạc, Bảo Lâm, Hạ Lang, Hà Quảng, Hòa An ( Nước Hai ), Nguyên Bình, Phục Hòa, Quảng Uyên, Thạch An ( Đông Khê ), Thông Nông, Trà Lĩnh ( Hưng Quốc ), Trùng Khánh. Một điều đáng buồn là năm 1979, Đặng Tiểu Bình gốc Ba Thục - Tứ Xuyên ( hay gốc Chuang hay Zhuang , tiếng Việt là Tráng, Quảng Tây ? , vì Đặng tiểu Bình đã khuấy động dân Tráng nổi dậy chống chánh thể Quốc Dân Đảng Trung Hoa ) lại như các triều đại Tống, Minh, Thanh … xua 300 000 ( có sách nói là 600 000) quân 3 tỉnh Quảng Tây , Quảng Đông dòng dõi Bách Việt như Âu Việt, và Vân Nam xâm lăng Việt Nam, tàn phá 20 thị trấn, huyện lỵ , tỉnh lỵ quan trọng thuộc tỉnh Lạng Sơn như tỉnh lỵ Lạng Sơn, Đồng Đăng, Lộc Bình: tỉnh Lào Cai như Cam Đường , Mường Khương, Bát Xát , Sa Pa - Chapa , Phố Lu- Bảo Thắng, Cốc Xam ; tỉnh Lai Châu như Phong Thổ và tỉnh Cao Bằng như tỉnh lỵ Cao Bằng, Phục Hòa, Quảng Uyên, Hạ Lang, Thoát Lãng, Hòa An, Đông Khê, Trùng Khánh, Thông Nông , Sóc Giang.

Địa hình

Cái cò lặn lội bờ sông,

Gánh gạo đưa chồng , tiếng khóc nỉ non.

Nàng về nuôi cái cùng con,

Để anh đi trẩy nước non Cao Bằng.

Ca Dao
Địa hình Cao Băng chia cắt phức tạp thành nhiều dãy núi xen kẻ sông suối, thung lũng hẹp; cao dần về phía tây - tây bắc và thấp dần về phía đông - đông nam. Phía tây và tây bắc các khối núi cao sừng sửng trên dưới 1000m, phần nhiều là núi đá vôi các đỉnh nổi lên là đỉnh Phia Đa ( 1980m) , Phia Oắc ( 19 30m ).. Phía đông và đông nam địa hình thấp dần , sau khi qua đèo Mã Phục ( 620m ) là vùng Ba Châu chỉ cao từ 800m trở xuống. Núi đá vôi tương đối phổ biến, có nhiều hang động và sông ngầm . Phần trung tâm của tỉnh là thung lũng sông Bằng ( Bằng Giang ) , kéo dài từ tây bắc xuống đông nam, dài 100km. Thung lũng này có cánh đồng Hòa An ( Nước Hai) tương đối rộng. Thị xã Cao Bằng ở vào nơi gặp nhau của các con sông, độ cao chỉ còn 150m.

Về phát sinh, địa hình Cao Bằng chia thành các dạng :

- tại khu vực Tân kiến tạo nâng lên với nền địa chất là trầm tích từ Cổ sinh đến Trung Sinh. Dưới tác đồng chủ yếu quá trình bào mòn, xâm thực, đã tạo ra các núi cao trung bình, xen lẫn núi thấp và thung lũng xâm thực tích tụ ( như vùng Phia Oắc, Phia Đa …) hay các đồi trung bình, đồi cao xen lẫn thung lũng xâm thực - bồi tụ ( vùng Nước Hai, sông Hiến, phía tây và đông Hòa An ).

Đồi núi Cao Bằng cũng như ở vùng Đông Bắc tỏa ra theo hai hình cánh cung. Cánh cung Ngân Sơn, nằm phần lớn ở địa bàn Cao Bằng, trải dài từ Bắc Kạn lên tới Đồng Văn , phía tây thung lũng Sông Cầu. Xin nhắc lại là trên cao nguyên đá Đồng Văn có điểm Cực Bắc của Việt Nam là Lũng Cú, được mệnh danh là “nóc nhà của Việt Nam “ , nơi nổi tiếng “ cúi mặt sát đất , ngẫng mặt đụng trời “. Cánh Cung sông Gấm cao trung bình 1000m, trải dài từ Tuyên Quang qua Cao Bằng lên tới Hà Giang.

Về mặt sinh thái, lảnh thổ Cao Bằng có thể chia ra làm 4 tiểu vùng :

-tiểu vùng núi đá vôi phía bắc và đông bắc, địa hình cao , chia cắt nhiều .Những thung lũng hẹp thiếu nước , xen kẻ các dãy núi đá vôi là đặc trưng chủ yếu của tiều vùng này

- tiểu vùng núi, đất phía tây và tây nam tỉnh, địa hình chia cắt mạnh, độ dốc lớn

- tiểu vùng núi thấp và đồi thuộc thượng nguồn sông Hiến, địa hình thoảng dần xuống bồn địa trung tâm, nhưng vẫn còn bị chia cắt mạnh, độ dốc còn lớn.

- tiểu vùng bồn địa trung tâm Cao Bằng, địa hình thấp, tương đối bằng phẳng và là nơi trồng lúa lớn nhất của tỉnh Cao Bằng

Địa hình núi cao , độ dốc lớn, chia cắt mạnh làm hạn chế đất canh tác, gây khó khăn cho một tỉnh nghèo, chủ yếu trông cậy vào sản xuất nông nghiệp; tạo nhiều cản trở cho việc giao lưu với các tỉnh lân cận, các trung tâm đô thị lớn nước nhà, cũng như trong phạm vi nội tịnh..

…Một chiều rừng mưa,

Hửu Loan ( 1916- )

Mùa đông nhiệt độ lạnh kéo dài từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau. Phần lớn lãnh thổ Cao Bằng có 3 tháng nhiệt độ trung bình dưới 15 ^{0 C}. Vùng Nước Hai, Sông Hiến , Cao Bằng , Phục Hòa, thời kỳ lạnh ngắn hơn, chỉ có 1 tháng dưới 15⁰ C . Vùng thượng lưu sông Nheo, vùng Phia Oắc và phía tây Hà Quảng rét đậm hơn cả, thông thường có 1-2 tháng nhiệt độ xuống dưới 10⁰ C. Ở các vùng cao, thường xuất hiện sương muối, băng giá. Sương mù kéo dài 4- 5 tháng. Khi lạnh nhất, nhiệt độ có thể xuống dưới 0 ⁰ C, thường xảy ra vào tháng giêng.

Mùa hè , mát mẻ , ở vùng núi trung bình và núi thấp , trừ khu vực Nà Sản - Nà Vài. Phần lớn lãnh thổ còn lại đều có mùa hè nóng, nhiệt độ trung bình tháng vượt quá 26 ⁰ C. Nhiệt độ thời kỳ nóng nhất có khi lên tới 35⁰ - 36 ⁰ C ,vào tháng 7. Nhiệt độ tối thấp tuyệt đối đều dưới 0⁰ C . Nhiệt độ tối cao tuyệt đối có thể trên 40⁰ C.

Ở Cao Bằng, mưa tập trung vào mùa hè. Có nơi mùa mưa đến sớm và có chế độ mưa xuân - hè như Trà Lĩnh, Trùng Khánh, phía tây Hà Quảng. Mùa mưa kéo dài sang thu, từ tháng 5 đến tháng 11, ở vùng núi thấp và núi trung bình. Lượng mưa trung bình hàng năm của toàn tỉnh là 1500-1800mm. tập trung vào 4 tháng; cao nhất là ở Trùng Khánh, trung bình là Nguyên Bình, bắc Hà Quảng, Thông Nông, Ttà Lĩnh, Quảng Uyên cũ, Hạ Lang; thấp nhất ( 1300-1500mm) là Thạch An, Bảo Lạc .

Theo các đặc điểm khí hậu vừa kể, Cao Bằng có khi hậu á nhiệt đới ( bán ôn đới ) gần giống bang Florida hay miền nam Texas, Louisiana … hơn là khi hậu Ca Li, Hoa Kỳ .

Thủy văn
Nguồn nước mặt phân bố chủ yếu trên các sông suối, hồ đầm. Mạng lưới sông suối Cao Bằng thuộc các lưu vực sông Bằng ( Bằng Giang), sông Gấm( hay Gầm ), sông Quây Sơn . Quan trọng nhất là sông Bằng. Sông Bằng bắt nguồn từ Nà Vài ỏ cao độ 600m, chảy theo hướng tây bắc- đông nam, qua thị xã Cao Bằng đến Thủy Khẩu ( Tà Lùng ) sang Trung Quốc. Sông Bằng là một hệ thống sông lớn ở vùng Đông Bắc, chiều dài 108 km, diện tích lưu vực 4560km², có đến 26 phụ lưu, chảy qua gần như giữa tỉnh. Trước khi vào bồn địa Cao Bằng, sông chảy trên vùng đồi sa diệp thạch, nhận một phụ lưu là sông Chi Lao. Ngang thị xã Cao Bằng, sông nhận thêm 2 phụ lưu quan trọng nữa là sông Hiến ở hữu ngạn và sông Trà Lĩnh ở tả ngạn. Các sông khác là sông Gấm ( huyện Bảo Lạc ) do sông Nheo và sông Nho Quế hợp thành, rồi chảy qua địa phận tỉnh Hà Giang. Sông Quây Sơn, sông Bắc Vọng chảy qua huyện Trùng Khánh. Trên sông Quây Sơn, đoạn chảy qua Trùng Khánh có thác Bản Giốc đẹp nổi tiếng . Bên cạnh Thác Bản Giốc là động Ngườm Ngao, dài 3km, là một trong những động đẹp của Viêt Nam. Thác Bản Giốc nói riêng và quần thể sông Quây Sơn , động Ngườm Ngao có giá trị lớn vê du lịch và thủy điện.

Cao Bằng còn có một số hồ . Nổi tiếng là hồ Thang Hen nằm trên đỉnh núi cheo ,leo, cách mặt biển hàng nghìn mét, một thắng cảnh có giá trị du lịch. Hồ hình thoi, rộng 300m, dài 100m, ẩn giữa rừng trám trắng, trám đen nhô lên nhiều khối đá tai mèo ở huyện Quảng Hòa. Đặc biệt nước hồ hàng ngày có 2 đợt lên xuống giống như thủy triều . Nước hồ trong xanh quanh năm, kể cả mùa nước lũ. Cạnh hồ Thang Hen còn có hồ Thang Luông với một hòn núi nhô lên giữa hồ, rất ngoạn mục .

Nguồn nước ngầm, nước khóang Cao Bằng khá phong phú. Nguồn nước khoáng Tân An có giá trị du lịch. Tuy nhiên nước ngầm nằm sâu hơn 100m, có nơi tới 1000m, nên việc khai thác có nhiều khó khăn.
Tài nguyên đất đai
Thổ nhưõng Cao Bằng rất phức tạp, chia ra một số đất chính sau đây :

- Đất mùn vàng đỏ và đỏ vàng trên núi (Humic Ferralsols ) phân bố ở khu vực Phia Oắc, Phia Đa , thượng nguồn sông Hiến, có độ phong hóa ferralit ít hơn đất đỏ vàng (Ferralic Acrisol). Phản ứng hơi chua , độ no bazờ thấp , tầng mùn dày vi ở cao độ. Trên núi Phia Oắc, Phia Đa còn rải rác đất mùn alic ( Humic Alisols), đá phong hóa yếu tầng đất mỏng trên cùng là lớp thảm lá mục, có lá lẫn rêu ; xen lẫn với đất feralit. Tại các vùng núi đá vôi, phía đông và Tây Hà Quảng có loại đất mùn nâu đỏ, hàm lượng NPK không nhiều .

- Đất feralit (Ferralic Acrisols) phát triễn trên các đá trầm tích, phổ biến hơn cả ở vùng đồi núi. Bao gồm đất feralit đỏ vàng trên đá sét và đá biến chất, phản ứng chua, nghèo dinh dưỡng. Đất feralit vàng đỏ phát triễn trên các đá mácma acid, nghèo đạm, nghèo lân .

-Ở bồn địa Cao Bằng có đất phù sa, đất sialit - feralit ( nhiều hơn hết ), và đất ferralit. Đất phù sa chỉ gặp dọc theo các thung lũng sông suối.

- Cũng hay gặp đất vàng tích vôi ( Haplic Calcisols, ), hình thành tại các thung lũng đá vôi, xung quanh là núi đá vôi khép kín, địa hình khó thoát nước, chứa nhiều calcium và magnesium, pH cao. Đất nâu thẩm tích ( Luvic Calcisols) các thung lũng phụ thuộc rất nhiều vào tính chất đất đai các đồi núi xung quanh, màu nâu thẫm hay nâu vàng, lớp mặt đã kết von sắt, măngan. Đất đen carbonat ( Calcic Luvisols ), hình thành trên phong hóa đá vôi địa hình sườn dốc .,

Tài nguyên rừng - thú vật
Tài nguyên rừng và động vật Cao Bằng rất phong phú vì hai lý do : vị trí Cao Bằng đứng giữa hai vương quốc thực vật miền Toàn Bắc - Holartic và miền Nhiêt đới cỗ sinh - Paleotropic và điều kiện thiên nhiên ( tự nhiên ) đa dạng. Rừng thiên nhiên Cao Bằng chỉ còn ở những nơi cao, có địa hình phức tạp như vùng núi Phia Oắc, Phia Đa hay trên các vùng đá vôi. Ở đây có một số kiểu rừng: rừng á nhiệt đới lá rộng thường xanh với quần hợp dẽ - sồi họ Fagaceae như loài Fagus longepetiola ở Sapa , loài Dẻ Cao Bằng Castanea mollissima đã được trồng trọt , Dẽ Bắc Giang Castanopsis boisii trái ăn được , Dẻ cau ( Dẻ đen , Dẻ óc ) Castanopsis cerebrina , Kha thụ Sapa Castanopsis chapaensis , Kha thụ the Castanopsis fabrei, Kha thụ Lecomte Castanopsis lecomtei ở Sa pa trái cũng ăn được, Dẻ mang gai Lithocarpus echino phorus , Dẻ lỗ Lithocarpus fenestratus , Dẻ Lào Lithocarpus laotica , Dẽ cọng dài Lithocarpus longepediocellata , Dẻ trái nhiều Lithocarpus pleiocarpus, Dẻ xanh ( sồi lông ) Lithocarpus pseudosundaicus , Sồi sapa Quercus chapaensis, xen lẫn một số loài cây rụng lá ; rừng nhiệt đới hơi ẩm rụng lá rừng nhiệt đới ẩm xanh quanh năm.

Lên các vòng đai cao , thường gặp các rừng ôn đới trên núi với thực vật họ đổ quyên Ericaceae chiếm ưu thế. Trên núi đá cao xuất hiện loại hình rừng lá kim như rừng Vân Xam vùng Hạ Lang.

Thảm thực vật rừng thiên nhiên Cao Bằng bị tàn phá nhiều. Những nơi bị tàn phá mạnh mẽ , thì phát triễn rừng thứ sinh gồm cây gỗ hổn tạp , trảng cây lùm bụi và các loại trảng cỏ. Trong rừng có một số loài gỗ quý như thông tre ( kim giao trước đào , faux pemou ) Podocarpus neriifolius, đổ quyên tiểu mộc như đổ quyên madden Rhododendron maddenii, đổ quyên nuttal Rhododendron nuttalii, đổ quyên vân nam Rhododendron yunnanensis, sơn trâm sapa Vaccinium chapaensis , ( nhắc lại cho người Huế đổ quyên fortune Rhododendron fortunei ở núi Bạch Mã là một tiểu mộc), đổ quyên đại mộc như đổ quyên cây Rhododendron arboretum , đổ quyên chén lá dạng lá Dầu Rhododendron sinofalconeri…, kim giao kết lợp ( thông nang ) Podocarpus imbricatus , La Hán tùng ( thông tre lá ngắn ) Podocarpus brevifolius , pơ mu ( thông mụ, kim giao wallich Podocarpus ( nay tên mới là Nageia ) hay Decussocarpus wallichianus một loài gỗ quý hiếm. Hoặc nhiều dược liệu như đảng ( đẳng ) sâm ( còn gọi là Ngân đằng Codonopsis javanica họ hoa chuông Campanulaceae , sa nhân Amomum villosum var xanthoides ( Amomum xanthoides ) đã được trồng trọt làm gia vị , ngũ gia bông ( bì) rừng còi Rubus cochinchinensis , một loại dum mâm xôi hoa trắng trái đỏ ), hà thủ ô Streptocaulon griffitii thuộc họ thiên lý Asclepiadaceae . ..

Khi rừng thiên nhiên bị tàn phá thú vật rừng cũng giảm sút nhiều. Tuy nhiên ở Cao Bằng vẫn còn một số loài có giá trị như báo ( beo ) , cầy hương , hươu xạ, vọoc đen… Cao Bằng đang dự trù thiết lập 3 khu vực Bảo Tồn Thiên Nhiên là khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Trùng Khánh, khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Núi Phia Oắc và khu Bảo Tồn Văn hóa Lịch sử Pắc Bó . Tổng cọng chỉ là 21 908 ha , ít hơn 18 % tổng số rừng thiên nhiên toàn tỉnh là 122 486 ha .

Năm 1994 , Việt Nam liệt kê 8 loài họ Mèo Felidae : Mèo Rừng . Mèo Ri , Mèo Cá , Mèo Gấm , Báo Lữa , Báo Gấm , Báo Hoa Mai và Hổ ( Cọp ). Ngoại trừ Mèo rừng, 7 loài còn lại năm 2000, đều đã ghi vào Sổ Đỏ Việt Nam, danh sách CITES, sổ ghi những loài vật bị đe dọa nghiêm trọng và có nguy cơ tuyệt chủng, cấm săn bắt. Kích thước lớn nhất lẽ dĩ nhiên là Hổ. Loài hổ Việt Nam đã được các nhà khoa học gọi là Hổ( Cọp ) Đông Dương để tách biệt chúng với các loài hổ khác trong khu vực Châu Á . Tới vườn thú Hà Nội, chúng ta sẽ thấy loài hổ lớn nhất nặng đến 300 kg ở con trưởng thành là hổ Amua ( Amur ) của vùng Siberia lạnh giá , phía Bắc Châu Á và loại hổ Đông Dương có ở Việt Nam. Theo kiểm kê sơ bộ của Cục Kiểm lâm Việt Nam, hiện nước ta chỉ còn khoảng trên 100 con hổ, rải rác từ miền Trung ra đến phía Bắc. Đứng thứ nhì về kích thước cơ thể phải kể đến nhóm Báo Gấm và Báo Hoa Mai .Báo Gấm nhỏ hơn Báo Hoa Mai chút đỉnh , nhưng chiều dài cơ thể tương đương nhau. Báo Hoa Mai có mặt khắp nước, ngoại trừ vùng đồng bằng Nam Bộ. Loài Báo Gấm chỉ mới ghi nhận ở một số tỉnh phía Bắc, miền Trung, Tây Nguyên và tại Tây Ninh. Ở loài Báo Hoa Mai, đôi khi xuất hiện một kiểu hình hoàn toàn đen được gọi là Báo Đen , nhưng nhìn kỷ vẫn thấy những đốm tròn lờ mờ của báo Hoa Mai, rỏ nhất ở gáy , đùi sau và phần bụng gần đùi sau. Loài thứ ba là con Báo Lữa hay Beo Lữa , nhờ bộ lông màu vàng da bò hơi sậm màu . Thảo Cầm viên Sài Gòn đã nghiên cứu thành công việc sinh sản Beo Lữa trong điều kiện nhốt loài thú này .

Một trong những loài hiếm gặp và ít thông tin về chúng là Mèo Gấm, trọng lượng khoảng 2- 5 kg. Bộ lông màu gần giống Báo Gấm, nhưng các hoa vân nhỏ, không tách biệt rỏ rệt. Chúng sống trong rừng sâu có nhiều cây gỗ lớn. Hai loài sau cùng cần bảo vệ ở Việt Nam là Mèo Ri và Mèo Cá . Tại Việt Nam chỉ mới ghi nhận chúng có mặt ở tỉnh Tây Ninh ( theo sách đỏ Việt Nam năm 2000 ). Mèo Cá to hơn Mèo Ri và bộ lông màu xám tro có đốm sậm. Mèo Cá chủ yếu ăn tôm cá, thường có mặt ở vùng đầm lầy ao hồ như U Minh Đồng Tháp v.v...