Cách giải quyết xung đột trong

Trong kịch Vũ Như Tô, hệ thống nhân vật được phân tuyến rõ rệt nhằm biểu hiện những mâu thuẫn có tính đối kháng mạnh mẽ. Các lực lượng nhân vật tham gia vào hành động một cách quyết liệt, đấu tranh với những “trở ngại” để giải quyết những xung đột, qua đó thúc đẩy cốt truyện kịch phát triển. Vũ Như Tô là nhân vật trung tâm của vở kịch. Nhân vật này được đặt vào một hoàn cảnh bi đát, buộc phải lựa chọn. Đứng trước tình thế tính mạng bị đe dọa nếu không xây Cửu Trùng Đài cho Lê Tương Dực, Vũ Như Tô ban đầu dứt khoát không đồng ý phục vụ cường quyền vì cho rằng những kẻ như Lê Tương Dực, Nguyễn Vũ hỗ trợ việc xây đài chỉ với mục đích xấu xa là làm nơi ăn chơi sa đoạ. Nhưng chính Đan Thiềm là người đã thuyết phục Vũ Như Tô “lợi dụng cơ hội” đem cái tài cống hiến cho non sông. Nhờ vậy, Vũ Như Tô lao vào thực hiện mộng lớn xây Cửu Trùng Đài để thể hiện tài năng và làm vinh dự cho đất nước. Ngoài Đan Thiềm luôn động viên Vũ Như Tô xây đài, việc làm này của ông ban đầu nhận được sự ủng hộ của Thị Nhiên, các thợ và dân chúng. Sau này, đài càng xây cao càng tốn kém sức lực và tiền của khiến thợ thuyền, dân chúng khổ cực, oán thán triều đình. Trước tình thế có lợi cho quân phản loạn, bè lũ Trịnh Duy Sản đã xúi giục dân chúng và thợ thuyền nổi dậy giết vua, phá nát Cửu Trùng Đài và trừng trị Vũ Như Tô. Dựa trên sự tham khảo sơ đồ các lực chuyển động mà Đỗ Đức Hiểu trình bày trong bài “Bi kịch Vũ Như Tô”, người viết có biến đổi và sơ đồ hoá các tuyến nhân vật trong kịch Vũ Như Tô như sau:

Khác với kịch Vũ Như Tô, các nhân vật trong kịch Rừng trúc lại không được phân tuyến một cách rạch ròi. Hệ thống nhân vật trong kịch Rừng trúc không đối kháng về giai cấp, tầng lớp mạnh mẽ như trong kịch Vũ Như Tô nhưng chính trong những mối quan hệ của dòng họ này lại nảy sinh những xung đột chồng chéo, ngang trái. Các nhân vật chủ yếu được khai thác từ góc độ cảm xúc, đấu tranh nội tâm và tư tưởng nên nhân vật hành động ít hơn và mức độ quyết liệt hành động của nhân vật cũng không như ở Vũ Như Tô. Vở kịch nói về mối quan hệ éo le của sáu nhân vật trong Hoàng tộc gồm Chiêu Thánh, Trần Cảnh, Trần Thủ Độ, Thiên Cực, Trần Liễu, Thuận Thiên. Có thể sơ đồ hoá mối quan hệ của các nhân vật trong kịch Rừng trúc như sau:

Chú thích:

Quan hệ hoà thuận:

Quan hệ mâu thuẫn:

Khi so sánh nhân vật kịch trong Vũ Như Tô và Rừng trúc, chúng ta có thể thấy một điểm gần gũi là hai vở kịch đều viết về số phận của các nhân vật lịch sử. Tuy nhiên, Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi lại khác nhau trong cách lựa chọn, xây dựng nhân vật chính. Cụ thể là Nguyễn Huy Tưởng làm nên sự mới mẻ khi không viết về các anh hùng dân tộc, các yếu nhân quen thuộc trong lịch sử mà lại lựa chọn nhân vật được nhắc đến rất ít trong sử sách như Vũ Như Tô - một thợ thủ công (theo Việt sử thông giám cương mục). Qua câu chuyện về số phận bi thảm của Vũ Như Tô, tác giả gửi gắm những trăn trở về vai trò của người thợ thủ công trong lịch sử. Khác với vở Vũ Như Tô, trong kịch Rừng trúc, Nguyễn Đình Thi lại lựa chọn những nhân vật quen thuộc trong chính sử và đã được nhiều tác phẩm khác viết về đề tài lịch sử khai thác. Bộ ba nhân vật chính Lý Chiêu Hoàng - Trần Cảnh - Trần Thủ Độ trong vở kịch này là những nhân vật quyền quý nắm giữ quyền bính và vận mệnh của dân tộc. Mặc dù các tác giả chọn lựa nhân vật ở những giai cấp khác nhau, dù là nhân vật quyền quý hay nhân vật bình thường thì điểm gần gũi ở Vũ Như Tô và Rừng trúc là Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi đều bày tỏ sự cảm thông đối với những bất hạnh của con người, trăn trở về số phận con người trước những biến thiên của lịch sử.

Giống với vở Vũ Như Tô, trong kịch Rừng trúc cũng có nhân vật hoàn toàn do Nguyễn Đình Thi sáng tạo nên để nhân vật nói thay mình những bài học về nhân sinh, những triết lý sâu sắc. Đó là nhân vật ông cụ lang thang mà Trần Cảnh đã gặp trong một quán cơm trên đường lên Yên Tử. Trần Cảnh sau cuộc trò chuyện đó đã cảm phục gọi ông cụ là “Phật sống trong dân”. Những lời nói nghe có vẻ hài hước của ông cụ trong lúc đang say khướt lại ẩn chứa những triết lý Phật giáo sâu xa như “Phật tại tâm” hay muốn thấu hiểu “cái lẽ có, không, không, có” thì phải biết soi tỏ từ cuộc đời chúng sinh. Chính ông cụ đã giúp Trần Cảnh thức tỉnh thân phận, trách nhiệm của mình trước vận mệnh đất nước bóng quân xâm lược đang “thập thò ở ngoài”. Thật thú vị khi chúng tôi phát hiện thấy có điểm gần gũi giữa nhân vật ông cụ say trong kịch Rừng trúc với nhân vật Phó Cõi trong kịch Vũ Như Tô. Nhân vật Phó Cõi là một người trung nghĩa, một lòng một dạ với Vũ Như Tô. Giữa lúc tất cả đám thợ đều “nhị tâm”, theo quân phản nghịch Trịnh Duy Sản để chống lại Vũ Như Tô thì chỉ còn mình Phó Cõi là giả vờ say, không đi theo bè lũ Trịnh Duy Sản. Nhân vật ông cụ lang thang trong vở Rừng trúc và nhân vật Phó Cõi trong vở Vũ Như Tô đều là “những vai hề say rượu tồn tại từ sân khấu cổ truyền Việt Nam”, tượng trưng cho cái “tâm” và lòng trung trực của dân tộc ta. Theo ý kiến của Đỗ Đức Hiểu thì chủ ý xây dựng nhân vật hề say rượu chính là một trong những điểm riêng của sân khấu Việt Nam mà trong “bi kịch cổ điển Pháp không hề có”.

Nét đặc sắc chung trong kịch của Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi là đều thể hiện được sâu sắc và giàu tính nhân văn cuộc đấu tranh thầm lặng, giằng xé quyết liệt trong nội tâm của nhân vật. Trong cuốn Nguyễn Huy Tưởng (1912 – 1960): nghiên cứu, Hà Minh Đức và Phan Cự Đệ đã đã nêu lên ý nghĩa của việc khai thác xung đột tâm lý nhân vật ở những tác phẩm viết về lịch sử:“Đời sống riêng, tâm lí của các nhân vật, tuy không được nhắc đến trong các văn kiện lịch sử nhưng đối với nghệ sĩ thì những điều đó lại có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Dựa trên vốn sống và những tài liệu lịch sử, nhà nghệ sĩ phải tưởng tượng để bổ sung cho vô số những “điểm trắng”.”[7,28].

Vũ Như Tô là nhân vật được Nguyễn Huy Tưởng khắc hoạ nội tâm một cách sâu sắc. Ông đã phải đấu tranh trong suy nghĩ để chọn lựa việc có nên xây Cửu Trùng Đài hay không. Một mặt, Vũ Như Tô ý thức được rằng “không thể đem tài ra làm một việc ô uế, muôn năm làm bia miệng cho người đời được” nhưng mặt khác, ý thức đó lại bị khát vọng sáng tạo trong ông làm lay chuyển. Đan Thiềm đã nói hộ Vũ Như Tô cái khát vọng “đem tài ra thí thố”, xây Cửu Trùng Đài để “dân ta nghìn thu được hãnh diện, không phải thẹn với những cung điện đẹp nước ngoài”. Lựa chọn xây dựng Cửu Trùng Đài và dốc hết tâm huyết để thực hiện hoài bão đó nhưng trong con người Vũ Như Tô vẫn dằn vặt đau khổ bởi sự mâu thuẫn giữa khát vọng nghệ sĩ và trách nhiệm công dân. Là nghệ sĩ, Vũ Như Tô ôm ấp lí tưởng sáng tạo nghệ thuật làm đẹp cho non sông nên ông đấu tranh đến cùng để hiện thực hoá mộng ước đó. Nhưng là công dân, Vũ Như Tô lại băn khoăn, thấy “ngại” vì “nước ta thì nghèo, dân thì đói, quan lại nhũng, công khố thì cạn, nếu xây đài thì loạn to”. Tâm trạng áy náy này của Vũ Như Tô đã được thể hiện qua lời thổ lộ trực tiếp của Vũ Như Tô với các thợ “Tôi cũng khổ tâm lắm đấy. Có phải gan sắt đá đâu mà vô tình” và qua những đoạn độc thoại của nhân vật như “Bao nhiêu người chết vì ta! Khốn nạn… Nhưng sao ta vội nản. Nhu nhược thì sao dựng nổi cái đài này?...”. Nguyên nhân tấn bi kịch của Vũ Như Tô nằm ngay trong chính bản thân nhân vật. Trong suy nghĩ của Vũ Như Tô luôn có sự đấu tranh gay go, quyết liệt giữa ước muốn sáng tạo kiệt tác nghệ thuật để lưu danh muôn thuở với lòng xót thương cho những khổ cực của thợ thuyền, nhân dân. Nhưng cuộc đấu tranh đó cuối cùng đã kết thúc bằng việc chiến thắng của khát vọng sáng tạo dẫn đến Vũ Như Tô thành kẻ có tội với nhân dân. Tiếng thét lớn của Vũ Như Tô khi nhìn Cửu Trùng Đài bị phá huỷ thể hiện sự đau đớn, tuyệt vọng khôn cùng trong tâm trạng của nhân vật: “Ôi đảng ác! Ôi muôn đời căm giận! Trời ơi! Phú cho ta cái tài làm gì? Ôi mộng lớn! Ôi Đan Thiềm! Ôi Cửu Trùng Đài”.

Ở kịch Rừng trúc, Nguyễn Đình Thi cũng đặc biệt chú trọng đến việc mô tả đấu tranh nội tâm của nhân vật. Lý Chiêu Hoàng và Trần Cảnh là hai nhân vật được mô tả chủ yếu bằng những dằn vặt nội tâm, đấu tranh trong tư tưởng. Lý Chiêu Hoàng được đặt trong những mối quan hệ phức tạp, éo le. Sau 11 năm nhường ngôi cho chồng, giờ đây Chiêu Thánh nhận thức rõ số phận bi kịch của mình trước biến thiên lịch sử. Nàng xuất hiện lần đầu tiên trong vở kịch đã đầm đìa nước mắt vì mặc cảm có lỗi với tiên đế: “Cha ơi cha! Cha có nghe thấy con nói gì không! Tội con để đâu cho hết. Cha thương cho con. Cha tha cho con”. Nguyễn Đình Thi đã giãi bày sự bế tắc, cô đơn của Chiêu Thánh trước triều chính và những mối quan hệ éo le trong gia đình bằng một đoạn độc thoại nội tâm dài 2 trang:

“Trong buổi hôm nay, ta sắp phải gặp tất cả đây… Nào chồng, nào mẹ, nào chị… còn ai gần gũi hơn… Nào ta còn ai khác là máu mủ ruột thịt trên đời này nữa!...

Chẳng còn ai khác. Ta chẳng còn ai…

Cả mấy người ở một bên… Bỏ ta một mình với một bên này. Chưa đến nỗi là thù… Chưa đến nỗi… Nhưng không phải những người còn ở với ta cùng một đời nữa sao…Sao lại như vậy!

Chỉ có một người ở với ta mãi thôi. Một người không bao giờ bỏ ta. Chỉ có một người thật thương ta mọi nỗi. Cha ơi cha! (khóc)

Nào chồng, nào mẹ, nào chị… Ừ thôi hôm nay ta sẽ không lánh đi đâu nữa…”

Chiêu Thánh nhận ra những xung đột ngang trái đang vây bủa lấy nàng. Nàng nghĩ đến mối xung đột với mẹ mình - Thiên Cực: “Mẹ chắc cũng còn đôi chút tình mẹ con chứ nhỉ… Là mẹ ta nhưng lại là vợ kẻ bắt cha ta phải chết. Thế thì ta là con gái đáng thương của bà hay ta là kẻ thù đáng sợ của vợ chồng bà…”. Đối với Thuận Thiên, Chiêu Thánh nhận ra chỉ còn mình Thuận Thiên và nàng là đồng cảnh và yêu thương nhau. Nhưng trước sự sắp đặt của Thủ Độ ép Trần Cảnh lấy Thuận Thiên thì Chiêu Thánh lại nhận ra mối quan hệ chị - em ấy đã bị đẩy vào một tình thế éo le: “Tội nghiệp cho chị, chị Thuận Thiên ạ, đáng lẽ chỉ còn chị với em thôi. Thế nhưng bây giờ họ đang lôi chị vào đấy, biết đâu, lúc này chị nhìn em chẳng thấy em đã hoá ra như một cái gai rồ, một cái gai phải bẻ đi, nhổ đi, không thì cũng phải làm thế nào gói kín cất sang một bên…”. Đối với Trần Cảnh, Chiêu Thánh cũng nhận ra sự tranh giành quyền lực đã khiến mối quan hệ vợ chồng họ luôn có khoảng cách: “Đáng lẽ người gần ta nhất, thương ta nhất, là chàng đấy, chàng Hai của em ơi… Chàng chẳng có tội gì với cha em. Có lẽ chàng cũng thương yêu em từ năm ấy em lên bảy, chàng lên tám nhỉ, cho đến bây giờ, hơn mười năm, có lẽ lòng chàng cũng chưa đến nỗi quên chút nghĩa cũ từ ngày ấy. Nhưng mà chàng chẳng phải chỉ là chàng Hai của ta. Xưa kia thì mỗi lần ta gọi, chàng vội quỳ lạy và sợ hãi nói với ta: muôn tâu Bệ hạ. Còn bây giờ thì trước mặt chàng, ta lại phải quỳ lạy và cúi đầu nói với chàng: muôn tâu Bệ hạ…”. Diễn biến nội tâm của nhân vật Chiêu Hoàng còn được Nguyễn Đình Thi khắc hoạ ở những vị thế khác nhau. Là một vị vua, nàng tỏ ra hối hận vì lầm lỗi đã nhường ngôi xưa và cũng khát khao giành lại quyền lực cho cá nhân và triều Lý: “Lâu nay bọn các ngươi chỉ thấy ta là Hoàng hậu của Trần Cảnh. Đâu phải. Ta là Lý Chiêu Hoàng. Ta không phải vợ vua. Ta là vua nước này”. Nhưng là một phụ nữ mỏng manh, Chiêu Thánh nhận ra sức mạnh ghê gớm của quyền lực làm đảo lộn nhân tình thế thái. Hành động vứt vương miện của Chiêu Thánh đã thể hiện nhận thức của nàng về việc quyền lực đã làm mất đi hạnh phúc tự nhiên của con người. Lý Chiêu Hoàng đã quyết định rời bỏ ngôi báu, chính thức chuyển giao vương triều cho nhà Trần để có thể trở lại là một người dân bình thường, không phải giấu giếm nỗi lòng của mình. Chiêu Thánh đã thổ lộ cho Trần Cảnh nghe nỗi đau đớn dày vò nàng khi đứa con trai với Trần Cảnh vừa sinh ra đã chết, vua mới nhận ra: “Ngờ đâu nàng đến nỗi như vậy”.

Trần Cảnh cũng là một nhân vật có nhiều dằn vặt trong tâm trạng. Ông vua trẻ này thương yêu nuối tiếc Lý Chiêu Hoàng nhưng lại phải chịu sự sắp đặt của Thủ Độ để lấy Thuận Thiên dù cho có “suy nghĩ nhiều bề”. Trần Cảnh đau đớn khi hay tin Trần Liễu làm phản: “Anh em ruột thịt đánh lẫn nhau. Thật là xấu hổ, cha mẹ ta dưới suối vàng hẳn vật mình không yên”. Tâm sự đau đớn của Trần Cảnh được thể hiện qua hành động rời bỏ ngôi vua “muốn tìm đến nơi Rừng trúc Yến Tử để theo hầu đức Phật” và qua những lời thổ lộ với Khuê Kình “lòng ta đang có nỗi ngổn ngang”, “ta đi đây là tự cởi trói cho ta, mà cũng là tháo gỡ nỗi khó cho nhiều người”. Trước những sức ép nặng nề của triều chính và cảnh ngộ éo le trong Hoàng tộc, Trần Cảnh đã chán ngán “bỏ ngôi vua như bỏ một chiếc giày rách”.

Như vậy, ở hai vở kịch, Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi đều sử dụng những thủ pháp quen thuộc để khắc hoạ nội tâm nhân vật. Những thủ pháp đó bao gồm để cho nhân vật độc thoại, tự chất vấn bản thân (độc thoại của Vũ Như Tô, Chiêu Thánh) hoặc bằng cách cho nhân vật đối thoại với người khác mà thổ lộ trực tiếp tâm trạng của mình như đối thoại giữa Vũ Như Tô - Đan Thiềm, Vũ Như Tô - các thợ, Chiêu Hoàng - Thiên Cực, Chiêu Hoàng - Trần Cảnh…