PHẦn mở ĐẦu lí do chọn đề tài

“Đan Thiềm - Ông nhầm lắm. Đôi mắt thâm quầng này là do những lúc thức khi người ngủ, khóc khi người cười, thương khi người ghét.

Tôi bị tuyển vào cung từ năm 17 tuổi. Hồi ấy tôi đã có người dạm hỏi. Tôi bị giam trong cung ngày ngày bạn với cảnh già. Rồi từ đấy đến nay, ngót 20 năm rồi tôi chỉ đóng vai thị nữ hầu hạ từ vua cho đến các phi tần, nhiều kẻ kém cả tài lẫn sắc…” [51, 23-24].

Ở đối thoại trên, Đan Thiềm không chỉ thuật lại cuộc đời cung nữ thất sủng đầy đau thương của mình mà còn bộc lộ tấm lòng “ái ngại” với tình cảnh mà Vũ Như Tô đang phải gánh chịu. Sự cảm thông đó xuất phát từ sự ý thức của bà về bi kịch Tài, Sắc và Lụy. Chính cuộc gặp gỡ đầu tiên tượng trưng cho cuộc hội ngộ của Tài và Tình này đã thắt mối tri âm, tri kỷ giữa Vũ Như Tô và Đan Thiềm và đánh dấu bước ngoặt trong hành động kịch. Từ lần gặp gỡ này, Vũ Như Tô đã chấp nhận xây Cửu Trùng Đài theo lời khuyên của Đan Thiềm.

Cũng giống như vậy, đối thoại trong kịch Rừng trúc kết hợp cả yếu tố tự sự và trữ tình. Tiêu biểu như lời thoại có tính ứng đối trực tiếp, đan xen giữa Thiên Cực và Chiêu Thánh vừa có tính chất tự sự khi thuật lại quá khứ đau thương, lại vừa có tính chất trữ tình khi thể hiện xung đột gay gắt giữa mẹ - con:

Trong ngôn ngữ kịch của vở Vũ Như Tô và Rừng trúc có nhiều điểm khác biệt giúp tạo nên phong cách riêng của Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi.

Tóm lại, khi so sánh ngôn ngữ ở Vũ Như Tô và Rừng trúc, chúng ta thấy được những thi pháp cổ điển quen thuộc trong chọn lọc ngôn ngữ của Nguyễn Huy Tưởng và hơn 30 năm sau, những cách tân sáng tạo của Nguyễn Đình Thi khi đưa những lời thoại đầy chất văn học, giàu triết lý, lúc sang trọng, lúc lại bình dị vào kịch đã đem đến một diện mạo mới cho những tác phẩm sân khấu những năm đầu sau khi đất nước hoà bình.

Đặc trưng của kịch đó là tính giới hạn về không - thời gian. Thi pháp sân khấu của chủ nghĩa cổ điển Pháp thế kỉ 17 đã đưa ra mô hình “tam duy nhất” mà theo đó, các nhà viết kịch phải tổ chức không gian và thời gian kịch tuân thủ nghiêm ngặt quy định: “một hành động” xảy ra tại “một nơi chốn” và trong khoảng thời gian “một ngày”. Tuy nhiên, sân khấu thế giới cũng như nền sân khấu non trẻ Việt Nam đều đã có những cách tân và thể nghiệm nhằm mục đích phá vỡ những quy định giới hạn về không - thời gian của luật “tam duy nhất”. Mặc dù ngày nay, không - thời gian kịch đã được mở rộng về kích thước, tuy nhiên không - thời gian kịch vẫn chịu những giới hạn nhất định mang đặc trưng thể loại kịch. Đương nhiên, không - thời gian trong kịch không thể nào mở rộng phong phú như không thời gian trong tiểu thuyết vì phải đáp ứng những yêu cầu có tính giới hạn của một môn nghệ thuật sân khấu nữa.

Điểm khác với thời gian kịch ở Vũ Như Tô là thời gian kịch trong Rừng trúc không chỉ được mở rộng thành một năm mà còn kéo dài đến tận “hai mươi năm sau”. Qua phần Vĩ thanh, tác giả còn cho biết về số phận những nhân vật chính của vở kịch ở thời điểm nhà Trần đánh thắng quân Nguyên năm 1258.

Qua so sánh kịch Vũ Như Tô và Rừng trúc từ góc nhìn thi pháp thể loại, người viết tìm thấy những điểm tương đồng và khác biệt giữa hai vở kịch khi lần lượt so sánh theo các yếu tố đặc trưng của kịch.

Những điểm tương đồng nổi bật nhất trong thi pháp kịch Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi ở vở Vũ Như Tô và Rừng trúc là: Hai tác giả đều khai thác, chọn lọc xung đột từ những sự kiện lịch sử để đặt ra vấn đề có ý nghĩa triết lý về mối quan hệ giữa cá nhân và thời cuộc. Dựa trên nguyên tắc tôn trọng lịch sử khách quan nhưng vẫn phát huy sự sáng tạo, hư cấu ở những chi tiết mà lịch sử không nói đến, Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi đã xây dựng được những nhân vật kịch có tâm lý đa dạng, tính cách sinh động. Ngôn ngữ kịch trong Vũ Như Tô và Rừng trúc đều có tính tổng hợp cao (vừa có tính chất tự sự, vừa có tính chất trữ tình) vừa thể hiện sự phát triển của hành động, vừa khắc hoạ tính cách, diễn biến tâm lý nhân vật. Cuối cùng, hai vở kịch này đều thể hiện nỗ lực của các tác giả trong việc mở rộng giới hạn của không gian và thời gian kịch.

Ngoài ra, khi so sánh kịch Vũ Như Tô và Rừng trúc từ góc nhìn thi pháp thể loại, người viết cũng tìm ra những điểm khác biệt góp phần nhận diện phong cách nổi bật của từng tác giả. Trong vở Vũ Như Tô, Nguyễn Huy Tưởng thể hiện phong cách kịch: thường tập trung khai thác những xung đột có tính đối kháng giai cấp mạnh mẽ, tính hành động cao, xây dựng những nhân vật có cá tính mạnh mẽ, ngôn ngữ chủ yếu có tính chất tự sự, nhân vật bộc lộ nội tâm của mình qua độc thoại có tính trữ tình rất ít mà thường thổ lộ nỗi lòng trực tiếp qua đối thoại với nhân vật khác. Trong khi đó, được sáng tác sau vở kịch Vũ Như Tô hơn 30 năm, Rừng trúc là một minh chứng cho những nỗ lực, cách tân tăng cường chất thơ, chất văn học cho thể loại kịch của Nguyễn Đình Thi. Kịch của Nguyễn Đình Thi thường không chú ý đến những xung đột đối kháng mạnh mẽ, giàu tính hành động như xung đột giai cấp ở Vũ Như Tô mà tập trung khai thác những xung đột bên trong thế giới nội tâm của con người. Nhân vật của ông hiện lên sân khấu chủ yếu với những độc thoại dài, giàu chất trữ tình mà ít hành động. Ngôn ngữ kịch của Nguyễn Đình Thi khá đa dạng: khi thì chuốt lọc, giàu chất thơ, khi thì sang trọng cổ điển, khi lại nôm na bình dân và mang đậm dấu ấn văn hoá dân tộc. Thêm nữa, không gian và thời gian kịch trong Rừng trúc cũng cho thấy Nguyễn Đình Thi đã mạnh dạn nới lỏng giới hạn, mở rộng không - thời gian hơn so với kịch Vũ Như Tô.

Có thể nói, những điểm khác biệt trong thi pháp kịch của Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi qua hai vở kịch trên đã chứng minh cho sự đổi mới và phát triển của kịch nói Việt Nam trong giai đoạn từ trước Cách mạng tháng Tám đến những năm đầu sau khi đất nước thống nhất. Với Rừng trúc, Nguyễn Đình Thi đã có những đóng góp đối với sự phát triển của thể loại, đi đầu cho khuynh hướng kịch trữ tình của Việt Nam thế kỷ XX.

Chương 3