Cấu trúc kịch bản Rừng trúc của Nguyễn Đình Thi

Khác với kịch Vũ Như Tô của Nguyễn Huy Tưởng có cấu trúc 5 hồi theo mô hình kịch cổ điển Pháp thể hiện trình tự phát triển của xung đột kịch, cấu trúc kịch bản Rừng trúc của Nguyễn Đình Thi được chia ra làm 8 phần, ở đây chúng tôi tạm gọi là 8 hồi. Cấu trúc vở Rừng trúc không sắp xếp như mô hình cấu trúc theo hành động (thắt nút - sự biến - cởi nút) của Aristote, cũng không phải mô hình cấu trúc theo xung đột kịch 5 hồi của kịch cổ điển Pháp (giao đãi - thắt nút - cao trào - tạm thời hoà hoãn - kết thúc). Sự phá vỡ cấu trúc thông thường này có lẽ do Rừng trúc là kịch tâm lý trữ tình nên việc đi sâu vào khai thác cảm xúc, nội tâm của bộ ba nhân vật chính được đặt lên hàng đầu chứ không tập trung diễn tả mô hình cốt truyện của hành động và xung đột. Đây cũng là lí do khó có thể đặt tiêu đề hợp lí cho từng hồi theo một tiêu chí thống nhất (hành động hay xung đột). Chính vì thế, chúng tôi tạm thời không đặt tiêu đề cho từng hồi khi tóm tắt cấu trúc kịch bản Rừng trúc.

- Đối thoại giữa Thiên Cực và Trần Thủ Độ: Thiên Cực tức giận về với Thủ Độ về việc lính canh dám giữ kiệu của bà không cho vào nội cung và khuyên Trần Thủ Độ không nên nắm giữ quá nhiều công việc triều chính. Thủ Độ tâm sự với vợ về nỗi lo cho cơ nghiệp nhà Trần trước tình hình giặc đang lăm le muốn xâm chiếm nước ta. Thiên Cực tâm sự với chồng về chuyện Chiêu Thánh đau yếu, phiền muộn và không tin mẹ đẻ. Vì lo vua không có con nối dõi sẽ phế Chiêu Thánh lập hoàng hậu dòng họ khác nên Thiên Cực bàn với Thủ Độ ý định đưa Thuận Thiên - chị gái Chiêu Thánh, đang mang bầu với Trần Liễu - lên thay thế Chiêu Thánh.

- Gia nhân vào bẩm có Trần Liễu đến thăm. Trần Liễu và Trần Thủ Độ đối thoại với nhau: Trần Liễu muốn nhờ cô Thiên Cực đến khuyên bảo Thuận Thiên vì Thuận Thiên buồn phiền bỏ đi lễ chùa biền biệt, thấy vậy Thủ Độ khuyên Trần Liễu đối xử chu đáo với vợ trước và lo tìm thầy giỏi, có tâm đức dạy Trần Quốc Tuấn. Khi Thủ Độ tỏ ý muốn Hoài Vương nhận việc đến tra xét trên Lạng Giang, Trần Liễu đồng ý.
* Hồi II:

- Tại cung Hoàng Hậu, người thị nữ an ủi Chiêu Thánh bớt đau buồn về chuyện cũ đã để mất ngôi và cha chết. Chiêu Thánh bảo với thị nữ thu xếp cho Chiêu Thánh đi viếng mộ cha.

- Chiêu Thánh độc thoại nội tâm về những dằn vặt đau đớn khi gia đình rơi vào bi kịch tranh giành quyền lực, bi kịch mẹ con, chị em, vợ chồng. Chiêu Thánh ân hận về trước kia nhỏ dại đã không biết mưu kế của mẹ và chú sắp đặt nên nhường ngôi cho chồng để mất cơ nghiệp vào tay nhà Trần.

- Đối thoại giữa Chiêu Thánh và Thiên Cực thể hiện nỗi oán hận của Chiêu Thánh với mẹ vì Thiên Cực đã câu kết với Thủ Độ bắt Lý Huệ Tông phải chết. Chiêu Thánh chính thức tuyên bố rời bỏ ngôi báu, chuyển giang sơn cho nhà Trần để nhà Trần lo giữ lấy giang sơn vững chắc. Trước những lời nói của Chiêu Thánh, Thiên Cực thanh minh, khóc lóc đau xót rồi đi ra.

- Đối thoại giữa Thuận Thiên và Chiêu Thánh về nỗi đồng cảm khi hai chị em đều là nạn nhân của bao chuyện rắc rối trong triều đình.

- Chiêu Thánh tâm sự với Trần Cảnh về nỗi dằn vặt bấy lâu, ân hận vì mất ngôi, đau khổ vì mất con. Chiêu Thánh xin nhường ngôi Hoàng Hậu cho chị Thuận Thiên và xin rời cung để làm người dân thường.

- Thuận Thiên tâm sự với Trần Cảnh về sự thương xót cho cuộc đời Chiêu Thánh. Trần Cảnh an ủi Thuận Thiên rằng Chiêu Thánh đã được nhẹ nhõm để nhìn hai người đang vẫn mắc vào việc đời bụi bặm.
* Hồi III:

- Tại dinh Thủ Độ, vệ sĩ dẫn người lính đã đắc tội với Thiện Cực vào để xét xử.

- Trần Thủ Độ bàn với quan đình uý về hình phạt xét xử tên lính đó. Nhưng khi nghe người lính thanh minh chỉ làm đúng phép nước, Thủ Độ hiểu rõ sự việc và ban thưởng cho người lính.

- Đối thoại giữa Trần Cảnh, Trần Thủ Độ và người học trò. Khi nghe người học trò bày tỏ nỗi lo quyền bính của Thủ Độ quá lớn thì xã tắc dễ lâm nguy trước nạn giặc xâm lược, Trần Thủ Độ không tức giận mà còn trọng người thẳng thắn.

- Trần Cảnh trao đổi với Thủ Độ về tình hình biên thuỳ. Khi thấy Thủ Độ không vì tình anh em cho An Quốc làm tướng mà tiến cử tướng giỏi Lê Tần và bàn tính lo mở giảng đường võ, luyện binh thì Trần Cảnh rất cảm phục Thủ Độ.

- Khuê Kình vào báo có sự biến Hoài Vương làm phản khiến Thủ Độ tức giận. Khuê Kình tâu với vua là Lê Tần đã dẹp được quân Hoài Vương và Trần Liễu bỏ trốn.

- Tại cung vua, Trần Cảnh tâm sự với Thuận Thiên về nỗi buồn của bậc quân vương trong cuộc tranh giành quyền lực triều chính. Thuận Thiên xin Trần Cảnh tha tội chết cho Hoài Vương.

- Khuê Kình vào báo với Trần Cảnh chưa tìm được Hoài Vương. Trần Cảnh rủ Khuê Kình rời cung đến Yên Tử theo hầu Đức Phật. Mặc cho Khuê Kình hết lời khuyên ngăn, Trần Cảnh vẫn quyết bỏ ngôi vua để tự cởi trói cho mình và tháo gỡ nỗi khó cho nhiều người.
* Hồi V:

- Người thị nữ báo với Chiêu Thánh việc Trần Cảnh bỏ đi. Chiêu Thánh lo lắng cho tình hình đất nước.

- Trần Liễu bày tỏ với Chiêu Thánh nỗi xấu hổ bại trận và gửi gắm con trai cho Chiêu Thánh. Khi Chiêu Thánh báo tin vua bỏ đi, Trần Liễu vui sướng nghĩ rằng mình sẽ được lên ngôi thay thế. Khi nghe Chiêu Thánh nói rõ tình hình còn có Thủ Độ và sẽ có thể cử một người em khác của vua lên thay thì Trần Liễu khuyên Chiêu Thánh trở lại cung và liên kết với Trần Liễu nhưng Chiêu Thánh không đồng ý. Chiêu Thánh khuyên Trần Liễu bỏ ý định và nên hoà với vua.

- Trần Thủ Độ và Lê Tần trao đổi về tin tức của Trần Cảnh và Hoài Vương. Thủ Độ giao việc trông nom kinh thành cho Lê Tần để định lên Yên Tử tìm vua về.

- Trần Thủ Độ đối thoại với Chiêu Thánh về việc nước, việc người. Trần Thủ Độ xin Chiêu Thánh về cung nhưng Chiêu Thánh quyết xa lánh việc chính sự.

- Vệ sĩ vào báo với Thủ Độ có tin vua đi về phía Yên Tử. Thủ Độ nêu kế hoạch triệu tập các quan và bô lão lên Yên Tử thuyết phục vua về kinh hoặc không thì vua ở đâu, triều đình ở đấy.

- Trần Cảnh và Khuê Kình cải trang vào một quán cơm và trò chuyện với ông cụ lang thang. Nghe ông cụ say rượu nói từ chuyện đời đến chuyện đạo, từ chuyện anh em nhà vua bất hoà đến chuyện quân Nguyên lăm le xâm lược nước ta, từ chuyện xưa đến chuyện nay đã khiến Trần Cảnh giác ngộ về bổn phận và thiên chức của mình.

- Bà áo chàm xuất hiện và kể cho Trần Cảnh và Khuê Kình nghe về việc ông cụ lang thang này đã cứu sống con gái bà.

- Trần Cảnh bàn với Khuê Kình sẽ lên Yên Tử thăm sư Phù Vân chờ mọi việc rõ ràng sẽ về cung.

- Tại một ngôi miếu bên bờ sông Hồng, Thuận Thiên và Thiên Cực bàn chuyện sắp xếp cho Trần Liễu và Trần Cảnh gặp nhau để hoà giải. Thuận Thiên lo lắng cho tính mạng của Trần Liễu.

- Khuê Kình báo với Thiên Cực về việc đã sắp xếp chu đáo và cử lính canh cho anh em nhà vua gặp nhau.

- Đối thoại giữa Khuê Kình và tên lính về tình hình bố trí canh gác cho anh em nhà vua gặp nhau.

- Đối thoại giữa Khuê Kình và Trần Liễu: Khuê Kình báo với Trần Liễu đợi Trần Cảnh đến và hai anh em nhà vua sẽ gặp riêng để nói chuyện.

- Độc thoại của Trần Liễu về tình cảnh “cá chui vào rọ” của mình.

- Đối thoại giữa Trần Cảnh và Trần Liễu: Trần Liễu xin nhận tội và Trần Cảnh thương xót thấy cảnh anh trai tiều tuỵ.

- Thủ Độ đến, nhìn thấy Trần Liễu thì tức giận đòi chém. Trần Cảnh khuyên can. Trần Cảnh cho Trần Liễu lấy công chuộc tội, phong cho Trần Liễu hiệu Yên Sinh Vương và ban cho một phần đất để trông nom, thu lấy tô thuế làm bổng lộc lâu dài. Thủ Độ nhắc nhở anh em nhà vua phải đồng lòng chăm lo cho cơ nghiệp nhà Trần.

- Hai mươi năm sau, người thị nữ trò chuyện với cô gái về tình hình quân Thát Đát đốt phá tan hoang nhà cửa của dân ta. Người thị nữ ngậm ngùi nghĩ đến Thuận Thiên mất đã 10 năm và Trần Liễu cũng đã chết.

- Lê Tần đối thoại với người thị nữ về tình hình thôn xóm, cùng chia vui với chiến công đánh thắng quân Nguyên của dân tộc và thăm hỏi tình cảnh của Chiêu Thánh.

- Một đoàn mấy gia đình vui vẻ tíu tít trò chuyện thể hiện niềm vui được về nhà ăn Tết dù cho nhà cửa đã bị tan hoang sau chiến tranh.

- Người thị nữ tâm sự với Chiêu Thánh về nỗi lo sau này quân Nguyên còn có thể xâm lược thì không biết lớp sau có được như lớp người bây giờ không. Chiêu Thánh tỏ ý tin tưởng vào lớp người sau với những đại diện như Chiêu Minh Vương Quang Khải và Trần Quốc Tuấn. Chiêu Thánh vui mừng khôn xiết khi đất nước đánh thắng giặc xâm lăng.

2.2. So sánh kịch Vũ Như Tô của Nguyễn Huy Tưởng và kịch Rừng trúc của Nguyễn Đình Thi từ góc nhìn thi pháp thể loại

Bám sát phần cơ sở lí luận về thi pháp kịch đã được trình bày ở mục 1.1 chương 1, người viết sẽ so sánh kịch Vũ Như Tô của Nguyễn Huy Tưởng và Rừng trúc của Nguyễn Đình Thi dựa theo các tiêu chí đặc trưng cơ bản của thể loại kịch bao gồm xung đột, nhân vật, hành động, ngôn ngữ và không - thời gian. Trong đó, việc so sánh theo tiêu chí hành động kịch ở vở Vũ Như Tô và Rừng trúc sẽ được chúng tôi lồng ghép trình bày ở các mục xung đột và nhân vật kịch.

Khi so sánh mâu thuẫn kịch trong vở Vũ Như Tô và Rừng trúc, người viết nhận thấy có những điểm tương đồng:

Cũng nhạy bén đối với đề tài lịch sử như Nguyễn Huy Tưởng, cảm hứng kịch của Nguyễn Đình Thi trong Rừng trúc được khơi gợi từ biến cố đau thương của cuộc chuyển giao giữa hai triều đại Lý - Trần. Thái sư Trần Thủ Độ và Hoàng hậu Trần Thị Dung đã mưu mô sắp đặt cho vua Lý Huệ Tông nhường ngôi lại cho con gái Chiêu Thánh mới lên 7 tuổi và ép Lý Huệ Tông tự tử. Từ Chiêu Thánh ngôi vua được nhường lại cho chồng là Trần Cảnh, mở đầu triều đại nhà Trần. Nhưng Rừng trúc lại không viết về bi kịch đó mà lựa chọn thời điểm về sau, khi vua Trần Cảnh đã 20 tuổi, Hoàng hậu Chiêu Thánh 19 tuổi. Lấy lý do vua và Hoàng hậu Chiêu Thánh không có con để nối ngôi, Thái sư Trần Thủ Độ cùng vợ là Trần Thị Dung (Hoàng hậu của vua Lý Huệ Tông - mẹ của Chiêu Thánh) lại sắp đặt cho công chúa Thuận Thiên (chị ruột Chiêu Thánh, vợ của Trần Liễu - anh trai nhà vua) hiện đang có mang với Trần Liễu phải lấy Trần Cảnh. Từ sự kiện mấu chốt này mà Nguyễn Đình Thi xây dựng trong vở kịch của mình các xung đột mẹ - con (Thiên Cực - Chiêu Thánh), anh - em (Trần Liễu - Trần Cảnh), chú - cháu (Thủ Độ - Chiêu Thánh) trong một dòng họ. Mối xung đột này cho thấy bi kịch ngang trái và éo le trong quan hệ giữa những yếu nhân của hai dòng họ Lý - Trần. Cuộc biến thiên kinh hoàng của lịch sử đẩy Lý Chiêu Hoàng rơi vào bi kịch gia đình với những mâu thuẫn chồng chéo “nào chồng, nào mẹ, nào chị…”. Nhưng xung đột được thể hiện tập trung và gay gắt nhất trong kịch Rừng trúc chính là xung đột giữa quyền lực và quyền sống tự do của con người. Có lẽ nhân vật thấm thía mối xung đột này hơn cả chính là Chiêu Thánh khi nàng đã nhận ra thân phận lịch sử của mình như một nạn nhân của cuộc tranh giành quyền lực giữa hai triều đại Lý - Trần. Chiêu Thánh ý thức rõ sức mạnh ghê gớm của quyền lực: “quyền lực có khi dẫn đến đau khổ cho con người”. Lòng tham quyền lực khiến con người ta dám làm tất cả. Vì quyền lực, Trần Thủ Độ và Trần Thị Dung mưu mô sắp đặt cuộc hôn phối giữa Chiêu Thánh và Trần Cảnh để giành lấy vương triều về tay nhà Trần, rồi cũng chính họ lại toan tính một cuộc hôn phối thứ hai giữa Trần Cảnh và Thuận Thiên bất chấp cho đó là chuyện loạn luân. Cũng vì mối xung đột giữa quyền lực và quyền sống tự do của con người, Trần Cảnh hoang mang trước triều chính và thế sự nên đã bỏ ngôi vua tìm đến cửa Phật nơi Yên Tử. Sự kiện Trần Cảnh bỏ cung đánh dấu thời điểm xung đột anh - em, vợ - chồng, chú - cháu đã lên tới cao trào, là đỉnh điểm của những bất lực của vua trước triều chính và thế sự éo le. Nhưng đứng trước sự an nguy của dân tộc, Trần Cảnh đã quyết định trở lại kinh thành, hoà giải với Trần Liễu để ổn định và chấn hưng đất nước.

Thứ hai, trong cách khai thác xung đột ở kịch Vũ Như Tô và Rừng trúc, các tác giả đều xây dựng xung đột giữa khát vọng thực hiện những mong muốn của cá nhân với những ràng buộc của thời cuộc, qua đó ký thác những vấn đề đậm chất triết lý đối với thời đại. Xung đột kịch trong Vũ Như Tô được xây dựng từ mâu thuẫn giữa khát vọng sáng tạo tự do của người nghệ sĩ với cường quyền và thực tại đời sống đói khổ của dân chúng. Khát vọng sáng tạo tự do của Vũ Như Tô không phù hợp với hoàn cảnh lịch sử lúc bấy giờ. Công trình mà ông dốc sức xây dựng lại mâu thuẫn với lợi ích trực tiếp và thiết thực của đời sống nhân dân. Cái tài của Vũ Như Tô không thể được phát huy trong cái thời đại mà cường quyền còn lộng hành, nhân dân đói khổ, lầm than. Qua những mâu thuẫn đó, Nguyễn Huy Tưởng gửi gắm triết lý sâu sắc về mối quan hệ gắn bó giữa con người với thời đại họ đang sống. Tác giả trăn trở về số phận bi kịch của người nghệ sĩ, nhận thức được thái độ và vai trò của người nghệ sĩ đối với thời cuộc: Người nghệ sĩ phải ý thức được nghệ thuật không thể xa rời thực tiễn, nghệ thuật phải gắn với quyền lợi và vận mệnh của quần chúng lao động chứ nghệ thuật không đem phục vụ cho giai cấp thống trị tàn bạo. Bởi Cái Đẹp nếu không gắn với cái Thiện thì cũng chỉ là cái Đẹp phù phiếm mà thôi. Rừng trúc cũng cho thấy mối xung đột giữa khát vọng thực hiện những mong muốn của cá nhân với những ràng buộc của thời đại. Trần Cảnh là người khát khao một cuộc sống tự do, muốn làm những việc theo ý mình nhưng rồi bị guồng máy chính trị chi phối nên phải làm những việc khác mình. Trần Cảnh mong muốn được thỏa đam mê kinh kệ “tìm đến nơi rừng trúc Yên Tử, xa mọi việc đời, theo hầu Đức Phật” nhưng cuối cùng trước vận nước đang bị quân xâm lược nhòm ngó, Trần Cảnh phải trở về gánh vác triều chính. Các nhân vật trong kịch Rừng trúc gánh trên vai trách nhiệm với dân tộc nên mỗi sự lựa chọn đều cần cân nhắc. Ứng xử của họ không chỉ có ảnh hưởng riêng đến bản thân mà còn ảnh hưởng đến cơ đồ và sự an nguy của toàn dân tộc.

Như vậy, khi thể hiện mối xung đột giữa khát vọng thực hiện những mong muốn tự do của cá nhân với những ràng buộc của thời cuộc, Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi đều đặt ra vấn đề quan hệ giữa cá nhân và dân tộc. Hai ông thể hiện những trăn trở về thời vận và số phận con người, về lẽ sống và tâm thế ứng xử của những cá nhân. Dù là kẻ sĩ hay bậc vương quyền thì ứng xử của các nhân vật chính trong hai vở kịch đều có ảnh hưởng đối với vận mệnh đất nước. Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Đình Thi có sự gặp gỡ ở quan điểm khẳng định cách lựa chọn ứng xử của mỗi cá nhân có quan hệ đến vận mệnh của dân tộc. Việc Vũ Như Tô quyết định xây Cửu Trùng Đài phục vụ cường quyền là đi ngược lại lợi ích thiết thực của nhân dân nên dẫn đến việc nhân dân oán hận, theo quân khởi loạn nổi dậy lậy đổ triều đình.

Cuối cùng, khi so sánh xung đột trong kịch Vũ Như Tô và Rừng trúc có thể dễ dàng nhận thấy các tác giả đều đã chú trọng khai thác xung đột nội tâm của các nhân vật để xây dựng nên những tính cách sinh động. Việc khai thác đời sống nội tâm của nhân vật và biểu hiện những xung đột tâm lý căng thẳng đã làm nên chất trữ tình trong hai vở kịch. Nguyễn Huy Tưởng không chỉ dựng lại được những biến cố xoay quanh sự kiện xây dựng Cửu Trùng Đài mà còn đi sâu khắc họa số phận bất hạnh và tâm trạng đầy mâu thuẫn của Vũ Như Tô. Điều này góp phần làm nên một nhân vật Vũ Như Tô có sức ám ảnh sâu sắc đối với người đọc. Trong con người Vũ Như Tô chứa đựng mâu thuẫn giữa khát vọng nghệ sĩ và trách nhiệm công dân. Là nghệ sĩ, Vũ Như Tô say mê sáng tạo nghệ thuật để làm đẹp cho non sông. Nhưng là công dân, Vũ Như Tô lại băn khoăn, thấy “ngại” khi ý nguyện nghệ thuật của mình khiến nhân dân phải đói khổ. Việc Nguyễn Huy Tưởng gửi gắm những trăn trở của mình thông qua xung đột nội tâm của nhân vật đã làm tăng chất trữ tình cho tác phẩm kịch. Ở giai đoạn sau, thủ pháp khắc họa nội tâm nhân vật đã trở thành một trong những nét riêng đặc sắc để nhận diện phong cách kịch Nguyễn Đình Thi. Rừng trúc là một vở kịch tâm lý trữ tình. Trong tác phẩm này, nội tâm của Lý Chiêu Hoàng được khắc họa tỉ mỉ với những dằn vặt, trăn trở khiến người đọc không nén nổi nỗi xót thương cho số phận bi kịch của Chiêu Hoàng.