O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimjon Axmedjanov, Alisher Sattorov
tải về 5.22 Mb. Chế độ xem pdf
|
| 5. Zamonaviy audit. Hozirgi zamonaviy auditning asoslari
XIX asr o‘rtalarida, ya’ni 1844-yilda Buyuk Britaniyada «Kompaniyalar to‘g‘risidagi qonun»ning qabul qilinishi bilan yaratilgan. Unga asosan, Britaniyaning har bir kompaniyasi o‘z hisob- kitob hujjatlari va moliyaviy hisobotlarini yiliga kamida bir marotaba buxgalteriya sohasidagi mustaqil ekspert tomonidan tekshiruvidan o‘tkazishi lozim bo‘lgan. 1878-yilda Buyuk Britaniyada «City of Glasgow Bank» (Glazgo shahar tijorat banki) bankrot bo‘lishi munosabati bilan ushbu davlatda 1879-yilda “Majburiy audit” to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. 21 AQSHda audit XX asr boshlarigacha bo‘lgan davrda o‘z mustaqil audit tizimiga ega bo‘lmay, Britaniya audit tizimidan andoza sifatida foydalangan. Sabab shunda ediki, bu davrga qadar AQSHda audit tekshiruviga katta ehtiyoj bo‘lmagan. Britaniyada auditor xulosasidan keng jamoatchilik, shu jumladan investorlar foydalanayotgan bir davrda, AQSHda ushbu xulosadan faqatgina bank muassasalari foydalanganlar. Chunki bu davlatda ushbu tashkilotlar korxonalarga mablag‘ ajratuvchi asosiy manba hisoblangan. Bu davrlarda hali investorlar guruhi shakllanmagan edi. Shu sababli, ushbu davrda Britaniyadan farqli o‘laroq, AQSHda korxonalarning asosan, ko‘p hollarda esa faqatgina balans hisobotlari audit tekshiruvidan o‘tkazilgan. Chunki bank uchun mijozning foydali ishlayotgani to‘g‘risidagi ma’lumotdan ko‘ra ko‘proq uning qanday aktivga egaligi to‘g‘risidagi ma’lumot ahamiyatliroq bo‘lgan. Sababi, korxona bank kreditlari uchun o‘z aktivlari bilan javob beradi. Aktiv esa balans hisobotida aks ettiriladi. Shuningdek, ushbu davr AQSH auditining o‘ziga xos xususiyati shundan iborat ediki, unda korxonalarning deyarli har bir schyoti tekshirilgan, har bir hisob-kitob hujjatlari o‘rganilgan. Bunga esa tabiiyki uzoq vaqt va mablag‘ talab etilgan. Shu sababli auditorlar keyinchalik tanlab tekshirish usulini keng qo‘llashga o‘tishgan. AQSHda audit sohasining keng rivojiga 1933 va 1934-yillarda qabul qilingan «Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha davlat qonuni», 1937-yilda Qimmatli qog‘ozlar va birja bo‘yicha komissiya (Securities & Exchange Comission)ning tuzilishi, korporatsiyalar o‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish va sotish uchun ushbu davlat tashkilotidan ro‘yxatdan o‘tishi, ro‘yxatdan o‘tish uchun esa har bir korporatsiya SECga majburiy tartibda audit tekshiruvidan o‘tgan moliyaviy hisobotlarini taqdim etishlari shart qilib belgilanganligi turtki bo‘ldi. Hozirda Buyuk Britaniyada audit sohasini tartibga soluvchi, auditning metodik asoslarini yaratuvchi va audit standartlarini ishlab chiquvchi tashkilot 1880-yilda tashkil topgan Angliya va Uelsda Qasamyod Qilgan Buxgalterlar Instituti (ICAEW) va Qasamyod Qilgan Diplomli Buxgalterlar Uyushmasi (ACCA) hisoblansa, AQSHda Amerika Sertifikatlangan Jamoat Buxgalterlari Instituti (AICPA) shu vazifani amalga oshiradi. 22 Germaniyada zamonaviy audit asoslari 1870-yilda «Aksiyadorlik jamiyatlari to‘g‘risidagi qonun»ga qo‘shimcha kiritilishi bilan yaratildi. Ushbu qo‘shimchaga asosan, har bir aksiyadorlik jamiyatining nazorat kengashi shu jamiyatning moliyaviy hisobotlarini tekshirishi va natijani aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida e’lon qilishi lozim edi. Germaniyada audit sohasini tartibga soluvchi tashkilot 1932- yilda tashkil etilgan Germaniya Auditorlar Instituti hisoblanadi. Hozirgi kunda bu tashkilotning a’zolari 6000 dan ortiq. Fransiyada audit tekshiruvi bilan shug‘ullanuvchi ikki asosiy tashkilot mavjud. Birinchisi Ekspert – buxgalterlar palatasi bo‘lsa, ikkinchisi Schyotlar bo‘yicha komissarlarning Milliy kompaniyasidir. Buxgalterlar va komissarlarning asosiy farqi shundaki, buxgalterlar aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan shu jamiyatlarning buxgalteriya hisobi ma’lumotlari va moliyaviy hisobotlarini tekshirish uchun taklif etilsa, komissarlar “Fransiya aksiyadorlik jamiyatlari to‘g‘risidagi qonun”ga asosan davlat idoralari tomonidan majburiy tartibda tayinlanadi va yuboriladi. Xitoy Xalq Respublikasida zamonaviy auditning asoslari 1983-yilda Xitoy Auditorlik Ma’muriyati tuzilishi va shu yilda birinchi auditorlik firmalarining tashkil topishi bilan yaratildi. Audit sohasi MDH davlatlari, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasiga 1990-yillarda kirib kela boshladi. Bu davrga qadar ushbu davlatlarda mulkning asosiy qismi davlatga tegishli bo‘lganligi sabab, faqatgina «taftish» mavjud edi va u davlat idoralari tomonidan amalga oshirilar edi. Davlat mulkiga asoslangan Sobiq Ittifoqning parchalanishi asosida keng tartibda xususiy mulkchilikning shakllanishi, qo‘shma korxonalarning tashkil etilishi sababli MDH mamlakatlarida audit sohasiga ehtiyoj keskin ortdi. Natijada ko‘pgina MDH davlatlarida, xususan O‘zbekistonda audit sohasining mustahkam asoslarini yaratish va ushbu sohani tartibga solish maqsadida «Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun» va «Auditorlik faoliyatining standartlari» qabul qilindi. Dastlabki milliy auditorlik firmalari tuzildi hamda «Katta to‘rtlik»ka kiruvchi Deloitte & Touche, Ernst & Young, KPMG, PriceWaterhouseCoopers kabi yirik xalqaro auditorlik firmalari o‘z vakolatxonalarini ochdilar. 23 Respublikamizda auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish va rivojlantirish vazifasini quyidagi tashkilotlar amalga oshiradi: O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi; O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi (O‘zBAMA); O‘zbekiston Auditorlar Palatasi (O‘zAP). O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi auditorlik faoliyatining huquqiy asoslarini yaratish, tartibga solish va rivojlantirishda asosiy vazifani bajaruvchi davlat organidir. Auditorlik faoliyatiga doir standartlar, me’yoriy hujjatlar, nizomlar Moliya vazirligining qarori, tasdig‘i bilan, Adliya vazirligidan ro‘yxatdan o‘tgach kuchga kiradi. O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlar Milliy Assotsiatsiyasi 1992-yil 13-martdan e’tiboran rasmiy faoliyat yuritib kelmoqda. Ushbu tashkilot O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatining ilmiy-metodik asoslarini yaratish, auditorlik faoliyati, soliqqa tortish, xususiylashtirish, qimmatli qog‘ozlar bozori, korxonalar moliya- xo‘jalik faoliyatining Tahlili va moliyaviy menejment bo‘yicha qonunchilik, me’yoriy hujjatlar va milliy standartlarni ishlab chiqishda qatnashadi. Assotsiatsiya hozirgi kunda 4000 dan ortiq a’zolariga ega bo‘lib, Respublikamizning deyarli barcha yirik shaharlarida o‘z hududiy bo‘limlariga ega. O‘zBAMA – bu hududiy yoki kasbiy prinsip teng huquq asosida, umumiy manfaat va o‘z a’zolarining maqsadlari asosida birlashgan buxgalterlar, auditorlar, ilmiy va pedagog xodimlar, soliq maslahatchilarining Respublika jamoat tashkilotidir. Assotsiatsiyaga a’zolik ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. O‘zBAMAning asosiy faoliyatini quyidagi to‘rt tarmoqqa bo‘lish mumkin: 1. Moliya vazirligi bilan hamkorlikda Buxgalteriya hisobining milliy standartlarini hamda Auditorlik faoliyatining standartlarini ishlab chiqadi va takomillashtiradi. 2. Respublikamizda buxgalterlar va auditorlar malakasining yuqori darajada bo‘lishini ta’minlash maqsadida o‘z o‘quv markazida uzluksiz ta’lim dasturini amalga oshiradi. 3. Maslahat va nashriyot faoliyatini bajaradi. Xususan, «Hammasi buxgalterlar uchun» nomli oylik byulleten nashr etadi. 24 4. Respublikada buxgalterlar va auditorlar kasbini rivojlantirish va uni xalqaro standartlarga yaqinlashtirishni ta’minlaydi, o‘zini o‘zi boshqaradigan va o‘zini o‘zi tartibga soladigan buxgalterlar hamda auditorlarni shakllantirishga ko‘maklashadi. 5. Buxgalteriya hisobi va audit sohasidagi me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etish va ularni takomillashtirish bo‘yicha takliflar kiritish. 6. Buxgalterlar va auditorlar uchun malaka talablarini ishlab chiqish va IFAC talablariga muvofiq sertifikatlashtirish imtihonlarini o‘tkazish. 7. Sertifikatlangan buxgalterlar va auditorlar uchun axloq qoidalariga rioya etilishini nazorat qilish. 8. Buxgalteriya hisobi va auditni rivojlantirish maqsadida mintaqaviy, respublika va xalqaro seminarlar, konferensiyalar, simpoziumlar tashkil etish. 9. Buxgalterlar va auditorlarning kasbiy himoyasini ta’minlash maqsadida ularga uslubiy, maslahat va axborot yordamini ko‘rsatishda yordam berish. 10. Xalqaro e’tirofga erishish uchun buxgalterlar va auditorlarning xalqaro professional tashkilotlari bilan aloqalar hamda hamkorlik o‘rnatish. O‘zbekiston Auditorlar Palatasi (O‘zAP) – malaka sertifikatiga ega mustaqil auditorlarni ixtiyoriy tarzda birlashtiruvchi, mustaqil notijorat jamoat tashkilotidir. Auditorlar Palatasining asosiy maqsadi auditorlarning professionallik darajasini rivojlantirish va qo‘llab- quvvatlashga yordam ko‘rsatish, o‘z a’zolarining kasbga oid manfaatlarini davlat va jamoat organlarida himoya qilish va kasbga oid talablar bo‘yicha barcha o‘zgarishlar to‘g‘risidagi va axborot ta’minoti bo‘yicha aloqa o‘rnatishdan iborat. Ushbu tashkilot 2000-yil avgust oyida tashkil etilgan. Palata qoshida auditorlik professional etika, xalqaro munosabatlar, metodologiya, a’zolik, qonunchilik islohotlari sohalari bo‘yicha qo‘mitalar faoliyat yuritmoqda. Auditorlar palatasiga a’zolikning quyidagi to‘rt xil turi mavjud: ‒ faxriy a’zolik; ‒ haqiqiy a’zolik; ‒ uyushmaviy a’zolik; ‒ a’zolikka nomzod. 25 Ushbu tashkilotlarning o‘zaro aloqasini 1.3-rasmdagi kabi tasvirlash mumkin. Hozirgi kunda Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga asoslangan buxgalteriya hisobi va audit tizimi shakllanib, kun sayin takomillashib bormoqda. Bu esa «biznes tili» hisoblangan va mahalliy kompaniyalar tomonidan tayyorlangan buxgalteriya ma’lumotlarini xalqaro talablar asosida, xorijlik sarmoyadorlar talablaridan kelib chiqqan holda tuzish va taqdim etish imkonini berish orqali yurtimizning jahon iqtisodiy tizimiga tobora kengroq kirib borishiga va xorij sarmoyasini keng hajmda Respublikamizga jalb etishga imkon beradi. tải về 5.22 Mb. Chia sẻ với bạn bè của bạn:
|