Đào Việt Tuấn Trung tâm Phòng, chống hiv/aids hải Phòng

Đại dịch HIV/AIDS vẫn đang là mối đe dọa sức khỏe toàn cầu, theo ước tính của UNAIDS, đến cuối năm 2011, thế giới có khoảng 34 triệu người đang sống với HIV. Riêng trong năm 2011 số lượng các trường hợp mới mắc HIV là 2,5 triệu người, và 1,7 triệu người đã tử vong liên quan đến HIV. [9]. Tại Việt Nam theo báo cáo của Bộ Y tế, tính đến ngày 30/6/2012 số các trường hợp nhiễm HIV hiện còn sống là 204.019 trường hợp, 58.569 bệnh nhân AIDS hiện còn sống và 61.856 trường hợp tử vong do AIDS [3].

Hiệu quả của hoạt động tiếp thị xã hội trong các chương trình can thiệp giảm tác hại dự phòng lây nhiễm HIV/AIDS, can thiệp đã được chứng minh qua nhiều nghiên cứu khác nhau trên thế giới [6], [8]. Trong bối cảnh cần tiếp tục duy trì các hoạt động can thiệp giảm hại khi các dự án chương trình tài trợ từ nước ngoài cắt, giảm ở Việt Nam, cách tiếp cận của TTXH có hiệu quả và dần được đối tượng đích chấp nhận. Nghiên cứu này nhằm đánh giá kết quả, những khó khăn, thách thức từ can thiệp tiếp thị xã hội BKT và BCS tại tỉnh Long An trong thời gian từ 1/2011 – 4/2012.

ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

1. Đối tượng nghiên cứu và tiêu chí lựa chọn

Đối tượng nghiên cứu: Cán bộ nhóm TSU văn phòng Bangkok, cán bộ điều phối dự án DKT, cán bộ nghiên cứu của PHAD, Lãnh đạo UBND tỉnh, cán bộ điều phối của DKT tại tỉnh, cán bộ TT PC HIV/AIDS tỉnh, người NCMT và PNMD, chủ nhà thuốc, tuyên truyền viên đồng đẳng, người đại diện trong hệ thống phân phối sản phẩm.

Tiêu chí nghiên cứu: Tiêu chí gồm đối tượng tham gia hỗ trợ kỹ thuật, điều phối/quản lý, tham gia nghiên cứu đánh giá kết thúc dự án, lãnh đạo trung tâm HIV, tham gia phân phối và tiếp cận, chủ nhà thuốc.

2. Thời gian và địa điểm thu thập thông tin

Thời gian: 27/11 – 03/12/2012.

Địa điểm: Tỉnh Long An.

3. Phương pháp nghiên cứu, chọn mẫu và cỡ mẫu

Phương pháp nghiên cứu định tính và kết hợp sử dụng các số liệu định lượng sẵn có nhằm đánh giá kết quả thực hiện của chương trình TTXH.

Loại BKT phân phối tại các tỉnh can thiệp là 24/24h. Long An, chương trình can thiệp của DKT đã phân phát tổng số 1.080.300 BKT [5]. Các hình thức được phân phối đến người NCMT là (1) tại nhà TTVĐĐ, (2) TTVĐĐ đến và bán tại điểm nóng, (3) người NCMT gọi điện thoại và TTVĐĐ mang BKT đến, và (4) đặt một hộp đựng BKT ở một góc nào đó, khi người NCMT gọi điện thoại đến thì chỉ chỗ cho họ đến lấy.

“Mình để cái hộp sẵn, mình nói với người ta, thí dụ mình đi không được, ban đêm người ra điện mình không được thì mình đặt cái hộp ở đó, mình nhé chỗ nào đó rồi khi nó điện cho mình thì mình nói mày lại chỗ đó, chỗ cột điện số mấy số mấy đó để lấy” (TLN_TTVĐĐ 2, nam, 42 tuổi).

Các loại BCS được DKT bán trợ giá tại các tỉnh bao gồm Prudence Mix 5 (loại 5 mùi) và Prudence Chocolate. Can thiệp giảm tác hại của DKT tại Long An đã phân phát tổng số 294.660 BCS [5]. BCS được phân phát theo hai hình thức: (1) Bán trực tiếp cho PNMD và (2) Bỏ mối tại các nhà nghỉ/khách sạn/quán ăn. Đây chính là một trong những điểm mạnh của việc đưa hoạt động TTXH bán trợ giá sản phẩm vào các chương trình can thiệp giảm hại. Chiến lược can thiệp giảm tác hại bằng TTXH có hiệu quả tích cực trong việc tăng việc sử dụng BCS [7].

Chỉ cung cấp BKT mà không kèm theo nước cất, do đó khách hàng mua BKT 24/24h nhưng vẫn phải ra hiệu thuốc để mua nước cất. Hạn chế này dẫn tới việc không đạt được mục tiêu giảm tác hại của dự án. Một mặt hạn chế khác là nếu phải ra hiệu thuốc để mua nước cất thì họ sẽ mua BKT khác được đánh giá là sắc hơn và không để lại sẹo khi chích. Những hạn chế này làm ảnh hưởng đến số lượng BKT và BCS phân phối ra.

“Đầu tiên thì mấy anh bên sử dụng ma túy cũng ít sử dụng BCS thành ra cũng có phản ánh lên thì họ ngưng cái đó lại nhưng cũng chỉ có BKT thôi, không có nước cất nên buộc các anh phải ra tiệm thuốc tây để mua nước cất. Có nhiều người họ cũng phiền” (TLN_TTVĐĐ 2, nam, 25 tuổi).

Dung tích BKT của dự án chưa đáp ứng nhu cầu của đối tượng đích

Tại Long An, đối tượng NCMT thích sử dụng loại BKT 1ml hơn loại 3ml. Tuy nhiên, khi dự án gửi hàng về thì số lượng BKT 3ml lại nhiều hơn loại 1ml. Lý do mà họ thích sử dụng BKT 1ml vì nó đủ lớn, tiết kiệm thuốc và không để lại dấu vết sau khi chích. Như vậy cần phải có những thay đổi để đáp ứng nhu cầu cho khách hàng sử dụng loại BKT 1ml nhiều hơn.

“Đồng đẳng nói là khách hàng chỉ thích kim loại 1ml, DKT đưa xuống loại 3ml nhiều hơn loại 1ml nên đầu ra hạn chế, không được như ý muốn… Em cũng phản ánh với văn phòng dự án là ở Long An nhu cầu loại 1ml nhiều hơn mà sao không có nhiều bơm 1ml thì họ nói đa số các tỉnh của DKT xài loại 3ml nhiều hơn nên họ sản xuất bơm 3ml nhiều hơn 1ml” (PVS_ĐPV dự án tỉnh).

Trong 3 tỉnh dự án thì có 2 tỉnh đại đa số đối tượng có nhu cầu về loại BKT 1ml. Tuy nhiên, nhu cầu này chưa được đáp ứng kịp thời. Theo một trong những nguyên tắc của TTXH – định hướng khách hàng – chương trình được thực hiện dựa trên nhu cầu của đối tượng đích sẽ đạt kết quả tốt hơn.

Theo đánh giá của nhóm TTVĐĐ, khách hàng không thích BCS có màu và có mùi, khách hàng thích loại không màu và không mùi hơn. Tuy nhiên, nếu vẫn là loại có màu và có mùi thì chỉ có 03 loại là chuối, bạc hà, và sô cô la là chấp nhận được. Còn 03 loại cam, dâu, và đặc biệt là sầu riêng rất khó phân phối.

“Cái sô cô la lại dễ bán hơn cái 5 màu lộn xộn”…”Cái mùi bạc hà, chuối, sô cô la là chấp nhận được còn mùi thì không thể chấp nhận được” (TLN_TTVĐĐ 2, nữ).

2. Khó khăn/thách thức mà can thiệp tiếp thị xã hội phải đối mặt

Sản phẩm trợ giá phải cạnh tranh với các sản phẩm khác về mặt chất lượng

Sản phẩm của DKT có giai đoạn tốt hơn sản phẩm phát miễn phí của một số dự án khác, có giai đoạn không tốt bằng. Đây chính là một yếu tố mà DKT cần lưu ý trong quá trình thực hiện các chương trình TTXH của mình vì đối tượng đích thường tin tưởng những sản phẩm mà họ phải bỏ tiền ra mua hơn là những sản phẩm được phát miễn phí. Do đó chất lượng của các sản phẩm trợ giá cần được lưu ý cải thiện hơn nữa.

“Cái đó sản phẩm trợ giá phân phối dễ hơn cái miễn phí. Tại vì cái tâm lý của người ta, cái miễn phí chắc là hàng dỏm. Bán thì cảm thấy nó chất lượng hơn tí” (TLN_TTVĐĐ 2, nam, 42 tuổi).

Ngoài ra, sản phẩm BKT 24/24h trợ giá của DKT được đánh giá là có độ sắc hơn BKT phát miễn phí của các dự án khác, tuy nhiên không sắc bằng BKT mua ở nhà thuốc. Nhóm đánh giá được. Loại BKT 1ml miễn phí của dự án Lif-Gap mà người NCMT thích sử dụng, nhưng loại BKT này khác BKT 24/24h của DKT ở chỗ đây là loại BKT gọi là “Low dead-space”. Với loại BKT này, khi chích thuốc sẽ được đẩy ra ngoài hết, thì loại BKT này giúp tiết kiệm được thuốc một cách tối đa.

“Cái này của Life – Gap đợt sau, kim nó bén hơn tí. Với lại nó có thêm cái phía trong này chị, cái nhỏ nhỏ này, nó giúp đẩy thuốc ra hết luôn”…”Nó ít bị hao hơn cái kia”... “Nó đẩy thuốc ra hết hoàn toàn, không bị dính thuốc lại, nó tiết kiệm hơn” (TLN_TTVĐĐ 2, nam).

Ngoài ra tác dụng của loại BKT “Low dead – space” này giúp hạn chế nguy cơ lây nhiễm HIV nếu dùng chung BKT. Bởi vì khi dùng lượng máu đọng lại ở đầu bơm và đầu kim tiêm là ít hơn so với loại BKT “high dead – space”, do vậy nguy cơ lây nhiễm cũng giảm đi. Nhiều dự án giảm tác hại trên thế giới cũng đang tập trung vào việc cung cấp loại BKT này [2], [10]. Như vậy, BKT phát miễn phí vừa sắc hơn, vừa giúp đối tượng tiết kiệm thuốc một cách tối đa, trong khi đó, BKT 24/24h của DKT là loại (high dead – space) nếu không có sự thay đổi về chất lượng thì sẽ khó cạnh tranh được với BKT phát miễn phí.

TTVĐĐ tham gia dự án DKT khi triển khai không có phụ cấp cố định hàng tháng. Nhóm phân phối BKT được nhận phụ cấp theo quy định của dự án là 250.000 đồng với điều kiện mỗi tháng bán tối thiểu là 5 hộp (50.000 đồng/hộp), còn nhóm phân phối BCS thì không có phụ cấp gì, mà chỉ được hoa hồng do bỏ mối là rất thấp.

Để TTVĐĐ thực hiện được tốt nhiệm vụ của mình, họ rất cần được các dự án cấp cho họ một cái thẻ tiếp cận viên đồng đẳng. Năm 2010, Bộ y tế và Bộ Công an đã phối hợp với nhau ban hành Thông tư liên tịch số 03/2010/TTLT-BYT-BCA “Quy định việc cấp, quản lý và sử dụng thẻ nhân viên tiếp cận cộng đồng tham gia thực hiện các biện pháp can thiệp giảm tác hại trong dự án phòng lây nhiễm HIV” [1].

Khả năng bền vững của chương trình tiếp thị xã hội

Dự án đã kết thúc các hoạt động từ cuối tháng 4/2012 và nguồn hàng phân phối cũng dừng luôn từ thời điểm đó, các sản phẩm BKT và BCS không còn để phân phối cho các đối tượng đích. Không chỉ với dự án DKT mà với tất cả các dự án, vấn đề về tính bền vững luôn là một thách thức. Các hoạt động của dự án cần được lồng ghép vào kế hoạch của chương trình phòng chống HIV/AIDS của tỉnh. Cần bảo chất lượng sản phẩm, đáp ứng nhu cầu cho khách hàng là một trong những yếu tố duy trì tính bền vững của chương trình can thiệp.

“Mình lồng ghép trong dự án 2 của kế hoạch hành động phòng chống AIDS quốc gia. Trong chương trình can thiệp giảm tác hại, mình sử dụng chung một nguồn kinh phí cho CTV, các cán bộ phụ trách” (PVS_Lãnh đạo TT PC HIV/AIDS tỉnh).

KẾT LUẬN

Chương trình can thiệp giảm tác hại, tiếp thị xã hội BKT và BCS tại 3 tỉnh Miền Nam đã được thực hiện có hiệu quả, mở ra một kênh can thiệp giảm hại thông qua mô hình TTXH bằng BKT, nước cất và BCS có trợ giá nhằm nâng cao hiệu quả giảm hại. Điều đó giúp địa phương duy trì phòng chống lây nhiễm HIV và STIs trong bối cảnh nguồn tài trợ bị cắt giảm. Những hạn chế không đảm bảo tính sẵn có của sản phẩm, chất lượng chưa có sự cạnh tranh. Chưa có phụ cấp/hoa hồng phù hợp và chưa có chứng nhận “tư cách pháp nhân” cho mạng lưới TTVĐĐ. Điều đó ảnh hưởng đến tính bền vững của chương trình.

1. Bộ Y tế &Bộ Công an (2010). Thông tư liên tịch số 03/2010/TTLT-BYT-BCA.

2. Bobashev GV, Zule WA (2010). Modeling the effect of high dead-space syringes on the HIV epidemic among injiecting drug users. Addiction. 105(8): 1439 – 1447.

3. Cục phòng chống HIV/AIDS (2012). Báo cáo công tác, phòng chống HIV/AIDS 6 tháng đầu năm và trọng tâm 6 tháng cuối năm 2012. Báo cáo số 755/BC-BYT.

4. Viện Dân số, Sức khỏe và Phát triển (PHAD) (2012). Báo cáo đánh giá cuối kỳ về kiến thức, thái độ và hành vi sử dụng bơm kim tiêm và bao cao su trong nhóm đối tượng đích. Dự án “Giảm tác hại các tỉnh biên giới Việt Nam”. Hà Nội, 6/2012.

5. DKT International: http://www.dktinternational.org/country programs/vietnam/.

6. Lorraine Yap, Zunyou Wu, Wei Liu, Zhongqiang Ming, Shaoling Liang (2002). A rapid assessment and its implications for a needle social marketing intervention among injecting drug users in China. International Journal of Drug Policy, 13 (2002).

7. Medley A., Kenedy C., O’Reilly K., Sweat M. (2009). Effectiveness of peer education intervention in developing countries: a systematic review and meta-analysis. AIDS Education Prevention, 21 (3)

8. Michael D. Sweat, Julie Denison, Caitlin Kenedy, Virginia Tedrow, Kevin O’Reilly (2012). Effect of condom social marketing use in developing countries: a systematic review and meta-analysis, 1990-2010. Bulletin of World Health Organization 2012.

9. UNAIDS (2012). AIDS epidemic update 2012.

Dịch HIV ở Việt Nam vẫn đang trong giai đoạn tập trung với tỷ lệ nhiễm HIV cao nhất trong nhóm nghiện chích ma túy (NCMT) [4]. Theo kết quả điều tra năm 2009, tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm NCMT vẫn ở mức cao, lên tới 56% ở Quảng Ninh và Điện Biên; ở các thành phố lớn như Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, tỷ lệ này lần lượt là 21% và 46% [2]. Mặc dù so với năm 2006, xu hướng dịch HIV trong nhóm NCMT có xu hướng ổn định hoặc giảm ở nhiều tỉnh, tỷ lệ dùng chung bơm kim tiêm còn cao; đáng lưu ý là tỷ lệ này vẫn có xu hướng gia tăng ở một số tỉnh/thành phố như Đà Nẵng, Hà Nội và Quảng Ninh [1, 2]. Nhiều nghiên cứu cũng đã cho thấy tỷ lệ đồng nhiễm với nhiều vấn đề sức khỏe khác như HIV và các bệnh truyền nhiễm khác ở người nghiện ma túy rất cao [5]. Như vậy, có thể thấy rằng nhu cầu sử dụng dịch vụ y tế của người sử dụng ma túy (SDMT) nói chung và người NCMT nói riêng rất lớn. Đây là nhóm đối tượng rất cần được quan tâm trong các chương trình can thiệp phòng chống lây nhiễm HIV và các dịch vụ chăm sóc sức khỏe.

CBYT là những người trực tiếp tiếp xúc và cung cấp các dịch vụ y tế cho người bệnh nói chung và người SDMT nói riêng. Do vậy, việc CBYT được trang bị kiến thức đầy đủ và có thái độ đúng đối với ma túy có vai trò quan trọng giúp tăng khả năng tiếp cận dịch vụ y tế của người SDMT cũng như nâng cao chất lượng dịch vụ mà họ nhận được. Cho đến nay, tại Việt Nam chưa có nghiên cứu đánh giá kiến thức và thái độ của CBYT đối với ma túy. Nghiên cứu được thực hiện nhằm đánh giá kiến thức và thái độ của CBYT đối với ma túy tại một số tỉnh phía Bắc Việt Nam trong năm 2011.

ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

1. Đối tượng nghiên cứu

CBYT ở các bệnh viện đa khoa tỉnh và quận/huyện và các trung tâm y tế dự phòng ở Hà Nội, Quảng Ninh và Điện Biên.

Phần lớn đối tượng nghiên cứu ở nhóm tuổi từ 30 – 39 (chiếm 52,1%), làm việc tại Hà Nội (56,4%), trình độ chuyên môn ở mức tốt nghiệp bác sỹ (46,6%). Thâm niên công tác trung bình là 16 năm (SD = 8,8), lĩnh vực công tác chủ yếu là lâm sàng (70,8%) và tại các cơ sở y tế tuyến tỉnh (92,6%). Tỷ lệ bác sỹ nam và nữ tham gia nghiên cứu khá đồng đều (52,5% nam và 47,5% nữ). Chỉ có 9,2% bác sỹ đã từng được đào tạo về Methadone. Số người SDMT mà CBYT đã từng tiếp xúc trung bình là 19 người (SD = 35,4), dao động từ 0 – 225 người.

Bảng 1. Kiến thức về các loại ma túy và nghiện ma túy

Bảng 1 trình bày kiến thức của CBYT về các loại ma túy và NMT. Loại ma túy CBYT biết đến nhiều nhất là Heroin (84%) và thuốc phiện (74%), ma túy tổng hợp chưa được biết đến nhiều. Để chẩn đoán một người hiện đang sử dụng Heroin, tỷ lệ CBYT cho rằng dựa vào xét nghiệm nước tiểu và xét nghiệm máu để chẩn đoán một người hiện đang sử dụng Heroin lần lượt là 88,7% và 39,7%. CBYT trung bình biết 1/6 đặc điểm của NMT.

Bảng 2. Kiến thức về hội chứng cai Heroin

Kiến thức về hội chứng cai	n (%)
	TB ± SD (NN – LN)
Biểu hiện chính của hội chứng cai Heroin	1,6 ± 1,3 (0 – 6)
Ngáp liên tục	125 (20,5)
Giãn đồng tử	22 (3,6)
Buồn nôn, tiêu chảy, nôn	113 (18,5)
Chảy nước mắt, nước mũi, vã mồ hôi	129 (21,2)
Đau toàn thân	151 (24,8)
Vật vã	420 (68,9)
Nguyên nhân của hội chứng cai Heroin	294 (48,2)
Thời gian xuất hiện hội chứng cai Heroin	176 (28,9)

Bảng 2 cho thấy kiến thức của CBYT về hội chứng cai Heroin. 48,2% biết nguyên nhân của hội chứng cai; 28,9% biết về thời gian xuất hiện. CBYT trung bình biết 1 – 2/6 biểu hiện của hội chứng cai. Biểu hiện được biết đến nhiều nhất là vật vã (68,9%) và ít nhất là giãn đồng tử (3,6%).

Bảng 3. Kiến thức về điều trị Methadone