VI. DI NGÔN CỦA THẦY GIẢNG ANRÊ PHÚ YÊN (1644)

Từ khi bị giam cầm cho đến khi được phước tử đạo, thầy giảng Anrê Phú Yên bị tử đạo tiên khởi của Đàng Trong [15] đã nói những lời thống thiết cảm động.

Giáo sĩ Alexandre de Rhodes có ghi lại với tư cách là chứng nhân. Nhưng tiếc thay, Cha viết bằng tiếng Ý và tiếng Pháp nên chúng ta không được may mắn lưu tích di ngôn của thầy giảng Anrê bằng Việt ngữ[16].

Tuy nhiên, một tài liệu tiếng Bồ Đào Nha đã trực tiếp phiên âm một câu nói của thầy giảng Anrê. Đó là một văn kiện viết tay, do Phạm Đình Khiêm phát giác trong sách Người chứng thứ nhất ] [17], nhan đề là Relaçao da gloriosa morte que paderao pella confissao da Companhia de Jesus em a Reino Conchinchina nos annos de 1644 e 1645.

Căn cứ vào những báo cáo về tin tức nhận được từ Việt Nam, cha Mathias de Maya, quản nhiệm Dòng Tên tỉnh hạt Nhật Bản soạn thảo vào năm 1649 một bản báo cáo dày 45 trang khổ 20x25cm gởi về trình Cha Bề Trên Cả Dòng Tên cùng một lần với thủ cấp thầy giảng Anrê Phú Yên. Theo văn liệu này, Thầy giảng Anrê đã từ giã các giáo hữu lần sau hết vào năm 1644 như sau “... Ju nghiao cũ duc choe Jesu cho đen est eoj cho den blen đoij”.

Phiên diễn theo chính tả ngày nay và thêm cho trọn câu, ta có:

(“Hỡi anh em, chúng ta hãy) giữ nghĩa cùng Đức Chúa Giêsu cho đến hết hơi, cho đến trọn đời”.

Giáo sĩ Alexandre de Rhodes có thuật lại câu này, dịch từ Pháp văn ra như sau:

Và theo lời tường thuật của giáo sĩ Alexandre de Rhodes, thầy giảng Anrê đã không ngớt đọc tên cực trọng: Giêsu! Maria! khi đao phủ đâm mũi giáo vào khoảng giữa hai bả vai, xuyên sau lưng ra trước ngực.

Một điều lạ lùng đã xảy ra khi đầu thầy giảng đã rời khỏi cuống họng. Chúng ta hãy nhường lời cho giáo sĩ Alexandre de Rhodes:

“Người thanh niên thánh thiện này (như trên đã nói) vẫn không ngớt đọc thánh danh Chúa Giêsu; ngay lúc đầu thầy này đã rời khỏi cuống họng và nằm ngả trên vai bên phải, tôi nghe thấy rõ ràng tên cực trọng Giêsu ấy phát ra từ vết thương nơi cổ, cùng một giọng giống hệt như từ cửa miệng phát ra lúc trước; tôi nghe thấy thế rõ ràng và tất cả những người gần tôi lúc ấy đều nói như vậy, vừa vui mừng lại vừa kinh ngạc”[19].

Câu nói do Cha Mathias de Maya nhắc lại và các thánh danh do cha Alexandre de Rhodes ghi chép là tài liệu để chúng ta nhận định về ngôn ngữ công giáo của thầy giảng Anrê cũng như của những giáo hữu đương thời.

Từ ngữ giữ nghĩa cùng Đức Chúa Giêsu, giản dị mà thâm thúy, chứng tỏ rằng đạo Công giáo đã nhập thể trong tiếng Việt.

Các danh từ phiên âm Giêsu, Maria qua lối phát âm thống thiết cảm động của thầy giảng Anrê trong một trường hợp tử đạo vinh quang, đã được rửa tội để nhập tịch hệ thống thanh vận Việt ngữ bằng giá máu và trở nên thông dụng.

Di ngôn của một người đã sống đạo như thầy giảng Anrê chứng tỏ rằng tiếng Việt đã bắt đầu có khả năng diễn đạt một Đạo Sống.