§¹i lé Andr¸ssy –
mét di s¶n v¨n ho¸ thÕ giíi míi ë Budapest
“Khi ta ®Õn chØ lµ n¬i ®Êt ë – Khi ta ®i bçng ho¸ t©m hån” (ChÕ Lan Viªn). Mçi ngêi chóng ta, trong nh÷ng n¨m xa quª h¬ng n¬i ®Êt kh¸ch quª ngêi, ®Òu mang nÆng kû vÒ mét khu phè, con ®êng...
Tõ ®Çu th¸ng B¶y n¨m 2002, ®¹i lé Andr¸ssy ®· trë thµnh mét trong ba Di s¶n v¨n ho¸ thÕ giíi ë Thñ ®« Budapest, theo quyÕt ®Þnh cña UNESCO trong kú häp võa qua. N¨m 1986, tøc lµ chØ mét n¨m sau khi Hungary lµ thµnh viªn chÝnh thøc cña Uû ban Di s¶n V¨n hãa, thµnh V¸r ë Buda lµ ®Þa danh ®Çu tiªn ë Budapest ®îc nhËn danh hiÖu nµy; ®Õn n¨m 1987, c¸c khu th¾ng c¶nh ë ven s«ng Duna lµ ®Þa danh thø hai ®îc chän vµo danh s¸ch cña UNESCO.
C«ng tr×nh tõ 130 n¨m tríc
§äc c¸c truyÖn ký cña nhµ v¨n Kródy Gyula, nh÷ng c¶nh ïn xe, t¾c ®êng ë phè Kir¸ly cã phÇn gièng nh c¶nh tîng hµng ngµy ë Ng· T Së cña Hµ Néi ngµy nay. Tõ nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XIX, nhu cÇu më mét ®¹i lé ë Budapest, nèi néi thµnh víi khu vùc c«ng nghiÖp ®ang ph¸t triÓn ë T©y B¾c, qua vïng TerÐzv¸ros ®· trë nªn ngµy cµng cÊp b¸ch. Sau nhiÒu n¨m kh¶o s¸t, thiÕt kÕ, §¹i lé Andr¸ssy ®îc khëi c«ng x©y dùng vµo n¨m 1872. Bèn n¨m sau (n¨m 1876), toµn bé ®¹i lé ®· th«ng xe, n¹n ïn t¾c giao th«ng trªn phè Kir¸ly ®· ®îc gi¶i quyÕt.
Do ph¶i hoµn thµnh nèt nh÷ng phÇn x©y dùng hai bªn ®¹i lé, gÇn 9 n¨m sau (n¨m 1885) Héi ®ång C«ng chÝnh Thµnh phè míi tæ chøc lÔ kh¸nh thµnh vµ bµn giao chÝnh thøc ®¹i lé Andr¸ssy, chia lµm 3 ®o¹n.
- §o¹n ®Çu tõ qu¶ng trêng ErzsÐbet ®Õn qu¶ng trêng Oktogon: ngay tõ ngµy x©y dùng, ®©y ®· phÇn sÇm uÊt nhÊt víi nh÷ng c«ng së lín cao bèn, n¨m tÇng, cã kiÕn tróc ®éc ®¸o nh Nhµ h¸t Nh¹c kÞch, Cöa hµng Thêi trang... Hai khu vên nhá sau nµy mang tªn hai nghÖ sÜ lín – qu¶ng trêng Jãkai vµ qu¶ng trêng Liszt Ferenc – gÇn nh n»m ®èi diÖn nhau.
- §o¹n thø hai tõ qu¶ng trêng Oktogon ®Õn Kod¸ly Kârând: nh÷ng biÖt thù cã nh÷ng khu«n viªn xinh ®Ñp, hai bªn phè cã thªm hai ®êng nhá vµ hµng c©y xanh dµnh riªng cho xe ngùa.
- §o¹n cuèi dÉn ®Õn qu¶ng trêng Anh hïng; khi x©y dùng, ®o¹n nµy cã nh÷ng nhµ vên mét hai tÇng vµ sau lng, lóc ®ã nhiÒu chç cßn lµ luèng ng«, vên rau.
Andr¸ssy lµ mét ®¹i lé ®îc thiÕt kÕ hoµn thiÖn, phï hîp víi c¶nh quan thµnh phè. Trªn hai bªn ®êng cã nh÷ng c¬ së v¨n ho¸ nghÖ thuËt mang ®Ëm dÊu Ên cña thµnh phè nh Nhµ h¸t Nh¹c kÞch, Nh¹c viÖn, Trêng Cao ®¼ng Mü thuËt thµnh phè, Häc viÖn Vò Ba-lª, ViÖn b¶o tµng ¸ Ch©u mang tªn Hoff Ferenc... §êng tµu ®iÖn ngÇm (MI) ®îc x©y dùng sím nhÊt cña lôc ®Þa ¢u ch©u ch¹y suèt däc theo con ®êng nµy.
Nh÷ng th¨ng trÇm lÞch sö
§¹i lé Andr¸ssy vèn ®îc ®Æt theo tªn b¸ tíc Andr¸ssy Gyula (1823-1890). Nguyªn lµ mét chÝnh kh¸ch næi tiÕng cña ®Õ chÕ ¸o – Hung, tõ n¨m 1847, b¸ tíc ®· lµ nghÞ sÜ Quèc héi. Thêi kú C¸ch m¹ng 1848, «ng gi÷ nhiÒu chøc vô nh thñ lÜnh VÖ quèc qu©n, sÜ quan ngo¹i giao ë Thæ NhÜ Kú... N¨m 1851, «ng bÞ ®µy lu vong ë Thæ vµ ë Ph¸p. Andr¸ssy Gyula bÞ kÕt ¸n tö h×nh vµ bÞ treo cæ v¾ng mÆt mét c¸ch tîng trng (in effigie). Nhng ®Õn n¨m 1858, b¸ tíc l¹i ®îc ©n x¸, trë vÒ níc vµ ®îc t¸i bÇu lµm d©n biÓu Quèc héi vµ råi, «ng ®· gi÷ c¬ng vÞ thñ tíng (n¨m 1867). Sau ®ã Ýt n¨m, Andr¸ssy ®îc cö lµm ngo¹i trëng §Õ chÕ ¸o – Hung.
Ch¼ng nh÷ng lµ mét chÝnh kh¸ch lín, mµ b¸ tíc Andr¸ssy cßn ®îc biÕt ®Õn nh mét vÞ M¹nh Thêng Qu©n hµo hiÖp, ©n nh©n cña giíi v¨n nghÖ. Ngêi ta cßn kÓ mét giai tho¹i nh sau vÒ «ng. Trong mét b÷a tiÖc, mét nhµ ngo¹i giao phµn nµn r»ng ngo¹i trëng Andr¸ssy – dï lµ ngêi ®øng ®Çu giíi ngo¹i giao Hungary – nhng l¹i hay trß chuyÖn qu¸ nhiÒu víi ho¹ sÜ lõng danh Munk¸csy Mih¸ly mµ kh«ng mÊy ®Ó ý ®Õn nh÷ng kÎ kh¸c. VÞ b¸ tíc nµy ®¸p mét c¸ch ch©m biÕm: thÕ «ng cã biÕt ai lµ ngo¹i trëng thêi danh ho¹ Rembrandt kh«ng ?...
B¸ tíc Andr¸ssy Gyula ®· cã c«ng lín trong c«ng cuéc æn ®Þnh vµ t¸i thiÕt ®Êt níc díi thêi vua Ferenc Jãzsef §Ö nhÊt. Trong thêi gian lu vong ë Ph¸p, «ng ®· m¬ íc vÒ mét ®¹i lé mang d¸ng dÊp Champs-ÐlysÐes cho thñ ®« Budapest. Nhng cã lÏ vÞ b¸ tíc kh¶ kÝnh nµy còng kh«ng thÓ ngê r»ng trong 130 n¨m sau, con ®êng mang tªn «ng còng ph¶i ch×m næi nh nh÷ng n¨m th¸ng cuéc ®êi, sè phËn «ng. KÓ tõ n¨m 1885, khi ®¹i lé chÝnh thøc mang tªn Andr¸ssy, nã ®· bÞ ®æi tªn 3 lÇn: n¨m 1949 ®æi thµnh ®êng Stalin, sau sù kiÖn 1956 cã tªn míi lµ ®êng Thanh niªn Hungary, chØ vµi th¸ng sau l¹i ®æi thµnh ®êng Céng hoµ vµ c¸i tªn nµy ®îc gi÷ cho ®Õn khi Hungary chuyÓn ®æi chÝnh thÓ. Tõ n¨m 1990, ®êng Vßng cung (tªn gäi ®Çu tiªn cña ®¹i lé sau khi kh¸nh thµnh) l¹i trë vÒ víi tªn tuæi cña vÞ b¸ tíc Andr¸ssy.
VÊn ®Ò cña thêi nay
Cã thªm mét di s¶n v¨n ho¸ thÕ giíi, thñ ®« Budapest trë nªn hÊp dÉn h¬n ®èi víi hµng chôc triÖu du kh¸ch hµng n¨m. Tõ mÊy n¨m nay, nhiÒu biÖt thù trªn ®¹i lé Andr¸ssy nµy ®· cã chñ míi lµ nh÷ng ngêi ngo¹i quèc, phÇn ®«ng lµ ngêi ¸o, §øc, Israel... Nh÷ng tÇng m¸i cña nhiÒu biÖt thù ®ang ®îc tÝch cùc kinh doanh, víi gi¸ tõ 350-500 ngh×n ft/m2 cña nh÷ng c¨n hé ®îc x©y thªm trªn tÇng m¸i. Céng víi t×nh tr¹ng xuèng cÊp cña c¸c biÖt thù, c«ng viÖc phôc håi vµ duy tr× c¶nh quan cña ®¹i lé còng l¹i trë thµnh mét vÊn ®Ò cña thñ ®« Budapest. Bµ TÐtÐnnyi Ðva, kiÕn tróc s trëng cña quËn VI, cho r»ng cÇn cã mét kho¶n ng©n s¸ch tíi hµng chôc tû forint ®Ó phôc håi bÒ mÆt cña c¸c biÖt thù trªn ®êng Andr¸ssy. S¾p tíi, mét ph¬ng ph¸p chôp ¶nh kÜ thuËt sè hiÖn ®¹i (cha tõng ®îc ¸p dông ë ®©u!) sÏ ®îc øng dông: tõng ng«i nhµ sÏ ®îc chôp nhiÒu ¶nh díi nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau, sau ®ã c¸c chuçi ¶nh nµy ®îc xö lÝ b»ng m¸y tÝnh ®Ó dùng lªn phèi c¶nh ba chiÒu cña c¶ mÆt phè theo ®óng vÞ trÝ cña b¶n vÏ thiÕt kÕ. Trªn c¬ së nµy, nh÷ng ph¬ng ¸n phôc håi thiÕt kÕ c¸c biÖt thù sÏ ®îc x¸c ®Þnh trong kh«ng gian 2-3 chiÒu. Thµnh phè sÏ quy ®Þnh vµ qu¶n lý chÆt chÏ h¬n t×nh tr¹ng kiÕn tróc cña c¸c biÖt thù kh«ng chØ n»m trªn ®¹i lé mµ c¶ víi nh÷ng biÖt thù n»m trªn c¸c phè c¾t ngang suèt chiÒu dµi ®¹i lé nµy.
Còng gièng nh nhiÒu ngêi kh¸c, bµ Korompay Katalin – mét kiÕn tróc s ®o¹t gi¶i Ybl – nhÊn m¹nh ý kiÕn cho r»ng c¸c biÖt thù trªn ®¹i lé Andr¸ssy ph¶i ®îc phôc håi ®Ó b¶o tån ®îc nh÷ng kiÕn tróc ®éc ®¸o vèn cã. Còng theo bµ, lÏ ra Nhµ h¸t Quèc gia ph¶i ®îc mäc lªn ë ®Çu ®¹i lé, còng nh m¶nh dao c¹o ®en s× tríc ng«i nhµ sè 60 cña ®¹i lé – toµ Nhµ Khñng bè – lµ hoµn toµn kh«ng phï hîp.
Con ®êng vÒ nhµ
Ch¼ng nh÷ng lµ mét ®êng phè ®Ñp nhÊt Budapest, thµnh phè vÉn thêng ®îc xem lµ Paris cña §«ng ¢u, mét thêi, ®¹i lé Andr¸ssy cßn lµ “®êng lªn Sø qu¸n” th©n thuéc, n«m na h¬n, lµ “®êng vÒ nhµ” cña nhiÒu thÕ hÖ häc sinh, sinh viªn ViÖt Nam. Ngµy nay, nÕu cã dÞp, chÝ Ýt mét lÇn b¹n h·y d¹o gãt trªn ®¹i lé Andr¸ssy, ®Ñp nhÊt vµo mét sím r¹ng ®«ng, ®Ó sao kÞp b¾t nh÷ng tia r¸ng hång tÝa räi trªn qu¶ng trêng Anh hïng. D¸m ch¾c lµ b¹n sÏ cã ®îc mét kû niÖm khã quªn cña nh÷ng ngµy th¸ng ë Budapest.
Ghi chó: §Õn n¨m 2002, ë gÇn 200 quèc gia trªn hoµn cÇu, ®· cã 730 ®Þa danh ®îc c«ng nhËn lµ Di s¶n V¨n ho¸ thÕ giíi. Riªng Hungary ®· cã 9 ®Þa danh trong danh s¸ch nµy. Ngµy 20-7 n¨m 2002, «ng Budai Zolt¸n - ®Æc tr¸ch du lÞch cña V¨n phßng ChÝnh phñ - ®· th«ng b¸o vÒ ch¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch nh»m ®¨ng ký víi hå níc nãng HÐvizi-tã, mét hå tù nhiªn cã nguån níc kho¸ng ®éc nhÊt ë ch©u ¢u, l¹i lµ n¬i cã truyÒn thèng v¨n ho¸ t¾m, ch÷a bÖnh lÞch sö. Budapest, hå Balaton, thµnh Eger... cïng nh÷ng Di s¶n v¨n ho¸ thÕ giíi ë Hung ®· t¹o nªn sù hÊp dÉn ®èi víi hµng chôc triÖu du kh¸ch hµng n¨m ®Õn xø së nµy.
Ph¹m Quang Kh¶i
H×nh ¶nh níc Hungary ë Mü
Tríc n¨m 1848, níc Mü lóc ®ã cßn non trÎ, hÇu nh kh«ng biÕt g× vÒ níc Hungary. Trong cuèn “ChuyÕn ®i B¾c Mü” cña m×nh, Boloni Farkas S¸ndor ®· phµn nµn r»ng “tªn cña níc chóng ta hiÕm khi ®îc nh¾c ®Õn trong c¸c b¸o chÝ”.
Mäi thø thùc sù ®îc b¾t ®Çu víi sù chó ý ®Õn cuéc c¸ch m¹ng n¨m 1848-49 vµ cuéc ChiÕn tranh tù do. ChÝnh t¹i thêi kú ®ã, Hungary ®· næi lªn nh mét thùc tÕ – kh«ng cßn chØ lµ mét sù hiÕu kú – ë Mü. C«ng sø cña Mü ë Vienna muèn ®ãng vai trß trung gian trong viÖc ®a ra mét cuéc ®×nh chiÕn gi÷a ¸o vµ Mü vµo mïa ®«ng n¨m 1848-49 nhng Bé trëng ngo¹i giao James Buchanan – sau nµy lµ tæng thèng - ®· c¶nh c¸o ®èi víi mäi bíc ®i cã thÓ dÉn ®Õn sù ®èi ®Çu víi c¸c cêng quèc ch©u ¢u. Tuy nhiªn, khi cuéc chiÕn tiÕp tôc, c¸c cuéc mÝt tinh thÓ hiÖn sù ®oµn kÕt víi sù nghiÖp cña nh©n d©n Hungary ®· t¨ng lªn vµ ngµy cµng cã nhiÒu bµi phãng sù ®¨ng trªn b¸o. Mét cuéc vËn ®éng trong khu phè ngêi Hungary vµo mïa hÌ n¨m 1849 do gi¸o s Leopold Breisach – mét ngêi gèc Hungary – l·nh ®¹o còng ®· cã nh÷ng ¶nh hëng ®¸ng kÓ.
Th¸ng 6 n¨m 1849, A. Dudley Mann ®îc bæ nhiÖm lµm c«ng sø cña Mü t¹i Hungary, b»ng chøng cña sù c«ng nhËn muén mµng, vµ sù bæ nhiÖm c«ng sø Hungary ë Mü còng ®· ®îc bµn tíi. N¨m 1850, sau khi ®Çu hµng ë Vil¸gos (Siria), c¸c nghÞ sÜ Mü ®· chØ trÝch chÝnh phñ v× ®· kh«ng hç trî ®Çy ®ñ cho ngêi Hungary vµ v× ®· kh«ng c«ng nhËn kÞp thêi sù ®éc lËp cña Hungary. Thîng nghÞ sü Lewis Cass ®· c«ng khai chØ trÝch r»ng chiÕn thuËt kÐo dµi thêi gian cña chÝnh phñ Mü ®· ®ãng mét phÇn vai trß trong sù sôp ®æ cña Hungary vµ sù thiÕu v¾ng hç trî kiªn quyÕt ®èi víi sù nghiÖp cña nh©n d©n Hungary ®i ngîc l¹i víi b¶n chÊt vµ ®êng lèi chÝnh trÞ cña níc Mü.
Kossuth ®· ®îc coi lµ biÓu tîng cña Hungary. Tríc còng nh sau Kossuth kh«ng cã mét ai ®îc ®ång nhÊt ho¸ víi ®Êt níc nh Kossuth ë Mü trong thêi gian s¸u th¸ng «ng ë ®ã. SÏ kh«ng qu¸ phãng ®¹i nÕu nãi r»ng Kossuth ®· ®a Hungary lªn trªn b¶n ®å chÝnh trÞ cña thÕ giíi hiÖn ®¹i.
Mét nÐt khiÕm khuyÕt cña h×nh ¶nh cña Hungary ë Mü – kh«ng ph¶i lµ duy nhÊt – lµ sù tiÕp ®ãn vÒ c¬ b¶n lµ kh«ng th©n thiÖn ®èi víi ngêi Hungary nhËp c – ngay c¶ thêi gian Kossuth ë ®ã. Níc Mü ®· kh«ng tin tëng vµ cuèi cïng ®· tõ chèi nh÷ng ngêi nhËp c míi tõ níc Nga Sa hoµng, Trung §«ng ¢u, kÓ c¶ Hungary.
Cuéc ®Êu tranh chèng l¹i c¸c “nhãm thiÓu sè” ®· diÔn ra díi nhiÒu h×nh thøc vµ quy m« kh¸c nhau. CÇn ph¶i nh¾c ®Õn ®¹o luËt quy ®Þnh viÖc kiÓm tra tr×nh ®é ®äc viÕt cña nh÷ng ngêi nhËp c. §¹o luËt nµy ®îc c«ng bè chØ vµi tuÇn tríc khi Mü tham gia vµo cuéc chiÕn tranh thÕ giíi, n¨m 1917, vµ dÉn ®Õn c¸c quy ®Þnh h¹n chÕ sè lîng ngêi nhËp c n¨m 1921 vµ 1924, víi lý do lµ b¶o vÖ nßi gièng, ngõng viÖc nhËp c cña nh÷ng ngêi míi (kÓ c¶ ngêi Hungary).
Mét Uû ban NhËp c cña Quèc héi ®· ®îc thµnh lËp vµ ho¹t ®éng trong giai ®o¹n 1907-1911 díi sù l·nh ®¹o cña thîng nghÞ sü William P. Dillingham. B¸o c¸o Dillingham, gåm 42 tËp, cã lÏ lµ c«ng tr×nh lín nhÊt lín nhÊt tõ tríc tíi nay vÒ khoa häc x· héi trong lÞch sö íc Mü. Mét trong nh÷ng phÇn thó vÞ cña b¸o c¸o nµy lµ c«ng tr×nh cña Franz Boas, nhµ nh©n chñng häc ngêi Mü gèc §øc. ¤ng ®· nghiªn cøu 18.000 ngêi nhËp c “míi”, bao gåm hµng tr¨m ngêi Hungary vµ Slovak vµ ®· ®a ra kÕt luËn dùa trªn c¸c d÷ liÖu vÒ nh©n chñng häc r»ng nh÷ng ngêi nµy, trong khu«n khæ mét thÕ hÖ, ®· chuyÓn sang híng mét ”s¾c téc” míi cã ®Æc tÝnh Mü. KÕt luËn ®¸ng ng¹c nhiªn nµy - lµ chñ ®Ò tranh luËn trong nhiÒu thËp kû mÆc dï ®· ®îc c¸c d÷ liÖu ®éc lËp kh¼ng ®Þnh - ®· cho Quèc héi vµ chÝnh phñ Mü thÊy r»ng ch¼ng cã lý do g× ®Ó sî nh÷ng ngêi nhËp c “míi”, kÓ c¶ nh÷ng ngêi Hungary. Sau khi sang ®Êt Mü, c¸c ®iÒu kiÖn vÒ vÖ sinh, ¨n uèng, nhµ ë, m«i trêng tù nhiªn vµ khÝ hËu thay ®æi, vµ mét nÒn chÝnh trÞ d©n chñ ®· lµm thay ®æi c¬ b¶n nh÷ng ngêi nhËp c.
Lý do dÉn ®Õn sù gióp ®ì cña Mü ®èi víi Horthy giai ®o¹n 1919-1920 lµ sù ph¶n ®èi cña Horthy ®èi víi viÖc kh«i phôc chÕ ®é Habsburg. §ã lµ ®iÒu mµ tíng Harry Bandholtz ®· nhÊn m¹nh trong thêi gian s¸u th¸ng ë Hungary. Bandholtz, ®¹i diÖn cña Mü trong Ph¸i ®oµn qu©n sù liªn minh ®· rÊt cã thiÖn c¶m víi Horthy vµ qu©n déi cña «ng ta.
C«ng sø Mü ë Hungary l©u nhÊt (1933-1941) tríc §¹i thÕ chiÕn lÇn thø hai John F. Montgomery ®· ca ngîi hÕt lêi Horthy. ¤ng ta d· lµm hÕt søc m×nh ®Ó ®Ò cao h×nh ¶nh cña Horthy ë Mü vµ mèi quan hÖ c¸ nh©n gi÷a Tæng thèng Roosevelt vµ Horthy. Tuy nhiªn c¸c tµi liÖu sau nµy t×m ®îc vµ cuèn Unwilling Sattelite (Ch hÇu miÔn cìng) cho thÊy «ng ®· cè g¾ng hÕt søc ®Ó ®a ra h×nh ¶nh mét níc Hungary ®Ñp h¬n nhiÒu so víi Ên tîng cña «ng khi ®ang ®¬ng nhiÖm ë Budapest.
DÇn dÇn, ngêi Mü b¾t ®Çu thÊy r»ng ngêi Hung rÊt th«ng minh vµ cã tµi, víi nh÷ng bé ãc ®éc ®¸o, lu«n lu«n cã b¶n lÜnh. Ngêi ta thêng nãi lµ ngêi Hung ®i vµo cöa quay ®»ng sau b¹n vµ khi ra ®· ë tríc b¹n. §ã lµ thêi kú mµ huyÒn tho¹i vÒ nh÷ng ngêi Hungary ë Hollywood b¾t ®Çu víi nh÷ng tªn tuæi lín nh Michael Curtis, Alexander Korda, BÐla Lugosi, Lyadi Putti, Miklãs Rãzsa, Szâke Szak¸ll…C¸c nhµ to¸n häc, vËt lý häc, vµ ho¸ häc mµ sù s¸ng l¸ng cña hä ®· g©y Ên tîng rÊt lín trªn toµn thÕ giíi vµ ®· ®îc c¸c ®ång nghiÖp m« t¶ nh lµ nh÷ng ngêi “ngoµi hµnh tinh” nh John von Neuman, Leo Szill¸rd, Edward Teller, Theodor Eugene Wigner…
§· nhiÒu lÇn ngêi Hungary chøng tá lµ nh÷ng con ngêi dòng c¶m vµ yªu tù do. T¸c phÈm The Bridge at Andau cña James Michener ®· ph¸c ho¹ mét h×nh ¶nh vÒ ®¹o ®øc cña ®Êt níc vµ con ngêi Hungary. N¨m 1958, ch©n dung cña Kossuth xuÊt hiÖn trong mét bé tem cña Mü – bé tem Champions of Liberty – t« ®Ëm thªm h×nh ¶nh cña ®Êt níc vµ con ngêi Hungary ë Mü.
NguyÔn Ng« ViÖt
dùa theo “Friend or Foe” (B¹n hay thï)
cña gi¸o s sö häc Frank Tibor, gi¸m ®èc Trung t©m nghiªn cøu Anh-Mü,
§¹i häc Tæng hîp Eotvos Lor¸nd. Budapest,
®¨ng trªn The Hungarian Quarterly.
Nhµ vËt lý Wigner Jenâ P¸l, ngêi lµm biÕn ®æi thÕ giíi
Nhµ khoa häc Wigner Jenâ P¸l (Eugene Paul Wigner) ra ®êi ngµy 17-1-1902 trong mét gia ®×nh kh¸ gi¶. Nh÷ng n¨m phæ th«ng, Wigner theo häc trêng Trung häc Tin lµnh Fasor t¹i Budapest (Fasori EvangÐlikus Gimnazium): m¸i trêng nµy còng tõng nu«i dìng vµ ®µo t¹o nh÷ng nhµ khoa häc lõng danh kh¸c cña Hung nh Hars¸nyi J¸nos (gi¶i Nobel Kinh tÕ häc) vµ Neumann J¸nos, nhµ b¸c häc mµ sau nµy Wigner Jenâ coi lµ “thiªn tµi duy nhÊt cña thÕ giíi”. T¹i trêng nµy, Wigner Jenâ ®îc hëng mét kh«ng khÝ häc tËp tuyÖt vêi vÒ mÆt tinh thÇn mµ anh sÏ nhí suèt ®¬×: trªn bøc têng c¨n cña «ng ë MÜ, lóc nµo còng cã tÊm ¶nh R¸tz L¸szlã, ngêi thÇy gi¸o to¸n lõng danh cña trêng. Nh÷ng giê VËt lý cña thÇy Mikola S¸ndor ®¹t “chÊt lîng” cao ®Õn møc sau nµy, khi häc ®¹i häc, Wigner coi nh÷ng tiÕt VËt lý chØ lµ nh¾c l¹i nh÷ng g× anh tõng biÕt ë thêi phæ th«ng. Ngoµi ra, mÆc dï giái vµ yªu thÝch m«n To¸n, Lý, Wigner Jenâ cßn xuÊt s¾c vÒ V¨n häc vµ lµ mét häc sinh rÊt toµn diÖn.
N¨m 17 tuæi, chµng trai Wigner Jenâ ®· lùa chän cho m×nh sù nghiÖp trong t¬ng lai mét c¸ch kh«ng hoµn toµn... tù gi¸c. Khi cha cña Jenâ biÕt con trai muèn trë thµnh nhµ VËt lý, «ng hái l¹i ngay: “Con, thö nãi cha xem nµo, ë níc ta liÖu cã mÊy ngêi cã thÓ kiÕm viÖc trong ngµnh VËt lý?” Wigner ®¸p, h¬i khoa dô: “Con nghÜ lµ bèn...” Råi chµng trai trë thµnh kÜ s ho¸ häc, thùc ra chØ trªn giÊy tê th«i, v× Wigner vµ VËt lý ®· t×m ®Õn nhau rÊt nhanh. §ang häc Ho¸ ë trêng §¹i häc Kü thuËt Budapest, anh sang §¹i häc Kü thuËt (Technische Hochschule) Berlin vµ t¹i ®ã, n¨m 1925, Wigner lÊy b»ng tiÕn sÜ díi sù híng dÉn cña gi¸o s Pol¸nyi Mih¸ly (con trai gi¸o s, «ng John Charles Pol¸nyi, n¨m 1986 ®îc gi¶i Nobel Ho¸ häc).
Sau nh÷ng n¨m th¸ng ë Berlin, Wigner Jenâ håi h¬ng vµ trong mét thêi gian ng¾n, «ng lµm viÖc t¹i nhµ m¸y da (Mauthner Bârgy¸r Rt.) cña th©n phô «ng. Tuy nhiªn, sau khi ®îc biÕt c¸c kÕt qu¶ trªn lÜnh vùc c¬ häc lîng tö cña Heisenberg vµ Bohr, «ng ®· véi v· quay l¹i Berlin, råi ®Õn Gâttingen n¨m 1926 vµ lµm viÖc díi sù chØ ®¹o cña nhµ VËt lý vÜ ®¹i Max Born (gi¶i Nobel VËt lý n¨m 1954). Thêi ®ã, Gìttingen lµ trung t©m khoa häc cña ch©u ¢u: t¹i ®©y, hµng lo¹t c¸c nhµ vËt lý vµ to¸n häc lín nhÊt håi ®Çu thÕ kû nh Werner Heisenberg (gi¶i Nobel VËt lý n¨m 1932), Wolfgang Pauli (gi¶i Nobel VËt lý n¨m 1945), Enrico Fermi (gi¶i Nobel VËt lý n¨m 1938), James Franck (gi¶i Nobel VËt lý n¨m 1925). Neumann, Teller vµ Robert Oppenheimer ®· lµm viÖc trong nh÷ng kho¶ng thêi gian dµi ng¾n kh¸c nhau.
Tuy nhiªn, Wigner Jenâ kh«ng thÓ lu l¹i l©u ë Gâttingen v× sù “lÊn s©n” cña chñ nghÜa ph¸t-xÝt ngµy cµng khiÕn «ng kh«ng cã kh¶ n¨ng lµm viÖc vµ sinh sèng. Sau chót ngÇn ng¹i, Wigner nhËn lêi mêi qua Hoa Kú; tõ n¨m 1930, «ng d¹y häc ë §¹i häc Princeton (bang New Jersey) vµ trë thµnh mét trong nh÷ng nhµ b¸c häc gèc Hungary ®· lµm chÊn ®éng ®êi sèng khoa häc Mü. Trong sè ®ã, c¹nh Wigner Jenâ, ph¶i kÓ ®Õn L¸nczos Kornel, Teller Ede, Szil¸rd Leã, Szentgyârgyi Albert (Nobel y häc n¨m 1937), K¸rm¸n Tãdor vµ tÊt nhiªn, Neumann J¸nos, ngêi b¹n häc (díi Wigner mét líp) mµ Wigner ®Æc biÖt ®anh gi¸ cao.
Trong nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû tríc, nh÷ng thµnh tùu mµ Wigner Jenâ ®¹t ®îc trong lÜnh vùc c¬ häc lîng tö ®· ®îc coi nh nh÷ng cét mèc sõng s÷ng cña ngµnh VËt lý Nguyªn tö. Wigner chØ ra r»ng trªn c¬ së c¬ häc lîng tö, cã thÓ hiÓu ®îc cÊu tróc cña h¹t nh©n nguyªn tö. ¤ng còng nhËn ra r»ng lùc hót gi÷a hai chÊt ®iÓm cña h¹t nh©n proton vµ neutron ph¶i cè ®Þnh. N¨m 1939, Wigner khëi th¶o lý thuyÕt VËt lý cña sù ph©n r· h¹t nh©n. Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc, Wigner thêng xuyªn ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò c¬ häc lîng tö, cÊu tróc ®èi xøng vµ lý thuyÕt nhãm.
Sau khi c¸c nhµ b¸c häc §øc còng t×m ra nguyªn lý cña sù ph©n h¹ch, Wigner Jenâ quyÕt ®Þnh ph¶i cã mét hµnh ®éng chÝnh trÞ. Cïng Szil¸rd Leã vµ Teller Ede, hai “ngêi khæng lå” cña nhãm khoa häc gèc Hungary, «ng t×m gÆp Albert Einstein (gi¶i Nobel VËt lý n¨m 1921), ngêi cha cña ThuyÕt t¬ng ®èi, vµ yªu cÇu nhµ b¸c häc vÜ ®¹i nµy cÇm mét lµ th ®Õn tæng thèng Mü Roosevelt (l¸ th do Szil¸rd vµ Wigner viÕt, nhng ch÷ ký cuèi th lµ cña Einstein). Trong th, nhµ b¸c häc §øc c¶nh b¸o ngêi ®øng ®Çu B¹ch èc vÒ viÖc níc §øc cã thÓ sö dông ph¶n øng h¹t nh©n vµo môc ®Ých qu©n sù.mét c¸ch rÊt nguy hiÓm. L¸ th cã t¸c ®éng rÊt lín ®Õn chÝnh giíi Hoa Kú vµ chñ yÕu nhê nã mµ níc nµy b¾t ®Çu x©y dùng lß ph¶n øng h¹t nh©n ®Çu tiªn cña thÕ giíi vµo n¨m 1941 vµ ®Õn th¸ng Ch¹p n¨m sau, ®· cho vËn hµnh nã. ChÝnh Wigner lµ ngêi ®· tÝnh ra kho¶ng thêi gian ®Ó tù khëi ®éng ph¶n øng d©y chuyÒn. Lµ mét phÇn cña Ch¬ng tr×nh Manhattan, Wigner ®· thiÕt kÕ nh÷ng lµ ph¶n øng h¹t nh©n víi c«ng suÊt 500 ngµn kw ë Hanford, n¬i s¶n xuÊt chÊt plutonium cho bom nguyªn tö. Sau §Ö nhÞ ThÕ chiÕn, «ng lµ gi¸m ®èc mét häc viÖn nghiªn cøu, ph¸t triÓn c¸c lo¹i lß ph¶n øng h¹t nh©n mµ ngµy nay ngêi ta vÉn sö dông (trong nh÷ng n¨m th¸ng nµy, «ng ®· cã 37 ph¸t minh vÒ c¸c lo¹i lß ph¶n øng h¹t nh©n!). N¨m 1963, Wigner Jenâ ®îc tÆng gi¶i Nobel VËt lý dµnh cho nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu xuÊt chóng vÒ h¹t nh©n nguyªn tö vµ chÊt ®iÓm, nhÊt lµ sù ph¸t minh ra nh÷ng cÊu tróc ®èi xøng c¬ b¶n.
ChiÕn tranh l¹nh kÐo dµi gi÷a c¸c siªu cêng ®· khiÕn Wigner Jenâ chØ vÒ ®îc quª h¬ng vµo n¨m 1977, khi «ng ®· 75 tuæi. Khi ®ã, «ng ®îc HiÖp héi VËt lý Eâtvâs Lor¸nd bÇu lµm héi viªn danh dù. Ph¶i chê thªm 10 n¨m n÷a, trêng §¹i häc Tæng hîp Budapest (ELTE) míi cã dÞp tÆng nhµ VËt lý vÜ ®¹i – gi¶i Nobel VËt lý n¨m 1963 – danh hiÖu tiÕn sÜ danh dù. TiÕp ®ã, n¨m 1988, Wigner ®îc ®îc bÇu lµm viÖn sÜ danh dù cña Hµn l©m viÖn Khoa häc Hung. Sau 60 n¨m sinh sèng ë Mü, Wigner vÉn coi m×nh lµ ngêi Hungary: «ng coi nÒn thi ca Hungary lµ nÒn thi ca ®Ñp nhÊt cña ch©u ¢u, nh÷ng bµi ca vµ th¬ Hungary – còng nh nÒn v¨n ho¸ Hungary – m·i m·i ®äng l¹i trong «ng trong khi, ®Õn cuèi ®êi, nhiÒu nÐt cña nÒn v¨n ho¸ Mü vÉn xa l¹ víi «ng.
Wigner Jenâ mÊt ngµy 4-1-1995 t¹i Princeton. §¸nh gi¸ «ng, n¨m 1950, t¹p chÝ khoa häc “Fortune” ®· gäi Wigner lµ “thiªn tµi b×nh lÆng”, mét ngêi ®· thiÕt lËp mét bé phËn ®¸ng kÓ cña m«n VËt lý häc hiÖn ®¹i. Häc trß cña «ng, nhµ VËt lý häc næi tiÕng ngêi Mü - «ng Alvin Weinberg – trong bµi viÕt göi “Acta Physica Hungarica” (sè tëng niÖm Winer), ®· tr©n träng nh×n nhËn thÇy lµ “ngêi cha cña khoa häc h¹t nh©n”. Tuy nhiªn, cã lÏ ®¸nh gi¸ cña tê “Thêi b¸o New York” (New York Times) nh©n mét dÞp tëng nhí vÒ Wigner, lµ chÝnh x¸c nhÊt: “Wigner lµ mét trong sè nh÷ng nhµ b¸c häc sinh ra vµ trëng thµnh ë Budapest, nhng ®· cã tÇm nh×n híng vÒ t¬ng lai. Råi hä qua ph¬ng T©y vµ lµm biÕn ®æi thÕ giíi hiÖn ®¹i”.
NguyÔn Hoµng Linh
Kinh tÕ –X· héi
Trao tÆng kho¶n tiÒn ñng hé
cho c¸c b¸c sÜ, y t¸ ®¬ng ®Çu víi bÖnh SARS
Vµo håi 14 giê 30 phót ngµy 6-5-2003, LÔ trao tÆng kho¶n tiÒn ñng hé (2.550 USD) do mét bé phËn trong céng ®ång ViÖt Nam t¹i Hungary quyªn gãp cho c¸c b¸c sÜ, y t¸ tõng ®èi mÆt víi c¨n bÖnh SARS ë Viªt Nam ®· ®îc tæ chøc träng thÓ t¹i trô së Liªn hiÖp C¸c tæ chøc H÷u nghÞ ViÖt Nam (105A phè Quan Th¸nh, Hµ Néi).
Tíi dù buæi lÔ, c¸c ®¹i diÖn ®îc Ban tæ chøc §ªm Nh¹c Tõ thiÖn 26-4 ñy nhiÖm trao tÆng kho¶n tiÒn quyªn gãp cho ngµnh Y tÕ ViÖt Nam, gåm Héi H÷u nghÞ ViÖt Nam - Hungary ®øng ®Çu lµ phã chñ tÞch thêng trùc, GS TrÇn V¨n §¾c, vµ c¸c «ng Ph¹m ViÕt S¬n, tæng th ký, TrÇn §×nh Song, ñy viªn thêng vô Ban ChÊp hµnh, th ký Héi, GS NguyÔn Hoµng Tuyªn vµ anh Høa Hoµi Nam (thay mÆt Ban Nh¹c Sinh viªn vµ b¸o NhÞp cÇu thÕ giíi); ®¹i diÖn Bé Y tÕ, thay m¨t ViÖn Y häc L©m sµng C¸c bÖnh nhiÖt ®íi vµ gia ®×nh c¸c b¸c sÜ, y t¸ bÞ thiÖt m¹ng v× SARS (TS D¬ng Huy LiÖu, trëng TiÓu ban HËu cÇn, Ban ChØ ®¹o Quèc gia phßng chèng SARS, dÉn ®Çu mét ®oµn ®¹i biÓu 5 ngêi); ®¹i diÖn ñy ban Nh©n d©n Thµnh phè Hµ Néi vµ mét sè c¸ nh©n, ®oµn thÓ kh¸c.
Buæi lÔ ®îc thùc hiÖn díi sù tæ chøc cña Liªn hiÖp C¸c tæ chøc H÷u nghÞ ViÖt Nam (mµ Héi H÷u nghÞ ViÖt Nam - Hungary lµ mét thµnh viªn), ®øng ®Çu lµ tæng th ký TrÇn §¾c Lîi. §Æc biªt, giíi truyÒn th«ng ViÖt Nam ®· cã mÆt ®«ng ®¶o t¹i buæi lÔ: VTV1 (truyÒn h×nh quèc gia), VTV4 (kªnh truyÒn h×nh ®èi ngo¹i) vµ chõng 15 phãng viªn cña c¸c tê "VnExpress" (b¸o trùc tuyÕn), "Hµ Néi míi", "Lao ®éng", "An ninh ThÕ giíi"... ®· cã mÆt ®«ng ®ñ t¹i lÔ trao tÆng vµ ngay trong ngµy, "VnExpress" ®· cã bµi têng thuËt.
Buæi lÔ ®· diÔn ra trong bÇu kh«ng khÝ rÊt trang träng vµ theo nhËn xÐt cña nhiÒu ngêi ®Õn dù, ®· “rÊt thµnh c«ng”. Trong bµi ph¸t biÓu cña ®¹i diÖn Bé Y tÕ, TS D¬ng Huy LiÖu tá ra rÊt c¶m ®éng khi «ng cho biÕt: ®· cã mét vµi tæ chøc phi chÝnh phñ vµ y tÕ níc ngoµi quyªn gãp vµ göi tiÒn ñng hé ngµnh Y tÕ ViÖt Nam trong cuéc chiÕn ®Êu víi c¨n bÖnh hiÓm nghÌo SARS, nhng ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn tiÒn ®îc göi vÒ tõ mét céng ®ång ViÖt Nam ë níc ngoµi. §îc biÕt, kªnh truyÒn h×nh VTV4 còng ®· pháng vÊn anh Høa Hoµi Nam, mét thµnh viªn Ban Nh¹c Sinh viªn, céng t¸c viªn b¸o NhÞp cÇu thÕ giíi, ngêi ®· ®a ra s¸ng kiÕn tæ chøc §ªm Nh¹c Tõ thiÖn 26-4. Còng ngay vµo buæi tèi 6-5-2003, c¸c kªnh VTV1 (lóc19 giê) vµ VTV2 (lóc 20 giê) ®· ®a tin vÒ buæi lÔ, trong khu«n khæ c¸c ch¬ng tr×nh thêi sù chÝnh cña ngµy.
TS D¬ng Huy LiÖu, ®¹i diÖn Bé Y tÕ, cho biÕt: theo ®óng nguyÖn väng cña ban tæ chøc §ªm Nh¹c Tõ thiÖn 26-4 vµ cña ®«ng ®¶o bµ con trong céng ®ång ViÖt Nam t¹i Hungary ®· tham gia ®ît quyªn gãp, sè tiÒn 2.550 USD sÏ nhanh chãng ®îc trao cho gia ®×nh c¸c b¸c sÜ, y t¸ qua ®êi v× bÖnh SARS trong qu¸ tr×nh thùc thi nhiÖm vô, còng nh cho ViÖn Y häc L©m sµng C¸c bÖnh nhiÖt ®íi, n¬i tËp thÓ c¸c y, b¸c sÜ, trong nhiÒu tuÇn nay, ®· can ®¶m vµ kiªn tr× ®¬ng ®Çu víi dÞch bÖnh, dÉn ®Õn kÕt qu¶ ViÖt Nam ®îc coi lµ quèc gia ®· khèng chÕ thµnh c«ng SARS.
Theo tin cña N.C.T.G. vµ P.V.S.
XuÊt khÈu th¶m len sang Hungary
Doanh nghiÖp t nh©n th¶m len Sµi Gßn (quËn Gß VÊp, thµnh phè Hß ChÝ Minh) ®· ký hîp ®ång gia c«ng xuÊt khÈu 1.000 m2 th¶m len l«ng cõu cho ®èi t¸c Hungary, trÞ gi¸ 40.620 USD. Hîp ®ång gåm 10 mÉu th¶m len dÖt tay b»ng len l«ng cõu. C¸c mÉu ho¹ tiÕt lËp thÓ, hoa v¨n b«ng hoa c¸ch ®iÖu, chim thó, phong c¶nh ®îc lµm theo ®¬n ®Æt hµng cña kh¸ch hµng Hungary, do ho¹ sÜ cña Th¶m len Sµi Gßn thiÕt kÕ b¶n vÏ, c¸c nghÖ nh©n phèi mµu trªn khung dÖt truyÒn thèng b»ng tay. ThÞ trêng Hungary ®ang chuéng mua lo¹i th¶m len l«ng cõu nµy ®Ó lµm th¶m tr¶i sµn nhµ, th¶m tranh treo têng trang trÝ. Th¶m len Sµi Gßn ®ang chµo hµng nhiÒu mÉu th¶m míi trªn c¸c nguyªn liÖu míi nh sîi ®ay, sîi b«ng, lôa t¬ t»m... sang c¸c thÞ trêng Nga, Ph¸p, MÜ, §øc.
Kh¸nh Ngäc
Kú xæ sè kû lôc vµ nh÷ng ®iÒu thó vÞ
Cuèi th¸ng 10-2002, sau 19 tuÇn kh«ng cã sè “®éc ®¾c”, (cho dï ®· cã tíi 100 triÖu thö nghiÖm), sè tiÒn thëng dµnh cho gi¶i Lottã 5 (âtâslottã) cña Hungary ®· lªn tíi con sè kû lôc: 1 tû 210 triÖu Ft. Theo tÝnh to¸n cña Szerencsej¸tÐk Rt. (h·ng ®éc quyÒn tæ chøc c¸c trß ch¬i may rñi ë Hung), lÏ ra, víi tõng Êy lît ch¬i, ph¶i cã ®Õn 5-6 gi¶i ®éc ®¾c míi ph¶i, nhng v× mét lý do ngÉu nhiªn nµo ®ã, trong vßng 4 th¸ng rìi qua, nh÷ng “danh thñ” xuÊt s¾c nhÊt còng chØ dõng l¹i ë møc ®o¸n tróng 4 sè.
§· cã nhiÒu phÐp tÝnh thó vÞ vÒ sè tiÒn kû lôc nµy. Theo ®ã, ai tróng gi¶i ®éc ®¾c (sÏ quay vµo cuèi tuÇn), ngêi Êy cÇn mang thËt nhiÒu vali ®Ó mang 121 ngµn tê 10.000 Ft vÒ nhµ. NÕu ngÇn Êy tê 10.000 Ft chÊt lªn nhau, sÏ ®îc mét ®é cao b»ng ®é cao cña mét toµ nhµ 6 tÇng. HoÆc gi¶, nÕu xÕp c¹nh nhau, chóng ta sÏ ®îc mét “phè ®i bé” dµi cã ...18,5 c©y sè !
TÊt nhiªn, nÕu trong tuÇn vÉn cha cã ai tróng ®éc ®¾c, nh÷ng con sè trªn sÏ cµng t¨ng ë møc chãng mÆt. C¸c nhµ thèng kª cho biÕt 19 tuÇn kh«ng cã gi¶i ®éc ®¾c cha ph¶i lµ mét kho¶ng thêi gian dµi: gÇn ®©y nhÊt, n¨m 2001, còng ®· cã mét “chu kú” 19 tuÇn nh thÕ (kû lôc cò ®· ®îc lËp vµo chÝnh thêi gian ®ã: 1 tû 152 triÖu Ft) vµ tríc ®ã, n¨m 2000, cßn cã mét “chu kú” dµi h¬n (21 tuÇn). Cßn nÕu nh×n ngîc l¹i “lÞch sö” thªm mét chót, cã thÓ thÊy r»ng vµo thuë “hång hoang” cña lo¹i xæ sè Lottã (n¨m 1957-58, khi sè tiÒn thëng cßn cha ®îc “®¾p l¹i” mµ ngêi ch¬i Lottã chØ “lÇn nµo ¨n lÇn Êy”), ®· cã bËn h¬n 1 n¨m (58 tuÇn), kh«ng ai t×m næi 5 con sè mµu nhiÖm.
1 tû 210 triÖu Ft lµ mét kho¶ng tiÒn khæng lå ®èi víi bÊt cø ngêi Hungary nµo. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ c¬n sèt ch¬i Lottã ®· lªn ®Õn cùc ®iÓm: tuÇn tríc, h¬n 15 triÖu tê xæ sè ®· ®îc ®iÒn vµ bá vµo hßm Lottã (t¨ng h¬n 1 triÖu so víi c¸ch ®©y 2 tuÇn).
*
Nhng mét th¸ngsau, cho ®Õn cuèi th¸ng 11-2002, vÉn cha ai giµnh ®îc gi¶i ®éc ®¾c trong lottã 5 cña Hungary, v× thÕ sè tiÒn dµnh cho gi¶i nµy tiÕp tôc t¨ng ®Õn møc “siªu kû lôc”: 2 tØ 140 triÖu forint !
Theo Szerenesej¸tÐk Rt. (C«ng ty ®éc quyÒn tæ chøc c¸c trß ch¬i may rñi ë Hung), tuÇn qua, ®· cã tíi 14 triÖu 754 ngµn vÐ xæ sè ®îc b¸n ra, khiÕn Szerenesej¸tÐk Rt. thu ®îc 3 tû 164 triÖu forint (t¨ng 46 triÖu forint so víi 2 tuÇn tríc). Nhµ níc Hung, dï thÕ nµo ®i n÷a, còng “kiÕm lêi” rÊt “®Ëm” trong vô nµy.
Tõ ngµy 8-6-2002, kh«ng ai ®o¸n tróng 5 con sè “vµng ngäc” cña Lottã 5, vµ theo c¸c luËt ch¬i th× sè tiÒn thëng dµnh cho gi¶i ®éc ®¾c cã thÓ ®îc “®Ëp vµo” cho ®Õn ngµy 8-6-2003. NÕu ®Õn lóc Êy vÉn cha ai ®îc ®éc ®¾c, th× kho¶n tiÒn nµy sÏ ®îc chia (theo tû lÖ) cho c¸c gi¶i díi.
Hång V©n
Thanh niªn Hungary ngµy nay
Theo sè liÖu cña Côc thèng kª trung ¬ng Hungary, tÝnh tõ ®Çu nh÷ng n¨m 90, sè vô kÕt h«n gi¶m 25%. Cuéc sèng cã con c¸i hay kh«ng cã con c¸i tèt h¬n? Trong mét cuéc ®iÒu tra ë c¸c níc x· héi chñ nghÜa ë ch©u ¢u tríc kia, ®a sè ngêi ë §«ng §øc, Liªn X«, vµ Ba Lan nãi r»ng kh«ng cã con c¸i lµ tèt h¬n. Tuy nhiªn, ë Hungary, 80% sè ngêi ®îc hái tr¶ lêi r»ng cuéc sèng mµ kh«ng cã con c¸i th× kh«ng ph¶i lµ cuéc sèng ®Ých thùc. VÒ h«n nh©n còng cã c©u tr¶ lêi t¬ng tù. PhÇn lín ngêi Hung cho r»ng h«n nh©n quan träng h¬n v¨n ho¸ hay gi¸o dôc, gi¶i trÝ, sù tù tho¶ m·n, hay sù tham gia vµo c¸c c«ng viÖc x· héi. §iÒu tra còng cho thÊy chØ mét phÇn ba c¸c cÆp vî chång ë Hung cã nhiÒu h¬n mét con, mét phÇn ba c¸c cÆp vî chång kh«ng cã con, vµ mét phÇn ba c¸c cÆp vî chång cã ®óng mét con. C¸c cÆp vî chång cã hai con chiÕm 25% vµ c¸c cÆp vî chång cã ba con trë lªn chiÕm 7%.
C¸c nhµ t©m lý häc vµ gi¸o dôc häc, nh÷ng ngêi ®· nghiªn cøu nhiÒu thÕ hÖ thanh niªn, ®Òu cho r»ng nh÷ng n¨m 90 ®· mang l¹i nhiÒu thay ®æi lín trong cuéc sèng vµ c¸ch nghÜ cña cña giíi trÎ. Líp trÎ ngµy nay ph¶i chÞu nhiÒu ¸p lùc h¬n thÕ hÖ cha anh, ngêi ta tr«ng mong ë hä nhiÒu h¬n. H¬n n÷a, nhiÒu bËc phô huynh kh«ng thùc sù tin tëng vµo nhµ trêng vµ quyÕt ®Þnh mêi gia s d¹y thªm cho con c¸i, ®Æc biÖt lµ khi chuÈn bÞ vµo ®¹i häc, vµ ®iÒu ®ã còng gãp phÇn lµm gi¶m lîng thêi gian dµnh cho gi¶i trÝ vèn ®· rÊt Ýt cña giíi trÎ. Qu¸ nhiÒu kú thi vµ bµi kiÓm tra ®· lµm cho viÖc häp tËp trë nªn nhµm ch¸n vµ lµm cho nhiÒu em nghÜ r»ng bè mÑ chØ quan t©m ®Õn ®iÓm sè mµ Ýt quan t©m ®Õn chóng.
C« Nyirő Zsuzsa, phã hiÖu trëng trêng trung häc Berzsenyi Dániel ph¸t biÓu :"Häc sinh cña t«i dêng nh chØ cã mét muc tiªu duy nhÊt trong cuéc sèng lµ kiÕm thËt nhiÒu tiÒn vµ tiªu xµi. Chóng muèn kiÕm ®îc mét c«ng viÖc tèt, vµ sím hay muén còng ph¶i cã cã « t«, nhµ riªng. V× vËy, chóng muèn vµo c¸c trêng ®¹i häc cã b»ng cÊp cã uy tÝn. Bµ Zsuzsa Vajda, Trëng khoa t©m lý Trêng §¹i hoc Szeged nãi :"NhiÒu thanh niªn ngµy nay muèn ®¹t mäi thø thËt nhanh, ®èt ch¸y giai ®o¹n. §iÒu nµy còng cã nguyªn nh©n thùc tÕ cña nã. Thanh niªn ngµy nay cã Ýt lý do h¬n ®Ó tin tëng vµo mét t¬ng lai ®îc b¶o ®¶m so víi thÕ hÖ cha anh”.
Theo c¸c sè liÖu ®iÒu tra th× cø n¨m ngêi th× mét ngêi cho r»ng ®Êt níc kh«ng thÓ ph¸t ®¹t ®îc vµ hä còng sÏ ph¶i sèng nhµm ch¸n trong t×nh tr¹ng v« väng nµy. Mét ®iÒu ®¸ng b¸o ®éng h¬n n÷a lµ sù bi quan nµy kh«ng chØ giíi h¹n trong nh÷ng thanh niªn cã tr×nh ®é v¨n ho¸ thÊp vµ kh«ng ®îc ®µo t¹o mµ cßn ®óng víi c¶ nh÷ng gi¸m ®èc vµ trÝ thøc trÎ. H¬n n÷a, ®iÒu ®ã ®îc ®Æc trng bëi thùc tÕ lµ tinh thÇn l¹c quan cña ®a sè mäi ngêi kh«ng dùa trªn nh÷ng yÕu tè ph¸t triÓn hay kú väng cô thÓ mµ dùa trªn nh÷ng hy väng m¬ hå. §Æc trng cña tinh thÇn l¹c quan nµy lµ mong ®îi mét ®iÒu kú diÖu sÏ x¶y ra. §ã còng lµ nguyªn nh©n t¹i sao thanh niªn hiÖn nay mong muèn cã b»ng cÊp cao h¬n nhiÒu so víi c¸c bËc cha mÑ.
ViÖc thanh niªn ngµy nay Ýt ®äc c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn h¬n kh«ng cã nghÜa lµ hä kÐm v¨n ho¸ h¬n thÕ hÖ cha anh. Thùc tÕ lµ vÒ kü n¨ng sö dông m¸y tÝnh th× hä giái h¬n thÕ hÖ ®i tríc nhiÒu. KÕt qu¶ ®iÒu tra cña h·ng Medián cho thÊy m¸y tÝnh thêng cã ë c¸c gia ®×nh cã trÎ em. Trong 3.600 hé gia ®×nh ®· ®iÒu tra th× 16% hé gia ®×nh cã m¸y tÝnh, nhng trong sè c¸c hé gia ®×nh cã con díi 18 tuæi th× 33% cã m¸y tÝnh. Ch¬ng tr×nh Sulinet (Internet trêng häc) râ rµng ®· cã vai trß ®¸ng kÓ trong viÖc t¨ng møc sö dông Internet cña giíi häc sinh. Kho¶ng 50% häc sinh cã truy cËp ®Õn Internet.
§©y còng kh«ng ph¶i hoµn toµn lµ ®iÒu ®¸ng mõng. C¸c nhµ nghiªn cøu x· héi häc kh¼ng ®Þnh r»ng trung b×nh c¸c thanh niªn vµo m¹ng ba tiÕng mçi ngµy, vµ do ®ã Ýt tiÕp xóc x· héi h¬n. Hä thu thËp th«ng tin trùc tuyÕn h¬n lµ tõ c¸c b¸o chÝ truyÒn thèng, vµ thêng t¸n gÉu qua m¹ng h¬n lµ nãi chuyÖn trùc tiÕp. Theo c« Dobos Krisztina, phã hiÖu trëng trêng trung häc Lutheran ë Budapest, m¸y tÝnh lµm cho mäi ngêi c¶m thÊy c« ®¬n h¬n :”Hä kh«ng cßn ®i xem phim hay ®i nhµ h¸t víi nhau. T×nh b¹n hiÕm h¬n. NÕu mét ai ®ã nghØ häc vµi ngµy th× nh÷ng häc sinh kh¸c kh«ng hÒ biÕt lµ chuyÖn g× ®· x¶y ra. Kh«ng ai ®i th¨m vµ thËm chÝ gäi ®iÖn tho¹i còng rÊt hiÕm”. Bµ Szabã Ildikã, mét nhµ x· héi häc thuéc ViÖn Gi¸o dôc c«ng céng quèc gia th× cã ý kiÕn ngîc l¹i. ViÖc m¸y tÝnh hiÖn nay lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù c« ®¬n. Còng gièng nh viÖc ®äc s¸ch mêi n¨m tríc ®©y :”Thanh niªn ngµy nay kh«ng c« ®¬n h¬n tríc ®©y. ChØ cã c¬ cÊu c¸c mèi quan hÖ x· héi th× thay ®æi. Cã lÏ tríc kia cã nhiÒu trÎ em ch¬i trªn c¸c ®êng phè v× ®iÒu kiÖn nhµ ë lóc ®ã kÐm h¬n vµ giao th«ng Ýt h¬n”.
Trong thêi kú x· héi chñ nghÜa, “c«ng viÖc lµ vinh quang”. Ngµy nay, kiÕm ®îc viÖc lµm qu¶ lµ mét sù may m¾n. SÏ lµ h¹nh phóc nÕu mét thanh niªn kiÕm ®îc viÖc lµm mµ b¶n th©n ®· ®îc ®µo t¹o. Tû lÖ thÊt nghiÖp ngµy cµng gi¶m trong sè c¸c häc sinh cã b»ng tèt nghiÖp phæ th«ng trung häc cã thÓ lµ mét lý do ®Ó l¹c quan nhng mÆt kh¸c, sè lîng ngêi thÊt nghiÖp dµi h¹n ngµy cµng t¨ng l¹i lµ dÊu hiÖu bi quan.
Theo Trung t©m Nghiªn cøu lao ®éng quèc gia OMKMK, cuèi n¨m 1994 cã 519.000 ngêi thÊt nghiÖp, trong ®ã 14,1% Ýt h¬n 20 tuæi, vµ 13,6% n»m trung ®é tuæi tõ 20-25. Cuèi n¨m 1999 cã 404.000 ngêi thÊt nghiÖp, trong ®ã 4,9% Ýt h¬n 20 tuæi vµ 14,7% n»m trong ®é tuæi tõ 20-25.
ChÝnh phñ khi ®ã b»ng c¸ch sö dông khÈu hiÖu “cÇn c©u chø kh«ng ph¶i c¸” ®· xo¸ bá hÖ thèng tiÌn trî cÊp cho nh÷ng ngêi cha bao giê lµm viÖc vµ nhÊn m¹nh vµo dÞch vô lao ®éng vµ ®µo t¹o l¹i. C¸c ch¬ng tr×nh míi ®· ®îc ®a ra nh»m gióp cho thanh niªn t×m kiÕm viÖc lµm. Mét trong sè c¸c ch¬ng tr×nh nµy lµ ch¬ng tr×nh Hç trî kinh nghiÖm lµm viÖc cho nh÷ng thanh niªn tèt nghiÖp trung häc mµ kh«ng cã tr×nh ®é tay nghÒ. Nh÷ng chñ lao ®éng sö dông nh÷ng lao ®éng nµy ®îc Ng©n s¸ch nhµ nuíc trî cÊp tõ 50-100% tiÒn c«ng lao ®éng. Ch¬ng tr×nh Hç trî viÖc lµm cho häc sinh tèt nghiÖp phæ th«ng trung häc còng ho¹t ®éng theo nguyªn lý t¬ng tù. N¨m 1999, nhµ níc ®· chi 46,8 triÖu forint cho hai ch¬ng tr×nh nµy.
Mét cuéc ®iÒu tra cña h·ng Szonda Ipsos vµ h·ng Hoffmann Research International cho thÊy r»ng thanh niªn hiÖn nay cã ý kiÕn ch¾c ch¾n vÒ hÇu hÕt c¸c vÊn ®Ò vµ cã kh¶ n¨ng cung cÊp cho c¸c bËc phô huynh c¸c th«ng tin míi cËp nhËt. Kh«ng cã g× ng¹c nhiªn khi trong 65% hé gia ®×nh, thanh niªn ®îc hái ý kiÕn vÒ c¸c quyÕt ®Þnh tµi chÝnh, tõ viÖc mua b¸n trong tuÇn cho ®Õn viÖc mua xe « t«. Theo sè liÖu ®iÒu tra th× hai phÇn ba sè thanh niªn trong ®é tuæi 14-24 thÝch c¸c nh·n næi tiÕng. Hä cho r»ng nh·n m¸c biÓu hiÖn møc ®é tin cËy. §èi víi thanh niªn, nh·n m¸c quan träng nhÊt trong lÜnh vùc c¸c s¶n phÈm ®iÖn tö, thø hai lµ giÇy dÐp, vµ sau ®ã lµ ®å uèng, quÇn ¸o vµ mü phÈm.
ë Budapest th× sao?
Cã hµng nöa t¸ n¬i gi¶i trÝ ngoµi trêi (nhiÒu khi chØ cã chç ®øng) rÊt ®îc thanh niªn a chuéng. Lý do lµ tÝnh chÊt ®«ng vui vµ do thiÕu c¸c qu¸n bia vên trong thµnh phè. NhiÒu khi rÊt khã kiÕm chç vµo c¸c qu¸n R¸ckert hay Romkert ë ®Çu Buda cña cÇu ErzsÐbet. Tæng sè kh¸ch cña c¶ hai qu¸n nµy trong mçi ngµy ph¶i lªn ®Õn 1.500, mäi ngêi thêng ®Õn c¶ hai n¬i. ViÖc hai ngêi ph¶i ngåi chung m«t ghÕ lµ chuyÖn thêng ngµy vµ chç ®øng còng bÞ chiÕm hÕt gièng nh chç ngåi nªn nhiÒu khi b¹n ph¶i dïng ®Õn khuûu tay míi cã thÓ ®i ®Õn quÇy bar. §Õn nh÷ng n¬i nµy thêng kh«ng chØ c¸c trÝ thøc trÎ mµ cßn cã c¶ c¸c nghÖ sü ®· cã tuæi vµ nh÷ng nh©n vËt kh¸c thuéc giíi ®iÖn ¶nh vµ s©n khÊu. Nh mét sinh viªn x· héi häc ®· nhËn xÐt r»ng bÊt cø ai vµo nh÷ng n¬i nµy ®Òu cã thÓ nhËn ra ®îc nh÷ng ngêi kh¸c ë trong. “§Õn ®©y lµ mét hiÖn tîng x· héi. ë nh÷ng n¬i kh¸c th× ¸nh s¸ng rÊt tèi, b¹n kh«ng bÞ lé diÖn nhng rÊt khã giao lu. Nh÷ng ngêi thÝch t¸n tØnh hay khiªu vò thêng chän nh÷ng n¬i nµy”.
So víi hai ®Þa ®iÓm nµy th× c¸c qu¸n cµ phª ë qu¶ng trêng Liszt Ferenc ë trung t©m thµnh phè, còng ®îc giíi trÎ a chuéng, vµ thêng ®îc gäi lµ “giíi lµm ¨n”. Theo c¸c chñ cöa hµng th× c¸c thanh niªn cã nghÒ nghiÖp kh¸ gi¶ thêng ®Õn ®©y. Theo Phillipe Gallice, chñ qu¸n CafÐ Vian th× kh¸ch hµng thêng xuyªn cña qu¸n nµy lµ c¸c luËt s vµ c¸c nhµ m«i giíi chøng kho¸n. Hä sö dông n¬i nµy nh lµ ®Þa ®iÓm ®Ó tiÕn hµnh giao dÞch kinh doanh. C¸c kh¸ch hµng cña qu¸n Pesti Est CafÐ th× trÎ h¬n. Theo György Tam¸s, mét trong nh÷ng chñ së h÷u cña c«ng ty Esinvest Ltd., qu¶n lý qu¸n cµ phª, th× vµo buæi s¸ng vµ buæi chiÒu th× ®ã lµ n¬i tô tËp cña c¸c häc sinh trung häc vµ vµo buæi tèi th× ®ã lµ ®Þa ®iÓm giao lu cña c¸c thanh niªn lµm nghÒ truyÒn th«ng, qu¶ng c¸o vµ cña c¸c sinh viªn kh¸ gi¶”.
Mai VIÖt
Theo How the Young live now cña GÐza Wolf,
®¨ng trªn tuÇn b¸o Heti Vil¸g Gazdas¸g,
sè ra ngµy 26.6.2000
Khoa häc - Gi¸o dôc
Giíi thiÖu trang web
cña héi h÷u nghÞ ViÖt nam-Hungary
Trang Web cña Héi h÷u nghÞ ViÖt nam – Hungary ®îc x©y dùng nh»m môc ®Ých giíi thiÖu ho¹t ®éng cña Héi vµ lµ ®Þa chØ tin cËy cho mäi tæ chøc, c¸ nh©n quan t©m ®Õn viÖc x©y dùng t×nh h÷u nghÞ gi÷a ViÖt nam vµ Hungary th«ng qua ho¹t ®éng cña Héi.
Trang Web sÏ ®îc x©y dùng b»ng TiÕng ViÖt trong n¨m 2003 vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn sang tiÕng Hungary trong n¨m 2004.
Dù kiÕn trang Web gåm c¸c néi dung chÝnh sau:
Giíi thiÖu héi h÷u nghÞ ViÖt Nam – Hungary
Th«ng ®iÖp cña Chñ tÞch héi
LÞch sö ra ®êi cña Héi
Môc ®Ých ho¹t ®éng cña Héi
C¬ cÊu tæ chøc cña Héi
Danh s¸ch Ban chÊp hµnh Héi h÷u nghÞ ViÖt nam - Hungary nhiÖm kú 2 (2003-2007)
Tµi chÝnh cña Héi
+ Héi phÝ
+ Danh s¸ch c¸c nhµ tµi trî cho Héi
- §¹i héi lÇn thø 2 Héi h÷u nghÞ ViÖt nam – Hungary ngµy 22/12/2003
- Phiªn häp ®Çu tiªn cña Ban chÊp hµnh Héi nhiÖm kú 2
- C¸c sù kiÖn ho¹t ®éng cña Héi thêi gian tíi
KÕ ho¹ch ho¹t ®éng cña Ban kinh tÕ n¨m 2003
Th«ng tin kinh tÕ gi÷a ViÖt nam- Hungary
Ho¹t ®éng cña doanh nghiÖp Hungary ë ViÖt Nam
Ho¹t ®éng cña doanh nghiÖp ViÖt nam ë Hungary
Kªu gäi ®Çu t cho doanh nghiÖp cña Héi
Trang V¨n ho¸ - Th«ng tin
KÕ ho¹ch ho¹t ®éng cña Ban VH – TT n¨m 2003
Th«ng tin ho¹t ®éng V¨n ho¸ - Khoa häc - C«ng nghÖ ViÖt nam - Hungary
C¸c Ên phÈm cña Héi
+ B¶n tin
+ Niªn gi¸m Héi h÷u nghÞ ViÖt nam - Hungary
+ Danh s¸ch c¸c héi viªn
+ Céng ®ång ViÖt nam ë Hungary
Liªn kÕt tíi c¸c trang web cña chÝnh phñ Vietnam vµ Hungary liªn quan
Liªn kÕt ®Õn c¸c trang web du lÞch cña ViÖt nam vµ Hungary
Liªn kÕt ®Õn nh÷ng trang web liªn quan kh¸c
E-mail, liªn hÖ, ®ãng gãp ý kiÕn x©y dung
Đăng ký Hội viên
§Ó trang Web cña Héi phôc vô tèt cho nhu cÇu cËp nhËt th«ng tin thêng xuyªn cña c¸c héi viªn vµ nh÷ng b¹n bÌ th©n h÷u, chóng t«i mong nhËn ®îc thêng xuyªn nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp vÒ néi dung còng nh h×nh thøc cña trang Web. Mäi ý kiÕn x©y dùng cña c¸c b¹n xin göi vÒ ®Þa chØ th ®iÖn tö sau:
ptcat@ioit.ncst.ac.vn hoÆc vuhoai@ioit..ac.vn.
Ph¹m Thîng C¸t
ViÖn C«ng nghÖ Th«ng tin
Nh÷ng ngêi gèc Hungary
vµ sù phån vinh cña Hoa Kú
§· trë thµnh truyÒn thèng, nh mét biÓu hiÖn cña v¨n ho¸, hµng n¨m nh©n dÞp lÔ ®éc lËp (4-7), tæng thèng Mü chóc mõng nh÷ng c«ng d©n míi, bµy tá lßng biÕt ¬n vµ khÝch lÖ hä ®ãng gãp vµo sù phån vinh cña ®Êt níc.
KÓ tõ khi cã thèng kª (n¨m 1820) ®Õn nay, h¬n 60 triÖu ngêi ë kh¾p mäi miÒn ®· ®Þnh c vµ trë thµnh c«ng d©n Mü. Níc Mü lµ quèc gia cña d©n di c; vµ d©n nhËp c ®· gãp phÇn tÝch cùc lµm nªn sù phån vinh cña níc MÜ.
Theo ®iÒu tra d©n sè n¨m 1990 ë Mü, 1.582.000 ngêi nhËn m×nh cã gèc g¸c Hungary. ChØ cã 148.000 ngêi nhËn r»ng m×nh thêng xuyªn nãi tiÕng Hungary trong sinh ho¹t gia ®×nh. Sau n¨m 1957, kh«ng cã nhiÒu gia ®×nh Hungary nhËp c nªn tØ lÖ ngêi cao tuæi (trªn 65) ngµy cµng t¨ng, vµ sè ngêi nhËn m×nh lµ gèc Hungary ngµy cµng gi¶m.
Céng ®ång ngêi gèc Hung ë Mü kh«ng ®«ng nh mét sè s¾c téc kh¸c, nhng ®· cã nh÷ng ®ãng gãp xuÊt s¼c trong c«ng cuéc ph¸t triÓn khoa häc kü nghÖ, còng nh kinh tÕ cña Hoa Kú.
Thêi ®¹i “tiÒn nguyªn tö”
Galamb Jãzsef (1881-1955) ®· thiÕt kÕ mÉu « t« T-Ford (1907), lµ lo¹i xe h¬i th«ng dông nhÊt trong vßng 20 n¨m sau. 15 triÖu chiÕc « t« ®· trë thµnh biÓu tîng cña ®êi sèng Mü nöa ®Çu thÕ kû tríc. Xe h¬i hiÖu T-Ford ®· ®îc chän lµ mÉu « t« cña thÕ kû XX vµo n¨m 1999.
Víi øng dông c¸c s¸ng chÕ, ph¸t minh cña Hungary vÒ bãng ®Ìn d©y tãc wolfram, ®éng c¬ ®iÖn ba pha, kü thuËt ®iÖn tÝn cao tèc, v.v... níc Mü thùc sù c«ng nghiÖp ho¸ vµ ph¸t triÓn.
Thêi ®¹i nguyªn tö
C«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ph¶n øng d©y chuyÒn c¸c neutron cña Szil¸rd Leã (1898-1964) ®· më ®Çu cho sù ph¸t triÓn c«ng nghÖ sö dông n¨ng lîng h¹t nh©n. Ph¸t minh ph¶n øng lß nguyªn tö ®Çu tiªn trªn thÕ giíi mang tªn Szil¸rd Leã vµ Enrico Fermi. Szil¸rd Leã chÝnh lµ ngêi th¶o bøc th lÞch sö ®Ó Albert Einstein ký vµ chuyÓn ®Õn tæng thèng Roosevel, ®Ò nghÞ triÓn khai ch¬ng tr×nh chÕ t¹o bom nguyªn tö – kÕ ho¹ch Mahattan.
Wigner Jenâ (1902-1995) nhËn gi¶i Nobel VËt Lý n¨m 1963 vÒ nh÷ng ®ãng gãp ph¸t triÓn lý thuyÕt h¹t nh©n, ®· cã nh÷ng cèng hiÕn xuÊt s¾c vÒ kü thuËt an toµn vµ ®îc níc Mü c«ng nhËn lµ kü s ®Çu tiªn cña lß ph¶n øng nguyªn tö.
LÐn¸rd Fòlâp (1862-1947) lµ ngêi gèc Hungary ®Çu tiªn ®o¹t gi¶i Nobel vËt lý n¨m 1905. M« h×nh nguyªn tö ®Çu tiªn do «ng x©y dùng ®· lµ c¬ së cho c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tiÕp theo. Nh÷ng ph¸t minh trong kü thuËt sö dông dßng katod vµ l©n quang (foszforeszcencia) ®· lµm nÒn t¶ng cho c¸c ph¸t triÓn chÕ t¹o c¸c thiÕt bÞ ®o lêng, thiÕt bÞ y tÕ cña c¸c c«ng ty Hewlet – Packard, Texas Instrumen, v.v...
Teller Ede (1908- ) vèn lµ mét sinh viªn khoa Hãa §¹i häc Kü thuËt Budapest (BME), hiÖn lµ ngêi duy nhÊt cßn sèng trong c¸c nhµ khoa häc tham gia kÕ ho¹ch Mahattan. Tõ n¨m 1946, «ng ®· lµ chñ tÞch uû ban An toµn H¹t nh©n. §îc tæng thèng Kennedy trao phÇn thëng Fermi (1962), tæng thèng Reagan trao Gi¶i thëng Khoa häc Quèc gia Hoa Kú (1966)
M¸y tÝnh vµ c«ng nghÖ tin häc
Neumann J¸nos (1903-1957) lµ cha ®Î cña m¸y tÝnh ®iÖn tö. C¸c thÕ hÖ m¸y tÝnh ngµy nay ®· ®îc x©y dùng trªn nh÷ng nguyªn t¾c trong c«ng tr×nh EDVAC c«ng bè tõ ngµy 30-6-1945. Cuèn “M¸y tÝnh vµ Bé n·o” (The Computer and the Brain) xuÊt b¶n sau khi «ng ®· mÊt gîi më nh÷ng ý tëng cho viÖc thiÕt lËp c¸c hÖ thèng m¸y tÝnh sinh häc, c¸c c«ng tr×nh vÒ trÝ tuÖ th«ng minh sau nµy. Tõ 1950, «ng ®· b¾t ®Çu nghiªn cøu vÒ quang lîng tõ, lµ c¬ së ph¸t triÓn kü thuËt c¸c hÖ m¸y tÝnh sö dông c¸p quang vµo nh÷ng n¨m 1990.
KemÐny J¸nos (1926-1992), mét häc trß cña Neumann J¸nos, ®· x©y dùng vµ cho ch¹y thö thµnh c«ng tr×nh BASIC ®Çu tiªn vµo 5 giê s¸ng ngµy 1-5-1964. BASIC ®· trë thµnh ng«n ng÷ lËp tr×nh phæ biÕn réng r·i nhÊt cuèi thÕ kû XX. KemÐny còng lµ ngêi ®Çu tiªn nghiªn cøu kü thuËt liªn m¹ng, kÕt nèi c¸c m¸y tÝnh cña hÖ thèng quèc phßng MÜ. ¤ng ®· ph¸t triÓn kü thuËt ®iÖn th (e-mail)tõ nh÷ng n¨m 1960.
Víi mÉu xe h¬i T-Ford, ®Çu thÕ kû tríc mét phÇn mêi gia ®×nh d©n Mü ®· cã xe h¬i, nhê BASIC vµ e-mail, PC trë nªn th«ng dông h¬n trong 80% gia ®×nh Mü vµo nh÷ng n¨m 80.
Grãf Andr¸s (1936- ) lµ tæng kiÕn tróc s cña h·ng INTER. T¹p chÝ “Time” ®· tõng chän «ng lµ “Ngêi cña n¨m 1997”, “chip” cña «ng ®· lam thay ®æi ®êi sèng vµ kinh tÕ thÕ giíi.
N¨m 1980, sau 4 n¨m thµnh lËp, c«ng ty Microsoft míi chØ cã 32 nh©n viªn, c¸c m¸y tÝnh gièng nh nh÷ng chiÕc m¸y ®¸nh ch÷. Bill Gates ®· ®îc trêi cho Simonyi K¸roly, råi sau nµy (1999) céng t¸c víi Lov¸sz L¸szlã (sinh n¨m 1948), mét nhµ to¸n häc, gi¸o s §¹i häc Tæng hîp Budapest (ELTE) vµ ®¹i häc Yale, vµ nhiÒu nhµ khoa häc Hungary kh¸c.
TruyÒn thuyÕt vÒ nh÷ng c d©n sao Háa
Nh÷ng ph¸t minh vÒ bãng ®Ìn d©y tãc wolfram (1903), bãng ®Ìn n¹p khÝ kripton (1934), bót bi (1943), kü thuËt ®éng c¬ ®iÖn xoay chiÒu (1885), kü thuËt ®Þnh vÞ b»ng chÊt phãng x¹ (1913), lß ph¶n øng nguyªn tö (1942), m¸y tÝnh ®iÖn tö (1946), kü thuËt ®iÖn th (1960), ng«n ng÷ BASIC (1964), nhu liÖu (phÇn mÒm) Windows Word (1990), Excel (1992), chip Pentium (1995)... n¶y sinh ra tõ bé ãc s¸ng t¹o cña nh÷ng ngêi ®· sinh ra vµ lín lªn trªn m¶nh ®Êt Hungary. RÊt kh¸c nhau, nhng hä còng gièng nhau: lu«n s¸ng t¹o, ®Çy rÉy ý tëng t¸o b¹o, vµ ®Òu thµnh c«ng ë c¸c lÜnh vùc liªn ngµnh. Nh÷ng ngêi mµ t¹p chÝ khoa häc uy tÝn “Nature”, trong sè ®Çu n¨m 2001, ®· viÕt: “Hä ®Òu ®Õn tõ xø Hungary, vµ ®· lµm nªn lÞch sö (ë Mü)!”. Tõ nh÷ng n¨m 1930, c¸c ®ång nghiÖp ë Mü gäi hä lµ “c d©n sao Ho¶” vµ lu truyÒn gi¶ thuyÕt vÒ mét phi thuyÒn tõ sao Ho¶ ®· t¹m dõng ë m¶nh ®Êt sau nµy lµ Budapest; nh÷ng c d©n sao Ho¶ nµy ®· mª mÈn tríc s¾c ®Ñp cña c¸c c« g¸i “Magyar”, nªn ®· lu l¹i ®Êt nµy vµ sau ®ã, ®· ®i kh¾p n¬i t×m ®Êt dông vâ.
§ã lµ nh÷ng ngêi “kh«ng b×nh thêng”: d¸m m¹o hiÓm, lu«n chÊp nhËn mäi th¸ch thøc, cã chung mét tiÕng nãi “Magyar” ®Æc biÖt, ®îc ®µo t¹o vÒ kiÕn thøc khoa häc tù nhiªn rÊt c¬ b¶n vµ rÊt th«ng minh! Enrico Fermi (nhµ vËt lý nguyªn tö gèc Italia, ®îc gi¶i thëng Nobel n¨m 1938) ®· viÕt: d©n téc Hungary víi gÇn 10 triÖu d©n ®· cã nh÷ng t¸c ®éng ®Õn níc Mü h¬n c¶ 50 triÖu d©n §øc.
Cha cã c©u tr¶ lêi tho¶ ®¸ng
Cuèn s¸ch “The Voices of the Martians” (Nhµ xuÊt b¶n Nihon Hyoron-sha, b¶n dÞch ra tiÕng NhËt tõ nguyªn t¸c tiÕng Hung “A marslakãk ÐrkezÐse”) míi ®îc xuÊt b¶n t¹i NhËt. S¸ch viÕt vÒ nh÷ng “c d©n sao Ho¶” nªu trªn. Néi dung cuèn s¸ch ®· thu hót sù quan t©m ®Æc biÖt. Do yªu cÇu cña giíi ®éc gi¶, ®¹i sø qu¸n Hungary ë Tokyo ®· tæ chøc mét cuéc trao ®æi víi t¸c gi¶, gi¸o s viÖn sÜ Marx Gyârgy.
T¹i cuéc gÆp gì, giíi khoa häc ®éc gi¶ NhËt ®· quan t©m nhiÒu ®Õn 2 c©u hái: 1. BÝ quyÕt g× khiÕn níc Hungary nhá bÐ l¹i héi tô vµ s¶n sinh ra nhiÒu nh©n tµi nh vËy ? ; 2. T¹i sao hä kh«ng thÓ thµnh c«ng ë chÝnh níc Hungary vµ níc Hungary cÇn ph¶i lµm g× ?
Lµ gi¸o s m«n VËt lý nguyªn tö t¹i §¹i häc ELTE, ®· tõng gi¶ng d¹y ë nhiÒu gi¶ng ®êng ®¹i häc tõ Mexico ®Õn B¾c Kinh, gi¸o s Marx Gyârgy cho r»ng qua h¬n 400 trang s¸ch, kÕt qu¶ cña nhiÒu n¨m trùc tiÕp trao ®æi víi sè ®«ng nh©n vËt nªu trong s¸ch, «ng ®· phÇn nµo lý gi¶i ®îc c©u hái thø nhÊt. C©u hái thø hai thùc chÊt lµ vÊn ®Ò brain-drain (ch¶y m¸u chÊt x¸m) cña thÕ giíi. Kh«ng chØ Hungary mµ c¶ thÕ giíi cÇn ph¶i cè g¾ng nhiÒu ®Ó t×m mét gi¶i ®¸p tho¶ ®¸ng cho vÊn ®Ò nµy.
Ph¹m V¨n Khuª
Ghi chó: ViÖn sÜ Marx Gyârgy, t¸c gi¶ quyÓn s¸ch nãi ë trªn, qua ®êi
Theo tin tõ Hungary, gi¸o s Marx Gyârgy, viÖn sÜ ViÖn Hµn l©m khoa häc Hungary, nhµ vËt lý lín cña ®Êt níc, chñ tÞch danh dù Héi VËt lý Eâtvâs Lor¸nd, ®· qua ®êi ngµy 2-12-2002, thä 76 tuæi. Sinh ngµy 25-05-1927 t¹i Budapest, lÜnh vùc nghiªn cøu chñ yÕu cña viÖn sÜ lµ vËt lý h¹t nh©n vµ chÊt ®iÓm, còng nh thiªn v¨n häc vµ nhiÒu ngµnh vËt lý kh¸c. ¤ng lµ gi¸o s cua bé m«n VËt lý lý thuyÕt vµ VËt lý nguyªn tö thuéc §¹i häc Tæng hîp Budapest (ELTE), vµ lµ gi¸o s thØnh gi¶ng cña Union College of Dudley (Hoa Kú). Sù nghiÖp nghiªn cøu cña Marx Gyârgy ®· ®îc ®¸nh gi¸ rÊt cao: «ng ®· ®îc trao tÆng c¸c gi¶i thëng cao quý nh gi¶i Kossuth (1955), gi¶i Hµ l©m vµ gi¶i Szent-Gyârgy Albert.
(H.L. vµ H.S.)
trêng ®¹i häc kü thuËt vµ kinh tÕ Budapest
Trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest (Budapesti Mòszaki Ðs Gazdas¸g-tudom¸nyi Egyetem) ®· ký v¨n b¶n hîp t¸c víi trêng §¹i häc B¸ch khoa Hµ Néi ®µo t¹o t¹i Hµ Néi theo ch¬ng tr×nh vµ cÊp b»ng cña trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest. Sau ®©y lµ b¶n giíi thiÖu vÒ ttêng BMGE trong bulletin 2001-2002 cña trêng.
Môc tiªu cña trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest lµ ®µo t¹o ®éi ngò nh÷ng kü s chuyªn ngµnh cã kh¶ n¨ng ®¶m ®¬ng nh÷ng c«ng viÖc ®ßi hái søc s¸ng t¹o ë bËc cao, nh÷ng ngêi cã thÓ tæ chøc vµ ®iÒu hµnh s¶n xuÊt, nh÷ng ngêi cã ®ñ tr×nh ®é ®Ó nghiªn cøu vµ thùc hiÖn nh÷ng ®Ò tµi khoa häc, nh÷ng gi¶i ph¸p kü thuËt phôc vô cho sù ph¸t triÓn cña ngµnh kü thuËt. Ngoµi nhiÖm vô ®µo t¹o nh÷ng kü s kü thuËt vµ c¸c nhµ kinh tÕ, trêng cßn më c¸c kho¸ ®µo t¹o thêng xuyªn th«ng qua c¸c ch¬ng tr×nh sau:
+ Ch¬ng tr×nh ®µo t¹o ®¹i häc chuyªn ngµnh kü thuËt vµ qu¶n trÞ doanh nghiÖp.
+ C¸c kho¸ bæ tóc dµnh cho nh÷ng nhµ chuyªn m«n thiªn vÒ thùc hµnh ®Ó cËp nhËt nh÷ng th«ng tin míi nhÊt vÒ ph¸t triÓn khoa häc liªn quan trùc tiÕp ®Õn c«ng viÖc cña hä.
+ C¸c ch¬ng tr×nh ®µo t¹o tiÕn sÜ, chñ yÕu híng dÉn cho nh÷ng nghiªn cøu sinh lµm nghiªn cøu khoa häc.
Trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest rÊt tù hµo vÒ truyÒn thèng h¬n 200 n¨m ®µo t¹o chuyªn ngµnh kü thuËt cña m×nh. Trêng ®· vµ ®ang lµ mét c¬ së lín nhÊt vÒ gi¸o dôc ®µo t¹o ®¹i häc vµ trªn ®¹i häc cña Hungary vµ lµ mét trong nh÷ng trung t©m nghiªn cøu vÒ khoa häc quan träng bËc nhÊt ë Trung ¢u. Trêng còng lu«n xem viÖc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn khoa häc cã tÇm quan träng ngang nhau kh«ng chØ ®èi víi c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc mµ cßn ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña Hungary.
Trêng ®¹i häc nµy rÊt tù hµo v× ®· ®ãng gãp nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ cho c¸c lÜnh vùc khoa häc, kü thuËt vµ v¨n ho¸ tõ chÝnh nh÷ng kho¸ ®µo t¹o, ®éi ngò nh÷ng nhµ nghiªn cøu khoa häc vµ nh÷ng sinh viªn ®· tèt nghiÖp ra trêng. Mét vµi c¸ nh©n ®· ®îc nhËn gi¶i Nobel mµ tªn tuæi cña hä tõ l©u ®· g¾n liÒn víi tªn trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest nh: Dennis G¸bor (G¸bor DÐnes, 1900-1979) vµ Eugene Wigner (Wigner Jenâ P¸l, 1902-1995) ®o¹t gi¶i Nobel VËt lý n¨m 1971 vµ 1963; George Hevesy (Hevesy Gyârgy, 1885-1966) vµ George Olah (Ol¸h Gyârgy, 1927-) ®o¹t gi¶i Nobel Ho¸ häc n¨m 1943 vµ 1994; John Hars¸nyi (Hars¸nyi J¸nos, 1920-2000) ®o¹t gi¶i Nobel Kinh tÕ n¨m1994.
Nh÷ng nh©n vËt xuÊt s¾c sau ®©y lµ nh÷ng ngêi ®· tõng d¹y hay häc t¹i trêng §¹i häc kü thuËt vµ kinh tÕ Budapest:
John von Neumann (Neumann J¸nos, 1903-1957) lµ ngêi ph¸t minh ra m¸y tÝnh.
Edward Teller (Teller Ede, 1908-) nhµ vËt lý h¹t nh©n.
LÐo Szilard (Szil¸rd Leã, 1898-1964) næi tiÕng v× c«ng tr×nh ph¶n øng h¹t nh©n d©y chuyÒn.
Breuer Marcell (1902-1981) kiÕn tróc s tµi ba.
Theodore von K¸rm¸n (K¸rm¸n Tãdor, 1881-1963) nhµ khoa häc vÒ khÝ ®éng häc.
Rubik Ernâ (1944-) lµ ngêi ph¸t minh ra h×nh khèi Rubik.
Zipemowsky K¸roly (1853-1942) mét trong nh÷ng t¸c gi¶ ph¸t minh ra m¸y biÕn ¸p.
Mih¸ly DÐnes (1894-1953) lµ mét trong nh÷ng ngêi ph¸t minh ra v« tuyÕn truyÒn h×nh.
LÞch sö tãm t¾t cña trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest:
1635: P¸zm¸ny PÐter (1570-1637), §øc Tæng gi¸m môc cña Hungary ®· s¸ng lËp ra trêng ®¹i häc ®Çu tiªn ë Nagyszombat.
Cuèi thÕ kû 18, trêng ®¹i häc nµy chuyÓn vÒ thµnh phè Buda vµ trë thµnh trêng §¹i häc Buda.
1782: Hoµng ®Õ Joseph II (1741-1790) ®· s¸ng lËp ra Institutum Geometricum nh lµ mét phÇn cña khoa khoa häc tù nhiªn. Trêng Institutum, tiÒn th©n cña trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest, lµ trêng ®Çu tiªn ë Ch©u ¢u cÊp b»ng kü s kü thuËt cho sinh viªn cña khoa th¨m dß ®Þa chÊt, trÞ thuû, ®êng thuû vµ x©y dùng cÇu ®êng.
1850: Trêng Institutum Geometricum s¸p nhËp víi trêng kü thuËt Hoµng gia Joseph.
1856: Hai trêng nµy s¸p nhËp l¹i thµnh trêng B¸ch khoa Hoµng gia Joseph.
1860: TiÕng Hungary ®îc thay thÕ tiÕng La tinh ®Ó d¹y trong trêng häc.
1862: Trêng B¸ch khoa Hoµng gia Joseph trë thµnh trêng §¹i häc Hoµng gia Joseph.
1872: Trêng §¹i häc Hoµng gia Joseph giµnh ®îc quyÒn tù chñ vµ cã quyÒn ®µo t¹o vµ cÊp b»ng Diploma cho sinh viªn sau 5 n¨m häc. §ã lµ mét trong nh÷ng trêng ®Çu tiªn ë Ch©u ¢u cã ch¬ng tr×nh ®µo t¹o kü s ë tr×nh ®é ®¹i häc.
1901: Trêng §¹i häc Hoµng gia Joseph ®îc quyÒn ®µo t¹o vµ cÊp b»ng tiÕn sÜ.
1925: LÇn ®Çu tiªn, sinh viªn n÷ ®îc ghi tªn theo häc t¹i trêng.
1939: Häc viÖn më c¸c kho¸ ®µo t¹o sau ®¹i häc.
1949: Tªn “Trêng §¹i häc Kü thuËt Budapest” trë thµnh tªn chÝnh thøc cña trêng. Lóc ®ã, trêng cã c¸c khoa ®µo t¹o nh: kü s d©n dông, c¬ khÝ, kiÕn tróc, ho¸ häc, ®iÖn tö (theo thø tù thµnh lËp).
1955: Khoa Giao th«ng ®îc thµnh lËp.
1984: Trêng ®µo t¹o tiÕng Anh vµ tiÕng Hungary.
1998: Khoa Khoa häc tù nhiªn, Khoa Khoa häc x· héi vµ Kinh tÕ ®îc thµnh lËp.
2000: Trêng ®îc chÝnh thøc ®æi tªn thµnh “Trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest”.
HiÖn nay: Trêng cã h¬n 110 bé m«n vµ häc viÖn víi 8 khoa chuyªn ngµnh. Kho¶ng 1100 gi¶ng viªn, 400 nhµ nghiªn cøu, nh÷ng nhµ chuyªn m«n kh¸c, hµng lo¹t c¸c gi¶ng viªn míi vµ c¸c chuyªn gia thùc hµnh ®ang tham gia vµo c«ng t¸c ®µo t¹o, nghiªn cøu t¹i trêng §¹i häc kü thuËt vµ kinh tÕ Budapest.
Kho¶ng 800 sinh viªn trong tæng sè 12000 sinh viªn cña trêng ®Õn tõ 50 níc kh¸c nhau. Trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest hµng n¨m cÊp kho¶ng 70% sè b»ng kü s ®îc cÊp trªn toµn Hungary.
Khu«n viªn cña trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest gåm mét d·y nhµ cao tÇng cïng c¸c kiÕn tróc ®éc ®¸o n»m gi÷a hai c©y cÇu däc bê s«ng §anuýp t¹o nªn mét thµnh tr× gi¸o dôc trong lÞch sö ®Êt níc Hungary.
Qu¸ tr×nh ®µo t¹o cña trêng §¹i häc Kü thuËt vµ Kinh tÕ Budapest
Khi häc viÖn Institutum míi thµnh lËp vµo n¨m 1872, môc tiªu ®µo t¹o cña trêng lµ ®µo t¹o c¸c kü s chuyªn ngµnh ®ñ tr×nh ®é ®Ó nghiªn cøu kh¶o s¸t c¸c c«ng viÖc vÒ cÊp tho¸t níc vµ x©y dùng ®êng s¸. §éi ngò nµy ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc t¸i thiÕt níc Hungary sau 150 n¨m díi ¸ch thèng trÞ cña Thæ NhÜ Kú. Trêng cã ch¬ng tr×nh ®µo t¹o kü s hÖ 3 n¨m, bao gåm c¶ ®µo t¹o lý thuyÕt vµ thùc hµnh.
Vµo n¨m 1848, do hËu qu¶ cña cuéc chiÕn giµnh ®éc lËp víi níc ¸o, trêng t¹m thêi ngõng kh«ng ®µo t¹o vµ cÊp b»ng kü s. Vµo n¨m 1860, trêng b¾t ®Çu më c¸c líp häc ®¹i häc b»ng tiÕng Hungary. (TÊt c¶ c¸c líp häc tríc ®©y ®Òu ®îc d¹y b»ng tiÕng La tinh.)
Vµo ®Çu n¨m 1864, sinh viªn ph¶i häc 5 n¨m ngµnh d©n dông vµ c¬ khÝ kü thuËt, 3 n¨m häc ngµnh ho¸ häc, 2 n¨m häc ngµnh n«ng nghiÖp vµ kinh tÕ. Vµo thêi ®ã, trêng Hoµng gia Joseph ®· trë thµnh mét trêng ®¹i häc cã 5 khoa: c¬ khÝ d©n dông, chÕ t¹o m¸y, ho¸ häc, n«ng nghiÖp vµ th¬ng m¹i. Vµo n¨m 1872, trêng ®¹i häc nµy giµnh ®îc quyÒn tù trÞ vµ cã ®ñ thÈm quyÒn ®Ó ®µo t¹o vµ cÊp b»ng Diploma.
Sau ThÕ chiÕn thø 1, trêng §¹i häc khoa häc kü thuËt nµy ®· ®îc x©y dùng l¹i. Tõ n¨m 1934, khoa C¬ khÝ d©n dông ®îc s¸p nhËp víi khoa KiÕn tróc, khoa C¬ khÝ s¸p nhËp víi khoa Ho¸ häc, khoa N«ng nghiÖp bao gåm c¶ khoa Thó y. C¸c khoa míi nh khoa Má, LuyÖn kim vµ khoa L©m nghiÖp lÇ lît ®îc thµnh lËp.
Gi÷a ThÕ chiÕn thø 1 vµ 2, trêng §¹i häc Hoµng gia Joseph lµ trêng ®¹i häc lín nhÊt ë Hungary cã c¸c ch¬ng tr×nh ®µo t¹o ®¹i häc chÝnh quy vÒ kü thuËt vµ kinh tÕ.
Sau ThÕ chiÕn thø 2, do kÕt qu¶ cña sù ph©n quyÒn gi¸o dôc ë bËc ®¹i häc ë Hungary, c¸c khoa nh Kinh tÕ, N«ng nghiÖp, HÇm má, LuyÖn kim, L©m nghiÖp vµ Thó y ®îc t¸ch thµnh c¸c trêng ®éc lËp: trêng §¹i häc Kinh tÕ Budapest, trêng §¹i häc N«ng nghiÖp Gâdâllâ, trêng §¹i häc C«ng nghiÖp nÆng Miskolc, trêng §¹i häc L©m nghiÖp Sopron vµ trêng §¹i häc Thó y Budapest.
Trong c¬ cÊu cña trêng §¹i häc Budapest, ngoµi khoa C¬ khÝ vµ D©n dông, c¸c khoa KiÕn tróc vµ Ho¸ häc còng ®îc t¸ch thµnh nh÷ng khoa ®éc lËp.
Cã thªm hai khoa míi ®îc thµnh lËp lµ khoa §iÖn tö vµ Giao th«ng. Khoa Khoa häc tù nhiªn vµ Khoa häc x· héi ®îc thµnh lËp vµo n¨m 1987.
Vµo n¨m 1998, do nhu cÇu cña x· héi, khoa Khoa häc tù nhiªn vµ Khoa häc x· héi ®îc ph¸t triÓn vµ chia thµnh hai khoa: Khoa Khoa häc tù nhiªn vµ khoa Kinh tÕ X· héi. Ngµy nay, trêng §¹i häc BUTE cã 8 chuyªn ngµnh rÊt n¨ng ®éng víi rÊt nhiÒu c¸c khoa vµ viÖn. ChÊt lîng ®µo t¹o chuyªn ngµnh ë bËc ®¹i häc vÉn tiÕp tôc ®îc ®¶m b¶o vµ duy tr×.
Chia sẻ với bạn bè của bạn: |