Thiên vân quách văn hòa trong thi văn năM 2011 LỜi tựA

Bởi thành ngữ Hán “Tang hồ bồng thỉ 桑 弧 蓬 矢” là cung bằng cây dâu, tên bằng cỏ bồng

Ngày xưa, khi sinh được con trai, người ta thường lấy cung gỗ dâu, tên cỏ bồng để bắn ra bốn phương và trên dưới, ngụ ý nói đứa trẻ sau này có chí tung hoành ở bốn phương trời đất.

Xem: Tên cỏ cung dâu.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Bởi chữ “Đằng Vương Các 滕 王 閣” tức gác Đằng.

Cung Đằng như chữ gác Đằng là một cái gác được xây tại Hàng Châu, do Đằng Vương Lý nguyên Anh đã xây dựng, lấy hàm tước của vua phong để đặt tên gác.

Xem: Gác Đằng.

(Sơ Kính Tân Trang).

Cung đình là chỉ nơi nhà vua ở.

(Truyện Phan Trần).

(Dương Từ Hà Mậu).

Tức cung Quảng Hàn, một cái cung do vua Đường Minh Hoàng du nguyệt điện, thấy có biển đề nơi cung trăng: “Quảng Hàn thanh hư chi phủ 廣 寒 清 虛 之 府” nghĩa là một cái phủ rộng lạnh và hư không.

Xem: Quảng Hàn.

Tấc mây đâu bợn cung Hàn,

Trăng hoa phải sự nên bàn mà chơi.

(Hoa Tiên Truyện).

Do tích Hậu Nghệ xin thuốc trường sanh của bà Tây Vương Mẫu, Hằng nga lấy trộm, bay lên và thành tiên trên cung trăng.

Cung Hằng là cung của Hằng Nga, dùng để chỉ mặt trăng.

CUNG KIẾM 弓 劍

Cung: Cây cung. Kiếm: Cây gươm.

Cung kiếm là cây cung và cây kiếm, dùng để chỉ những người võ sĩ, hay các quan võ.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Bởi chữ “Lãnh cung 冷 宮”, một cái cung lạnh lẽo, không người đến đó, dùng để giam lỏng các phi tần phạm tội, hoặc bị vua ghét bỏ.

Do tích Trần Hoàng Hậu là vợ vua Hiếu Vũ Hoàng Đế có lỗi, nên bị vua đày ra cung Trường Môn. Sau bà nhờ Tư Mã Tương Như làm bài “Trường môn phú”, cảm được lòng nhà vua, do đó được tha trở về nội cung và được vua yêu như cũ.

Tưởng nơi cung lạnh ngòi ngang,

Phú Tương Như dễ mấy vàng chuộc nên.

(Hoa Tiên Truyện).

Một cung nằm trên mây, tức là cung trăng hay cung nguyệt.

Nghĩa bóng: Chỉ mặt trăng.

Tháng tròn như gửi cung mây,

Trần trần một phận ấp cây đã liều!

(Truyện Kiều).

Cung nga đồng nghĩa với cung nữ, chỉ những người con gái đẹp ở trong cung vua.

(Truyện Kiều).

Tức là Ngọc cung 玉 宮, nơi cung điện làm bằng ngọc, chỉ cung Tiên hay cõi Tiên.

Theo giáo lý Cao Đài, cung Ngọc là cung Bạch Ngọc, tức Bạch Ngọc Kinh, nơi ngự của Thượng Đế.

Lần vào cung Ngọc Diệt Hình,

Khai Kinh Vô tự đặng nhìn quả duyên.

(Kinh Tận Độ).

Nơi cung Ngọc học thông Đạo cả,

Chốn Hư vô Tạo Hóa tìm cơ.

(Kinh Thế Đạo).

(Kinh Thế Đạo).

Bởi chữ “Nguyệt cung 月 宮”.

Cung nguyệt tức là cung trăng, nơi ở của Hằng Nga, chỉ mặt trăng. Ngoài ra “Cung nguyệt” còn dùng để chỉ nơi ở của người con gái đẹp.

1.- Chỉ mặt trăng:

(Tuý Sơn Vân Mộng).

2.- Chỉ nơi ở của người con gái đẹp:

Chàng vui cung nguyệt trao duyên,

Thiếp sầu sợ nén hương nguyền bớt thơm.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Cung Nghê tức là cung có khúc “Nghê thường vũ y 霓 裳 舞 衣”, chỉ Cung trăng.

Do sách Đường Dật Sử chép: La Công Viễn đưa vua Đường Minh Hoàng lên chơi Nguyệt điện. Vua thấy cung nữ đều mặc áo nghê thường nhảy múa giữa sân điện. Đó là khúc “Nghê thường Vũ Y”.

Xem: Nghê thường.

(Hằng Nga, Khuyết Danh).

Cung phi là chức thứ hai, sau Hoàng hậu là vợ chính của vua. Trong nội cung có nhiều chức: Hoàng hậu, Phi, Tần, Tiệp dư, Tài nhân, Mỹ nhân và Cung nữ..

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Cung phụng là hầu hạ và chăm sóc mọi thứ cần thiết cho những người trên như ông bà cha mẹ.

(Kinh Thế Đạo).

(Phương Tu Đại Đạo).

Tây Thi được vua Ngô Phù Sai say mê đắm đuối, cho nên nhà vua truyền cho xây dựng một cái cung đẹp đẽ, trang hoàng những vật quý giá ở tại núi Linh Nham, dành cho Tây Thi làm chỗ vui chơi, gọi là Quán Giai Cung 冠 佳 宮, tức là cung của người đẹp nhất.

(Cung Trung Bảo Huấn).

Hay “Cung Quảng Hàn” (廣 寒 宮).

Do tích Đường Minh Hoàng, một đêm rằm tháng tám nhờ một vị đạo sĩ tên Thần Tiên Chủ dùng phép đưa lên chơi trên cung trăng, thấy có một tấm biển treo “Quảng Hàn Cung 廣 寒 宮” và “Thanh Hư Phủ 清 虛 府”, rồi lại được xem tiên nữ mặc đủ sắc áo múa hát dưới gốc cây quế.

Nghĩa bóng: Chỉ mặt trăng. Xem: Quảng Hàn.

1.- Cung Quảng:

Thân sao nhiều nỗi bất bằng,

Liều như Cung Quảng ả Hằng nghĩ nao!

(Truyện Kiều).

(Nữ Trung Tùng Phận).

2.- Cung Quảng Hàn:

Một bầu nồng ba nghìn thế giới,

Cung Quảng Hàn bóng mới loè ra.

(Hoàng Sĩ Khải)

Cung quế hay Quế cung 桂 宮 là tiếng dùng để chỉ mặt trăng. Theo tích Đường Minh Hoàng du nguyệt điện thì nơi cung trăng có một cây quế rất to, nên Cung quế cũng dùng để chỉ mặt trăng.

Xưa Hán Võ Đế có xây một cái cung gọi là Quế Cung cho nàng Trương Lệ Hoa ở. Cửa cung tròn như mặt trăng. Sân sau dựng một bức tường vôi, tô phấn trắng, giữa sân trồng một cây quế, có ý xây dựng theo như lời tục truyền trên cung trăng.

Chàng dầu cung quế xuyên dương,

Thiếp xin hai chữ tao khương cho bằng.

(Lục Vân Tiên).

(Truyện Vương Tường).

(Thơ Bà Nhàn Khanh).

(Thơ Chu Mạnh Trinh).

(Thập Loại Chúng Sinh).

Bởi câu “Điểu tận cung tàng 鳥 盡 弓 藏” tức là chim hết dẹp cung tên.

Cung tàng ý muốn nói dùng người trong giai đoạn, xong việc rồi bỏ.

Phạm Lãi giúp Việt Vương Câu Tiễn phục thù, diệt được nước Ngô, được phong là Thượng tướng quân. Phạm Lãi biết tính Câu Tiễn khi hoạn nạn thì có nhau, nhưng khi yên vui thì khó lòng mà an hưởng, vì vậy ông bèn bỏ sang nước Tề, gửi cho Văn Chủng một bức thư có câu: Điểu tận lương cung tàng, giảo thố tử tẩu cẩu phanh 鳥 盡 良 弓 藏, 狡 兔 死 走 狗 烹, nghĩa là chim hết thì cung ná bỏ xó, thỏ khôn đã chết thì chó săn bị nấu.

(Hồng Đức Quốc Âm)

Cung tiễn tức là cây cung và mũi tên.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Sách Ấu Học có nói trong mặt trăng có con thiềm thừ, một loại với cóc, lưng đen, sống ba ngàn tuổi, đầu có sừng thịt, dưới cổ có tám chữ son đỏ.

Cung thiềm nghĩa bóng chỉ mặt trăng.

Xem: Thiềm cung.

(Hoa Tiên Truyện).

(Kinh Tận Độ).

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Cung thương là hai âm trong năm âm của nhạc Trung Quốc thời xưa, gồm: Cung, Thương, Giốc, Chuỷ, Vũ. Cung thương cũng là hai âm chính của nhạc: Âm Cung là quân, tiếng nghe trầm và chậm, âm thương là thần, tiếng nghe cao và nhanh.

(Truyện Kiều).

(Truyện Kiều).

Bởi chữ “Thanh cung 青 宮” tức cung điện sơn màu xanh

Sách Thần Dị Kinh chép: Ở ngoài biển Đông Hải, núi Đông Minh có một cung điện vách tường bằng đá xanh, ngoài cửa có tấm bảng bằng bạc đề: Thiên địa trưởng nam chi cung 天 地 長 男 之 宮, tức là cung con trai trưởng của trời đất.

Nhân đó người ta gọi nơi ở của Thái tử là Đông cung (Cung ở Đông Hải), hoặc “Thanh cung 青 宮” hay cung xanh.

(Ai Tư Vãn).

(Văn Tế Võ Tánh).

Dịch từ chữ “Cúng dưỡng 供 養” tức là cúng cho nhà chùa.

Cúng dường nghĩa là đem lễ vật vào chùa để cúng Phật và giúp cho chư tăng ni.

Tương, dưa, rau, muối, cơm chay,

Công phu uổng phí xưa nay cúng dường.

(Dương Từ Hà Mậu).

Nghĩa bóng: Khốn khổ cùng cực, không biết cách giải quyết cách nào.

(Thơ Cổ).

Do chữ trong sách Luận Ngữ: Quân tử cố cùng, tiểu nhân cùng tư lạm hỹ 君 子 固 窮, 小 人 窮 斯 濫 矣, nghĩa là người quân tử giữ vững lúc cùng, kẻ tiểu nhân lúc cùng thì làm bậy.

Cùng tư ý muốn nói lúc cùng thì làm bậy.

Túng đường mong quyết chí cùng tư,

E phép nước chưa nên gan sừng sỏ.

(Hàn Nho Phong Vị Phú).

Cùng thông là nói lúc bế tắc lúc hanh thông. Nghĩa rộng: Lúc khổ cực, lúc thảnh thơi.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

(Bích Câu Kỳ ngộ).

(Đạo Sử).

Củng là bền chặt. Cố là vững chắc.

Muốn xây dựng việc gì cho bền và vững chắc, gọi là củng cố. Ví dụ: Củng cố địa vị 鞏 固 地 位, nghĩa là tạo địa vị bền vững.

Có tu đức thì thiên hạ mới trị yên,

Có tu nhân thì cơ đồ mới củng cố.

(Sãi Vãi).

Bởi chữ “Canh vân điếu nguyệt 耕 雲 釣 月” tức là cày ruộng trong mây núi, câu cá dưới ánh trăng.

Cuốc nguyệt cày mây dùng để nói cảnh thơ mộng, thanh nhàn và sinh hoạt thanh cao của người ẩn sĩ.

Xem: Cày mây câu nguyệt.

(Ngoạ Long Cương Vãn).

Bể dâu do câu “Thương hải biến vi tang điền 滄 海 變 為 桑 田”, tức là biển xanh hoá ra ruộng dâu.

Cuộc bể dâu ý muốn nói cuộc đời thay đổi.

Xem: Thương hải tang điền.

(Truyện Kiều).

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Trăm năm, lấy ý nghĩa từ câu “Bách niên giai lão 百 年 皆 老” là nói vợ chồng cùng sống với nhau đến trăm tuổi già.

Cuộc trăm năm ý chỉ cuộc sống vợ chồng đến trăm tuổi già.

Đạo chồng vợ cũng là đạo trượng,

Cuộc trăm năm cực sướng gởi thân nhau.

(Phương Tu Đại Đạo).

Cuồng khấu là bọn giặc cướp tàn ác hung tợn.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Gió thổi mạnh, có sức cuốn xoáy dữ dội làm gãy đổ cây cối, gọi là cuồng phong.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Chứa sẵn của lạ.

Do câu “Kỳ hoá khả cư 奇 貨 可 居”, nghĩa là nhân lúc người ta chưa phát hiện mà chọn trước, mong sau được nhờ cậy, của quý có thể để dành đó được.

Đời Xuân Thu, Triệu bắt được Dị Nhân làm con tin mà đối đãi không tốt. Sau Lã Bất Vi mới mua chuộc được Dị Nhân và nói: Thử kỳ hoá khả cư dã 此 奇 貨 可 居 也, tức là món hàng lạ nầy có thể cất chờ giá cao vậy.

(Nhị Độ Mai).

Bởi câu “Cử án tề mi 舉 案 齊 眉” tức là nâng bát thức ăn ngang mày.

Mạnh Quang, người đàn bà khéo thờ chồng là Lương Hồng, mỗi bữa cơm, nàng bưng mâm ngang mày để tỏ ý cung kính.

Xem: Lương Hồng Mạnh Quang.

(Tây Sương).

Tên một ngôi sao xấu.

Theo số tử vi, năm nào có sao Cự môn chiếu mạng thì năm đó sẽ gặp nhiều tai nạn.

Ngỡ đà qua nạn Cự môn,

Ai hay Thái tuế hãy còn theo đây,

(Quan Âm Thị Kính).

Cự phú là nhà giàu có lớn. Như chữ đại phú.

(Phương Tu Đại Đạo).

Bồ đề do Phạn ngữ “Bodhi”, dịch nghĩa là tỉnh thức, giác ngộ.

Cửa Bồ đề là cửa vào sự tỉnh thức, sự giác ngộ tức là cửa chùa, cửa Phật.

Cùng nhau nương cửa Bồ đề,

Thảo am đó cũng gần kề chẳng xa.

(Truyện Kiều).

Chữ Bụt do âm chữ Buddha đọc ra, có nghĩa là giác ngộ, người tỉnh thức, tức là chỉ đức Phật.

Cửa Bụt có nghĩa là cửa Phật, cửa chùa.

Sư rằng: Cửa Bụt thênh thênh,

Tòng quyền hãy tạm gởi mình ở đây.

(Nhị Độ Mai).

Bởi chữ “Công môn 公 門” tức cửa vào công đường, nơi làm việc của các quan.

Như vậy, cửa công tức là chỉ nơi làm việc của quan lại thời xưa.

Rõ ràng của dẫn tay trao,

Hoàn lương một thiếp thân vào cửa công.

(Truyện Kiều).

(Ngụ Đời).

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Phương Tu Đại Đạo).

Chữ Già tức Già lam 伽 藍, từ gọi chung cảnh chùa, chùa chiền, nơi tu học hay thiền định.

“Cửa Già” hay “Cửa Già lam” được dùng để chỉ chùa chiền, Phật tự.

Gió quang mây tạnh thảnh thơi,

Có người đàn việt lên chơi cửa Già.

(Truyện Kiều).

(Truyện Phan Trần).

Chẻ cửa làm củi để hấp gà làm tiệc tiễn chồng.

Do tích vợ Bá Lý Hề là nàng Đỗ Thị, người hiền đức, thà ở nhà chịu cực khổ, khuyên chồng đi lập công danh. Nhà nghèo, chỉ có một con gà, lại không củi phải lấy tấm cửa gỗ chẻ làm củi để nấu gà làm tiệc tiễn chồng đi tìm công danh.

Xem: Bá Lý Hề.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Bởi chữ “Hầu môn 侯 門”, tức là cửa của các bậc vương hầu, như ta nói cửa quan quyền.

Do điển Thôi Giao đời Đường bán một người hầu thiếp vào nhà một vị vương hầu. Sau đó ông hết sức thương nhớ mà thăm không được, mới làm hai câu thơ: Hầu môn nhất nhập thâm như hải, Tùng thử tiêu lang thị lộ nhân 侯 門 一 入 深 如 海, 從 此 蕭 郎 是 路 人, nghĩa là một khi vào cửa hầu thì sâu như bể, mà từ nay chàng ta như khách qua đường.

Xem: Hầu môn.

(Hoa Tiên Truyện).

Do chữ “Không môn 空 門” chỉ cửa Phật

Cửa không là từ gọi chung Phật Giáo, bởi vì Phật chủ trương “Vạn pháp giai không 萬 法 皆 空”, tức là muôn sự vật đều không có tự thể riêng biệt, không có tự tánh, không có tính chất thường tại và bất biến. Vì vậy, người đời gọi Phật Giáo là “Không môn” hay Cửa không.

Xem: Không môn.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

(Thơ Huỳnh Mẫn Đạt).

(Đạo Sử).

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Hay “Cửa Khổng Trình”.

Cửa Khổng sân Trình có nghĩa là cửa và sân của Khổng Phu Tử và thầy Trình Di, dùng để chỉ chỗ dạy học trò, hay dạy đạo lý của Nho gia.

Xem: Khổng Tử và sân Trình.

1.- Cửa Khổng sân Trình:

(Thơ Nguyễn Khuyến).

(Lâm Tuyền Kỳ Ngộ).

2.- Cửa Khổng Trình:

Ðưa chân đến cửa Khổng Trình xưa,

Nét hạnh muốn nên phải gắng ngừa.

(Đạo Sử).

Cửa Khổng: Do chữ “Khổng môn”, chỉ về Nho giáo. Làng Nhan: Tức Nhan Hồi, cũng chỉ về đạo Nho.

Cửa Khổng làng Nhan ý nói đạo lý của Khổng Tử và Nhan Hồi, tức chỉ về Nho giáo.

Ải Tần non Thục đường nham hiểm,

Cửa Khổng làng Nhan đạo khó khăn.

(Thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm).

Mận đào do chữ “Đào lý công môn 桃 李 公 門” chữ dùng để chỉ các ông quan có tài năng.

Do tích Địch Nhân Kiệt đời nhà Đường, có tiến cử lên vua 30 người, đều là những bậc hiền tài. Người đương thời khen: Thiên hạ đào lý tận tại công môn 天 下 桃 李 盡 在 公 門, nghĩa là đào lý trong thiên hạ hầu hết ở tại cửa nhà Ngài mà ra.

Cửa mận đào, Cửa mận, Cửa mận tường đào đều được dùng để chỉ nhà quan, nơi quyền quý hay chốn quan trường.

Xem: Sân đào lý.

(Truyện Phan Trần).

(Quốc Âm Thi Tập).

Lấy ý từ chữ “Đào lý công môn 桃 李 公 門” là cửa đào, mận, chỉ chung nơi hội họp của những người tài ba lỗi lạc.

Do tích Địch Nhân Kiệt đời nhà Đường tiến cử lên vua đều là những người tài năng, nên người đương thời khen: Thiên hạ đào lý tận tại công môn nghĩa là người hiền tài trong thiên hạ đều ở tại nhà Ngài.

Xem: Cửa mận đào.

(Thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm).

Bởi chữ “Ngô môn 吳 門”, chỉ danh tướng nước Tề là Ngô Khởi, một anh hùng hào kiệt đời Xuân Thu.

Lý Bạch có câu: Yên Nam tráng sĩ Ngô môn hào, Thái Sợn nhứt trịch khinh hồng mao 燕 南 壯 士 吳 門 豪, 太 山 一 擲 輕 鴻 毛, nghĩa là đất Yên Nam có kẻ tráng sĩ thuộc dòng hào kiệt họ Ngô (Tức Ngô Khởi), ném non Thái nhẹ như lông chim hồng.

Xem Ngô Khởi.

(Hoa Tiên Truyện).