NhËn xÐt b¶n chØ thÞ míi nhÊt vÒ chÕ ®é kiÓm duyÖt cña Phæ

148 ¡ng-ghen muèn nãi ®Õn m­­u toan cña c«ng nh©n Anh ®Þnh tiÕn hµnh tæng b·i c«ng trong mét sè vïng c«ng nghiÖp (Lan-kª-sia, I-oãc-sia v.v.) vµo th¸ng T¸m 1842. Cuéc b·i c«ng nµy ë mét sè n¬i ®· chuyÓn thµnh cuéc xung ®ét vò trang víi binh lÝnh vµ c¶nh s¸t.–690.

149 "The Examiner" (“Ng­­êi quan s¸t”) lµ tê tuÇn b¸o Anh cã khuynh h­­íng tù do - t­­ s¶n, xuÊt b¶n ë Lu©n §«n tõ n¨m 1808 ®Õn n¨m 1881.–693.

150 §ång minh chèng nh÷ng ®¹o luËt vÒ ngò cèc do c¸c chñ x­­ëng Cèp-®en vµ Brai-t¬ ë Man-se-xt¬ s¸ng lËp n¨m 1838. C¸i gäi lµ nh÷ng ®¹o luËt vÒ ngò cèc, nh»m h¹n chÕ hoÆc cÊm nhËp ngò cèc cña n­­íc ngoµi, ®­­îc ban hµnh ë Anh v× lîi Ých cña nh÷ng quý téc - chñ ®Êt lín. Nªu yªu s¸ch ®ßi tù do th­­¬ng m¹i hoµn toµn, ®ång minh ®ßi xãa bá nh÷ng ®¹o luËt vÒ ngò cèc, víi môc ®Ých h¹ tiÒn c«ng cña c«ng nh©n vµ lµm yÕu ®Þa vÞ kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cña giíi quý téc ruéng ®Êt. §ång minh m­­u toan lîi dông quÇn chóng c«ng nh©n. Nh­ng còng chÝnh vµo thêi kú nµy, nh÷ng c«ng nh©n tiªn tiÕn n­­íc Anh ®· ®i vµo mét phong trµo c«ng nh©n ®éc lËp, ®· h×nh thµnh vÒ mÆt chÝnh trÞ (phong trµo HiÕn ch­­¬ng).

Cuéc ®Êu tranh gi÷a giai cÊp t­­ s¶n c«ng nghiÖp vµ giíi quý téc ruéng ®Êt v× nh÷ng ®¹o luËt vÒ ngò cèc, ®· kÕt thóc vµo n¨m 1846 b»ng viÖc chÊp nhËn dù luËt b·i bá nh÷ng ®¹o luËt ®ã.–693.

151 Sliding - Scale (thang thuÕ linh ®éng) lµ chÕ ®é quy ®Þnh thuÕ ngò cèc ®­­îc thùc hµnh ë Anh, theo ®ã th× møc thuÕ tû lÖ nghÞch víi møc gi¸ c¶ ngò cèc ë thÞ tr­êng trong n­­íc.–694.

152 §©y lµ nãi vÒ c«ng nh©n thµnh B«n-t¬n (gÇn Man-se-xt¬).–697.

153 §©y lµ nãi vÒ cuéc c¶i c¸ch quyÒn bÇu cö ®­­îc nghÞ viÖn Anh tiÕn hµnh vµo th¸ng S¸u 1832. Cuéc c¶i c¸ch nµy nh»m chèng l¹i ®éc quyÒn chÝnh trÞ cña giíi quý téc ruéng ®Êt vµ tµi chÝnh, vµ nã më ®­­êng cho c¸c ®¹i biÓu cña giai cÊp t­­ s¶n c«ng nghiÖp ®i vµo nghÞ viÖn. Giai cÊp v« s¶n vµ giai cÊp tiÓu t­­ s¶n, vèn lµ lùc l­­îng chñ yÕu trong cuéc ®Êu tranh cho c¶i c¸ch, ®· bÞ giai cÊp t­­ s¶n tù do lõa dèi vµ kh«ng nhËn ®­­îc quyÒn bÇu cö.–699.

154 ViÖc gi¶i phãng nh÷ng ng­êi theo ®¹o Thiªn chóa – tøc lµ viÖc nghÞ viÖn Anh xãa bá nh÷ng sù h¹n chÕ quyÒn cña nh÷ng ng­­êi theo ®¹o Thiªn chóa n¨m 1829. Nh÷ng ng­­êi theo ®¹o Thiªn chóa - phÇn ®«ng lµ ng­­êi Ai-r¬­-len - ®­­îc quyÒn bÇu cö vµo nghÞ viÖn vµ gi÷ mét vµi chøc vô trong chÝnh phñ; ®ång thêi møc thuÕ vÒ tµi s¶n h¹n ®Þnh cho t­­ c¸ch øng cö l¹i t¨ng gÊp n¨m lÇn. Nhê thñ ®o¹n nµy, c¸c giai cÊp cÇm quyÒn ë Anh hy väng kÐo giai cÊp t­­ s¶n Ai-r¬-len vÒ phÝa m×nh vµ chia rÏ phong trµo d©n téc Ai-r¬-len.–699.

155 Nh÷ng tÝn ®å kh«ng theo quèc, gi¸o lµ nh÷ng ®¹i diÖn cña c¸c gi¸o ph¸i vµ c¸c xu h­­íng ë Anh, trªn mét møc ®é nµy hay mét møc ®é kh¸c tõ bá nh÷ng gi¸o lý cña nhµ thê chÝnh thèng ë Anh.–703.

156 Héi HiÕn ch­­¬ng toµn quèc, thµnh lËp trong th¸ng B¶y 1840, lµ ®¶ng c«ng nh©n cã tÝnh chÊt quÇn chóng ®Çu tiªn trong lÞch sö phong trµo c«ng nh©n, vµo nh÷ng n¨m phong trµo HiÕn ch­­¬ng lªn cao cã tíi bèn chôc ngµn héi viªn. Ho¹t ®éng cña héi thÓ hiÖn sù thiÕu thèng nhÊt vÒ t­­ t­­ëng vµ s¸ch l­­îc trong héi viªn vµ hÖ t­­ t­ëng tiÓu t­­ s¶n trong ®a sè thñ lÜnh cña phong trµo HiÕn ch­­¬ng. Sau khi phong trµo HiÕn ch­­¬ng thÊt b¹i vµo n¨m 1848, héi bÞ sa sót vµ ngõng ho¹t ®éng vµo nh÷ng n¨m 50.–709.

157 "Tiªn tri cña lý trÝ ("The Oracle of Reason") lµ mét t¹p chÝ v« thÇn ra hµng tuÇn, xuÊt b¶n tõ n¨m 1841 ®Õn n¨m 1843 ë Lu©n §«n vµ nhiÒu thµnh phè kh¸c cña Anh.–712.

158 J.J.Rousseau. "Du Contrat social; ou Principes du droit politique". Amsterdam, 1762 (G.G.Rót-x«. “VÒ khÕ ­­íc x· héi; hay Nh÷ng nguyªn lý cña quyÒn chÝnh trÞ”. Am-xtÐc-®am, 1762).

"SystÌme de la Nature ou Des Lois du Monde Physique et du Monde Moral". Par M.Mirabaud, SecrÐtaire PerpÐtuel et l'un des Quarante de l'AcadÐmie Francaise. Londres, 1770 (“HÖ thèng cña tù nhiªn, hay VÒ nh÷ng quy luËt cña thÕ giíi vËt chÊt vµ cña thÕ giíi tinh thÇn". T¸c phÈm cña ngµi Mi-ra-b«, th­­ ký vÜnh viÔn vµ mét trong sè bèn m­­¬i ñy viªn cña ViÖn hµn l©m Ph¸p. Lu©n §«n, 1770). T¸c gi¶ thËt sù cña cuèn s¸ch lµ nhµ duy vËt Ph¸p P.H.H«n-b¸ch; «ng nµy ®· dïng tªn cña vÞ th­­ ký cña ViÖn hµn l©m Ph¸p G.B.Mi-ra-b«, chÕt n¨m 1760, ®Ó gi÷ bÝ mËt.–714.

159 L.Stein. "Der Socialismus und Communismus des heutigen Frankreichs". Leipzig. 1842 (L.Stai-n¬. "Chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n cña n­­íc Ph¸p hiÖn ®¹i". Lai-pxÝch, 1842).–716.

160 Sù hîp nhÊt Anh - Ai-r¬-len do ChÝnh phñ Anh g¸n Ðp cho Ai-r¬-len sau vô ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa cña Ai-r¬-len n¨m 1798. Sù hîp nhÊt nµy cã hiÖu lùc tõ ngµy 1 th¸ng Giªng 1801, ®· thñ tiªu nh÷ng dÊu vÕt cuèi cïng cña chÕ ®é tù trÞ Ai-r¬-len vµ ®· hñy bá nghÞ viÖn Ai-r¬-len. Yªu s¸ch ®ßi huû bá sù hîp nhÊt (Repeal of Union) ®· trë thµnh khÈu hiÖu phæ biÕn nhÊt ë Ai-r¬-len tõ nh÷ng n¨m 20 thÕ kû XIX. Nh­ng ph¸i tù do t­­ s¶n cÇm ®Çu phong trµo d©n téc (¤'C«-nen vµ nh÷ng ng­­êi kh¸c) chØ coi viÖc cæ ®éng ®ßi xãa bá sù hîp nhÊt lµ ph­­¬ng tiÖn ®Ó khi ChÝnh phñ Anh cã nh÷ng nh­­îng bé nhá cho giai cÊp t­­ s¶n Ai-r¬-len. N¨m 1835, sau khi ®· cÊu kÕt víi ®¶ng VÝch ë Anh, ¤'C«-nen ®· ®×nh chØ viÖc cæ ®éng nãi chung. Song, do t¸c ®éng cña phong trµo quÇn chóng, n¨m 1840, ph¸i tù do Ai-r¬-len ®· bÞ b¾t buéc ph¶i thµnh lËp Héi Ri-pi-l¬ (cña nh÷ng ng­­êi ®ßi hñy bá sù hîp nhÊt) mµ hä cè g¾ng h­­íng vµo con ®­­êng tháa hiÖp víi c¸c giai cÊp cÇm quyÒn ë Anh.–716.

161 T¸ ®iÒn chÝnh (qu¸ ®iÒn) - lµ ng­­êi trung gian thuª ruéng cña chñ ruéng råi ®em chia nhá ®Ó cho thuª l¹i. ë Ai-r¬-len, gi÷a chñ ruéng vµ nh÷ng ng­êi thùc sù cµy ruéng, ®«i khi cã tíi hµng chôc kÎ trung gian.–718.

162 Víi bµi b¸o "Nh÷ng th¾ng lîi cña phong trµo c¶i c¸ch x· héi trªn lôc ®Þa", ¡ng-ghen b¾t ®Çu céng t¸c víi tuÇn b¸o cña nh÷ng ng­êi x· héi chñ nghÜa Anh thuéc ph¸i ¤-oen "The New Moral World: and Gazette of the Rational Sociely" ("ThÕ giíi ®¹o ®øc míi vµ B¸o cña mét x· héi hîp lý”). Sù céng t¸c cña ¡ng-ghen víi c¬ quan ng«n luËn nµy tiÕp tôc cho tíi th¸ng N¨m 1845. Bµi b¸o cña ¡ng-ghen cã rót ng¾n ®«i chót, còng ®­­îc ®¨ng trªn tê b¸o cña ph¸i HiÕn ch­­¬ng "The Northern Star" ("Ng«i sao b¾c ®Èu”), c¸c sè 313 vµ 315, ngµy 11 vµ 25 th¸ng M­­êi mét 1843.–721.

163 §©y lµ nãi tíi nhãm c¸c nhµ x· héi chñ nghÜa - kh«ng t­­ëng Anh, ®· tæ chøc c«ng x· "Hßa hîp ë Hem-c«m-m¬n (ngo¹i « Lu©n §«n) vµo n¨m 1842; nh÷ng m«n ®å cña nhµ thÇn bÝ Anh G.P.Gri-v¬-x¬, c¸c nhµ x· héi chñ nghÜa ë Hem-c«m-m¬n tuyªn truyÒn sù tù l­u d­­ìng vÒ ®¹o ®øc vµ lèi sèng kh¾c khæ; c«ng x· tån t¹i kh«ng l©u vµ ch¼ng mÊy chèc ®· tan r·.–723.

164 "La Phalange" ("Pha-l¨ng-gi¬”) lµ c¬ quan cña ph¸i Phu-ri-ª, xuÊt b¶n ë Pa-ri tõ n¨m 1832 ®Õn n¨m 1849; nhiÒu lÇn thay ®æi tªn gäi, ®Þnh kú, quy m« vµ khu«n khæ. Trong nh÷ng n¨m 1840-1843, xuÊt b¶n mét tuÇn 3 kú. Do ph¸i Phu-ri-ª xuÊt b¶n tê b¸o hµng ngµy "La DÐmocratie pacifique" ("NÒn d©n chñ hßa b×nh") tõ th¸ng T¸m 1843, nªn "La Phalange” ®· trë trµnh mét t¹p chÝ lý luËn.–726.

165 Héi c«ng nh©n – b×nh qu©n chñ nghÜa lµ héi kÝn cña nh÷ng ng­êi céng s¶n Ph¸p - thuéc ph¸i Ba-bíp, xuÊt hiÖn n¨m 1840 vµ bao gåm chñ yÕu lµ c«ng nh©n. Héi nh÷ng ng­êi nh©n ®¹o lµ héi kÝn cña nh÷ng ng­êi céng s¶n theo Ba-bíp, vµo n¨m 1841 ®oµn kÕt chung quanh tê b¸o "L’Humanitaire" ("Ng­êi b¶o vÖ nh©n lo¹i"). Nh÷ng héi nµy chÞu ¶nh h­­ëng cña t­­ t­ëng T.§ª-da-mi vµ thuéc khuynh h­­íng c¸ch m¹ng vµ duy vËt trong chñ nghÜa céng s¶n kh«ng t­ëng ë Ph¸p.–728.

166 Cuéc tranh luËn c«ng khai gi÷a Gi«n O¸t-x¬, håi bÊy giê lµ ng­êi tuyªn truyÒn tÝch cùc cho chñ nghÜa ¤-oen vµ diÔn gi¶ thuéc ph¸i HiÕn ch­­¬ng G.Be-xtao, ®· x¶y ra ë Man-se-xt¬ vµo nh÷ng ngµy 11, 12 vµ 13 th¸ng M­­êi 1843. H×nh nh­­ Ph.¡ng-ghen cã tham gia vµo cuéc tranh luËn nµy.–730.

167 P.J.Proudhon. "Q­u’est-ce que la propriÐtÐ? ou Recherches sur le principe du droit et du gouvernement". Paris, 1840 (P.G.Pru-®«ng. “Së h÷u lµ g×? hay Nghiªn cøu vÒ nguyªn t¾c ph¸p quyÒn vµ cai trÞ", Pa-ri. 1840).–732.

168 "Le Populaire de 1841" ("B¸o nh©n d©n 1841") lµ c¬ quan tuyªn truyÒn cña chñ nghÜa céng s¶n I-ca-ri kh«ng t­ëng hßa b×nh xuÊt b¶n ë Pa-ri tõ n¨m 1841 ®Õn n¨m 1852, do £.Ca-bª lµm chñ biªn cho tíi n¨m 1849. B¸o ®Æt tªn nh­­ vËy ®Ó ph©n biÖt víi tuÇn b¸o cÊp tiÕn "Populaire", do Ca-bª xuÊt b¶n vµo nh÷ng n¨m 1833 - 1835.–732.

169 "T¹p chÝ ®éc lËp" ("La Revue indÐpendante") lµ tê nguyÖt san chÝnh trÞ - x· héi, chÞu ¶nh h­­ëng cña chñ nghÜa x· héi kh«ng t­­ëng; xuÊt b¶n ë Pa-ri tõ th¸ng M­­êi mét 1841 ®Õn th¸ng Hai 1848, víi sù biªn tËp cña P.L¬-ru, Gioãc-gi¬ X¨ng vµ L.Vi-¸c-®«.–732.

170 "ThÕ hÖ trÎ ("Die junge Generation") lµ t¹p chÝ ra hµng th¸ng, c¬ quan tuyªn truyÒn chñ nghÜa céng s¶n b×nh qu©n kh«ng t­­ëng, do Vai-tlinh xuÊt b¶n ë Thôy SÜ th¸ng ChÝn 1841 ®Õn th¸ng N¨m 1843. Tr­­íc th¸ng Giªng 1842 t¹p chÝ nµy ®­­îc xuÊt b¶n d­­íi tªn gäi "Der Hülferuf der deülschen jugend" ("TiÕng gäi gióp ®ì thanh niªn §øc").–735.

171 W.Weitling. "Garantien der’Harmonie und Freiheit". Vivis, 1842.–736.

172 ë ®©y ¡ng-ghen dùa vµo b¶n tãm t¾t cuèn s¸ch cña Vai-tlinh "Phóc ©m cña nh÷ng ng­êi téi lçi nghÌo khæ” ("Das Evangelium der armen Sünder"), do Vai-tlinh c«ng bè vµo th¸ng N¨m 1843. Cuèn s¸ch cña Vai-tlinh m·i tíi n¨m 1845 míi ®­­îc xuÊt b¶n ë BÐc-n¬ víi tªn gäi lµ “Das Evangelium eines armen Sünders" ("Phóc ©m cña mét ng­êi téi lçi nghÌo khæ").–736.

173 ¡ng-ghen muèn nãi tíi cuèn s¸ch "Die Kommunisten in der Schweiz nach den bei Weitling vorgefundenen Papieren. Wönliche Abdruck des Kommissionalberichtes an die H.Regierung des Standes Zurich". Zurich, 1843 ("Nh÷ng ng­êi céng s¶n ë Thôy SÜ, theo tµi liÖu b¾t ®­îc ë Vai-tlinh. Toµn v¨n b¶n b¸o c¸o cña ñy ban göi chÝnh phñ bang Xuy-rÝch". Xuy-rÝch, 1843). T¸c gi¶ cuèn s¸ch lµ luËt gia vµ chÝnh kh¸ch ph¶n ®éng ng­êi Thôy SÜ, I.C.Bluyn-ts¬-li.–736.

174 §©y lµ nãi vÒ bµi v¨n ch©m biÕm cña Ph.¡ng-ghen "Sª-linh vµ kh¶i thÞ".–739.

i75 V× cuèn s¸ch cña m×nh: "Cuéc tranh c·i cña sù phª ph¸n víi nhµ thê vµ nhµ n­­íc" (“Der Streit der Kritik mit Kirche und Staat". Charlottenbung, 1843), mµ E.Bau-¬ bÞ kÕt ¸n 4 n¨m tï, cßn cuèn s¸ch th× bÞ ChÝnh phï Phæ tÞch thu.–743.

176 "The Times" ("Thêi b¸o") lµ b¸o hµng ngµy hÕt søc lín ë Anh cã khuynh h­­íng b¶o thñ; thµnh lËp ë Lu©n §«n n¨m 1785.–745.

177 "Phoi-t¬-lan" ("Voigtland") lµ tªn ng­êi ta ®Æt cho mét trong nh÷ng khu c«ng nh©n ë BÐc-lin; Xanh-giai-x¬ (Saint-Giles) lµ khu ng­êi nghÌo ë Lu©n §«n.–745.

178 "L­­îc th¶o phª ph¸n khoa kinh tÕ chÝnh trÞ" lµ t¸c phÈm kinh tÕ ®Çu tiªn cña Ph.¡ng-ghen trong ®ã «ng ®øng trªn quan ®iÓm cña chñ nghÜa x· héi ®Ó xem xÐt chÕ ®é kinh tÕ cña x· héi t­­ s¶n vµ nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña khoa kinh tÕ chÝnh trÞ t­­ s¶n. VÒ sau, M¸c ®· ®¸nh gi¸ cao t¸c phÈm ®ã cña ¡ng-ghen, gäi nã lµ "L­­îc th¶o thiªn tµi phª ph¸n nh÷ng ph¹m trï kinh tÕ" (xem lêi tùa viÕt cho t¸c phÈm "Gãp phÇn phª ph¸n khoa kinh tÕ chÝnh trÞ” -1859). Tuy nhiªn, khi chøng minh vÒ b­­íc chuyÓn døt kho¸t cña ¡ng-ghen tõ chñ nghÜa duy t©m sang chñ nghÜa duy vËt, vµ tõ chñ nghÜa d©n chñ - c¸ch m¹ng sang chñ nghÜa céng s¶n, t¸c phÈm nµy vÉn ch­­a hoµn toµn tho¸t khái ¶nh h­­ëng cña chñ nghÜa céng s¶n ®¹o ®øc, "triÕt häc". ë mét sè ®o¹n phª ph¸n x· héi t­­ s¶n, ¡ng-ghen cßn xuÊt ph¸t tõ nh÷ng nguyªn t¾c trõu t­­îng cña tÝnh nh©n ®¹o vµ tÝnh ®¹o ®øc chung cña con ng­êi.–747.

179 A.Smith. "An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations". London, 1776 (A.SmÝt, "Nghiªn cøu vÒ b¶n chÊt vµ nguyªn nh©n giµu cã cña c¸c d©n téc". Lu©n §«n, 1776).–750.

180 J.Wade. "History of the Middle and Working Classes". 3rd ed., London, 1835.–771.

181 A.Alison. “The Principles of Population, and their Connection with Human Happiness” Vol. 1 – 2, London, 1840 (A.A-li-x¬n, nh÷ng nguyªn lý vÒ nh©n khÈu vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng víi h¹nh phóc cña nh©n lo¹i". TËp 1 - 2. Lu©n §«n, l840).–774.

182 "M¸c-cót" lµ bÝ danh cña t¸c gi¶ cuèn c¸ch xuÊt b¶n ë Anh vµo cuèi nh÷ng n¨m 30 thÕ kû XIX, trong ®ã t¸c gi¶ tuyªn truyÒn häc thuyÕt thï ghÐt con ng­êi cña Man-tót.–776.

183 §©y lµ nãi vÒ “§¹o luËt vÒ nh÷ng ng­êi nghÌo" míi, ®­­îc th«ng qua ë Anh vµo n¨m 1834. Theo ®¹o luËt nµy th× chØ cho phÐp gióp ®ì ng­êi nghÌo d­­íi mét h×nh thøc th«i, ®ã lµ ®­a hä tíi c¸c tr¹i lao ®éng víi chÕ ®é nhµ tï khæ sai, mµ nh©n d©n gäi lµ "nh÷ng ngôc Ba-xti-¬ cho ng­êi nghÌo".–776.

184 A.Alison. "The Principles or Populalion...". Vol. 1. London, 1840, p. 548.–781.

185 A.Ure. "The Philosophy of Manufactures", London, 1835.–785.

186 ¡ng-ghen muèn nãi tíi t¸c phÈm mµ «ng ®Þnh viÕt vÒ lÞch sö x· héi Anh; tµi liÖu cho t¸c phÈm nµy ®· ®­­îc «ng thu thËp trong thêi gian «ng ë n­­íc Anh (th¸ng M­­êi mét 1842 - th¸ng T¸m 1844). Trong t¸c phÈm nµy ¡ng-ghen ®Þnh dµnh mét ch­­¬ng riªng ®Ó viÕt vÒ t×nh c¶nh cña c«ng nh©n Anh. VÒ sau, ¡ng-ghen thay ®æi ý ®Þnh cña m×nh vµ quyÕt ®Þnh viÕt mét t¸c phÈm riªng vÒ giai cÊp v« s¶n Anh; t¸c phÈm nµy ®­­îc viÕt sau khi ¡ng-ghen trë vÒ §øc. Cuèn "T×nh c¶nh cña giai cÊp lao ®éng ë Anh" ®· xuÊt b¶n ë Lai-pxÝch vµo n¨m 1845.–786.

187 §©y lµ nãi vÒ viÖc b·i bá ®¹o luËt vÒ sù tuyªn thÖ n¨m 1828, theo ®¹o luËt nµy th× chØ cã nh÷ng ng­êi thuéc gi¸o héi Anh míi ®­­îc gi÷ c¸c chøc vô nhµ n­­íc. - 789.

188 “Laissez faire, laissez aller" ("H·y ®Ó cho tù do hµnh ®éng") lµ c«ng thøc cña c¸c nhµ kinh tÕ häc t­­ s¶n thuéc ph¸i tù do th­­¬ng m¹i vµ t¸n thµnh viÖc nhµ n­íc kh«ng can thiÖp vµo lÜnh vùc quan hÖ kinh tÕ.–803.

189 §©y lµ nãi vÒ "LuËn c­­¬ng s¬ bé vÒ cuéc c¶i c¸ch triÕt häc" cña L.Phoi-¬-b¾c, c«ng bè n¨m 1843 trong tËp thø hai cña v¨n tËp "Anekdota zur neuesten deutschen Philosophie und Publicistik”: ("Nh÷ng c¸i míi trong triÕt häc vµ chÝnh luËn §øc hiÖn ®¹i").–814.

190 Nh÷ng khu di d©n trong n­íc (Home-colonies) - ¤-oen ®Æt tªn cho c¸c héi céng s¶n kiÓu mÉu cña m×nh nh­­ vËy.–823.

191 ¡ng-ghen còng ®¸nh gi¸ nh­­ vËy vÒ C¸c-lai-l¬ trong mét chó thÝch viÕt cho cuèn s¸ch cña «ng: "T×nh c¶nh cña giai cÊp lao ®éng ë Anh" (1845). Trong lÇn xuÊt b¶n thø hai b»ng tiÕng §øc (1892) cuèn s¸ch nµy, ¡ng-ghen ®· bæ sung vµo chó thÝch Êy nh­­ sau: "Nh­ng cuéc ph¶n c¸ch m¹ng th¸ng Hai ®· lµm cho C¸c-lai-l¬ trë thµnh mét kÎ ph¶n ®éng hoµn chØnh; ë «ng ta sù c¨m giËn chÝnh ®¸ng bän phi-li-xtanh ®· biÕn thµnh sù cµu nhµu ®éc ®Þa cã tÝnh chÊt phi-xi-xtanh ®èi víi lµn sãng lÞch sö ®· hÊt «ng ta lªn bê".–824.

192 ¡ng-ghen muèn nãi tíi nh÷ng ph¸t kiÕn cña nhµ b¸c häc Anh Blª-c¬, ng­êi ®· dùa vµo ph­­¬ng ph¸p sè l­­îng, ®Æt c¬ së cho c¸i gäi lµ hãa häc vÒ khÝ nÐn; cña nhµ khoa häc Anh Pri-xt¬-li, b»ng con ®­­êng thùc nghiÖm ®· t×m ra d­­ìng khÝ; vµ cña nhµ khoa häc Ph¸p La-voa-di-ª, ®· gi¶i thÝch ph¸t minh ®ã vÒ mÆt lý luËn vµ ®· b¸c bá thuyÕt nhiªn tè. Vµo thêi gian nµy, ¡ng-ghen ch­­a biÕt ®Õn nh÷ng ph¸t kiÕn khoa häc vµ nh÷ng ph¸t minh kü thuËt ë Nga; ®Æc biÖt lµ «ng ch­­a biÕt ®Õn nh÷ng t¸c phÈm cña L«-m«-n«-xèp, ng­êi mµ vµo gi÷a thÕ kû XVIII ®· x©y dùng nh÷ng c¬ së khoa häc cho hãa häc, khi ®Ò xuÊt phÐp ph©n tÝch ®Þnh l­­îng vµ m«n nguyªn tö hãa häc, vµ kh¸m ph¸ ra quy luËt vÒ b¶o tån vËt chÊt.–827.

193 Khi ¡ng-ghen viÕt bµi b¸o cña m×nh, lÞch sö quan hÖ ruéng ®Êt ë Anh cßn ch­­a ®­­îc nghiªn cøu; nh÷ng c«ng trinh nghiªn cøu lÞch sö sau ®ã ®· x¸c ®Þnh r»ng vµo thÕ kû XV – XVII; c¸c copyholder (nh÷ng ng­êi n¾m gi÷ ruéng ®Êt theo b¶n sao trong c«ng b¹ - tøc lµ nh÷ng t¸ ®iÒn suèt ®êi hoÆc t¸ ®iÒn thõa kÕ, nép t« phong kiÕn) hîp thµnh quÇn chóng c¬ b¶n cña giai cÊp n«ng d©n Anh. C¸c thuËt ng÷ vilains, bordars, cottars ®­­îc khoa häc hiÖn ®¹i coi lµ nh÷ng lo¹i n«ng n« kh¸c nhau ë n­íc Anh thêi trung cæ. –834.

194 N¨m 1892, ¡ng-ghen ®· bæ sung nh­­ sau vµo mét chó thÝch t­­¬ng tù trong cuèn “T×nh c¶nh cña giai cÊp lao ®éng ë Anh": "Kh¸i luËn lÞch sö vÒ cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp viÕt ë ®©y trong mét vµi chi tiÕt kh«ng ®­­îc chÝnh x¸c, nh­ng trong nh÷ng n¨m 1843 – l844, kh«ng cã nguån nµo tèt h¬n".–849.

195 W.Godwin. "Au Enquiry Concerning Political Justice and its Influence on General Virtue and Happiness". Vol. 1-2, Lon don, 1793 (U.Gèt-uyn. "Nghiªn cøu vÒ sù c«ng b»ng chÝnh trÞ vµ ¶nh h­­ëng cña nã ®èi víi mü ®øc chung vµ h¹nh phóc". T. 1-2, Lu©n §«n, 1793).–850.

196 §©y lµ nãi vÒ cuèn s¸ch cña nhµ sö häc ph¶n ®éng ng­êi §øc, Ph.Rau-m¬: "N­íc Anh n¨m 1835" (F.Raumer. "England im Jahre 1835"), n¨m 1836, xuÊt b¶n ë Lai-pxÝch thµnh hai phÇn.–854.

197 Tesr - Act (Ph¸p lÖnh vÒ sù tuyªn thÖ) n¨m 1673 ®ßi hái nh÷ng ng­êi gi÷ c¸c chøc vô nhµ n­íc ph¶i thõa nhËn gi¸o lý cña nhµ thê Anh. Nh»m chèng l¹i sù ph¶n øng cña nhµ thê Thiªn chóa gi¸o håi bÊy giê, ph¸p lÖnh nµy vÒ sau ®ã biÕn thµnh c«ng cô ®Êu tranh chèng l¹i c¸c gi¸o ph¸i vµ trµo l­­u t«n gi¸o kh«ng chÞu thõa nhËn, trªn møc ®é nµy hay møc ®é kh¸c, nh÷ng gi¸o lý cña nhµ thê chÝnh thèng Anh.

198 §©y lµ nãi vÒ t¸c phÈm cña luËt s­­ U.BlÕch-xt«n ng­êi Anh: "B×nh luËn vÒ luËt ph¸p Anh" (W.Blackstone. "Commentaries on the Laws of England"), xuÊt b¶n n¨m 1765 - 1769, vµ vÒ cuèn s¸ch cña luËt s­­ G.L.§¬-l«n-m¬ ng­êi Thôy SÜ: "HiÕn ph¸p n­íc Anh" (J.L.Delolme. "Constitution de l'Angleterre”) c«ng bè n¨m 1771. C¶ hai t¸c phÈm nµy ®Òu t¸n d­­¬ng chÕ ®é qu©n chñ - lËp hiÕn ë Anh.–857.

199 Magna Charta - Magna Charta Libertatum (§¹i HiÕn ch­­¬ng tù do) lµ mét v¨n kiÖn mµ bän ®¹i phong kiÕn næi lo¹n, ®­­îc giíi hiÖp sÜ vµ thÞ d©n ñng hé, ®· trao cho vua Anh Gi¨ng kh«ng cã ®Êt. B¶n HiÕn ch­­¬ng, ®­­îc ký ngµy 15 th¸ng S¸u 1215, ®· h¹n chÕ quyÒn cña nhµ vua, chñ yÕu cã lîi cho bän ®¹i phong kiÕn, vµ cã mét vµi nh­­îng bé ®èi víi c¸c tÇng líp hiÖp sÜ vµ c¸c thµnh phè; cßn ®èi víi n«ng n«, tøc ®¸m d©n chóng c¬ b¶n, th× b¶n hiÕn ch­­¬ng nµy kh«ng ®em l¹i mét quyÒn nµo c¶.–857.

200 §©y lµ nãi vÒ cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng nh©n d©n réng r·i ®ßi c¶i c¸ch bÇu cö ë Anh, mµ ®Ønh cao lµ n¨m 1831.–862.

201 Ba m­­¬i chÝn ®iÒu kho¶n lµ tÝn ®iÒu cña nhµ thê Anh, ®­­îc nghÞ viÖn Anh th«ng qua vµo n¨m 1571.–870.

202 Corporation Act (S¾c lÖnh vÒ ph­­êng héi), th«ng qua n¨m 1661, ®ßi hßi nh÷ng ng­êi gi÷ nh÷ng chøc vô do ®­îc bÇu cö ra (chñ yÕu lµ c¬ quan qu¶n lý thµnh phè) ph¶i thõa nhËn nh÷ng gi¸o lý cña nhµ thê Anh.–870.

203 Ri-pi-l¬ - xem chó thÝch 160.–875.

204 "The Northern Star" ("Ng«i sao b¾c ®Èu”) lµ tuÇn b¸o Anh, c¬ quan trung ­¬ng cña ph¸i HiÕn ch­­¬ng; ®­­îc thµnh lËp n¨m 1837, b¸o ®ã xuÊt b¶n cho ®Õn n¨m 1852, lóc ®Çu ë LÝt-x¬, cßn tõ th¸ng M­­êi mét 1844 th× ë Lu©n §«n. Ng­êi s¸ng lËp vµ chñ biªn cña tê b¸o ®ã lµ Ph.¤’C«-no; trong nh÷ng n¨m 40. G.H¸c-ni còng tham gia biªn tËp b¸o ®ã. Ph.¡ng-ghen ®· céng t¸c víi b¸o nµy tõ th¸ng ChÝn 1845 tíi th¸ng Ba 1848.–876.

205 "The New Moral World' ("ThÕ giíi ®¹o ®øc míi") lµ tuÇn b¸o cña nh÷ng ng­êi x· héi chñ nghÜa kh«ng t­­ëng do R.¤-oen s¸ng lËp n¨m 1834; xuÊt b¶n cho ®Õn n¨m 1846, lóc ®Çu ë LÝt-x¬, cßn tõ th¸ng M­­êi 1841 th× ë Lu©n §«n. Ph.¡ng-ghen ®· céng t¸c víi b¸o nµy tõ th¸ng M­­êi mét 1843 ®Õn th¸ng N¨m 1845.–876.

206 A.Fonblanque. "England under Seven Administrations". Vol. I – III, London, 1837.–882.