Minh Thực lục và sách Minh Thực lục: Quan hệ Trung Hoa –Việt Nam thế kỷ XIV-XVII phạm Hoàng Quân Lời mở

Khoa học nào cũng coi trọng tư liệu, với khoa học lịch sử thì tư liệu lại là vấn đề tiên quyết, mọi tác phẩm lịch sử đều hình thành trên nền tảng sử liệu và nhà làm sử nào cũng muốn tiếp cận những nguồn tư liệu gốc. Trong các sách sử Việt Nam cổ đại, sử liệu thành văn là thành phần chính, thành phần này từ khởi thủy đã không ngại tiếp thu những di sản trong kho tàng văn hiến Trung Hoa. Sự lưu thông tự nhiên bởi hoàn cảnh địa lý và yếu tố đồng văn khiến các nguồn sử liệu trở thành những giá trị chung. Ngày nay việc khai thác sử liệu từ nguồn sử Trung Quốc vẫn là việc đáng phải làm, vừa để tạo sự phong phú trong nhu cầu tư liệu cho sử Việt, vừa góp phần làm cơ sở khảo cứu một nền văn hóa lớn của nhân loại. Sử ghi chép của Trung Quốc vừa lâu đời vừa liên tục, đó là một đặc điểm ít có trong tổng thể lịch sử thế giới, sự phát triển về sau để hình thành các thể tài hoặc khuynh hướng sử học đều từ cơ sở hoàn bị của sử liệu, Minh Thực lục mà chúng ta tiếp cận là một đại diện tiêu biểu cho nhiều loại sử liệu thành văn xuất hiện vào giai đoạn thịnh đạt của nền sử học Trung Hoa.

1. 
   Thái Tổ Thực lục 太 祖 實 錄, 257 quyển, chép sự việc triều Hồng Vũ và Kiến Văn (1368–1402). Minh Thái tổ họ Chu, tên Nguyên Chương sinh năm 1328, lên ngôi năm 1368, đặt quốc hiệu là Minh, niên hiệu Hồng Vũ, ở ngôi 31 năm, mất năm 1398. Minh Huệ đế tên Duẫn Văn, cháu nội của Nguyên Chương, sinh năm 1377, lên ngôi năm 1398, năm 1399 đổi niên hiệu Kiến Văn, mất năm 1402 trong cuộc chính biến gây ra bởi người chú. Thái tổ Thực lục biên soạn trong khoảng niên hiệu Kiến Văn (1399-1402) do Vương Cảnh 王 景làm tổng tài [chủ biên], đầu niên hiệu Vĩnh Lạc sửa chữa lần thứ nhất do Giải Tấn 解 縉làm Tổng tài, năm Vĩnh Lạc thứ chín (1411) sửa chữa lần thứ hai, do Dương Sĩ Kỳ 楊 士 奇làm Tổng tài, đến năm 1418 hoàn thành. Bản Thái Tổ Thực lục lưu hành hiện nay là bản do Dương Sĩ Kỳ sửa chữa lần hai. Dương Sĩ Kỳ (1365-1444) hiệu Đông Lý, người huyện Thái Hòa tỉnh Giang Tây, quan đến Thị lang bộ Lễ, Đại học sĩ điện Hoa Cái.
   
2. 
   Thái Tông Thực lục 太 宗 實 錄, 274 quyển, chép sự việc triều Vĩnh Lạc (1403– 1424). Thái tông tên Đệ (Lệ), sinh năm 1360, con thứ tư của Nguyên Chương, lên ngôi năm 1403, đổi niên hiệu là Vĩnh Lạc, ở ngôi 22 năm, mất năm 1424. Năm Gia Tĩnh thứ 17 (1358) đổi miếu hiệu là Thành tổ, sử gọi Minh Thành tổ, Thực lục vẫn giữ miếu hiệu cũ là Thái tông. Thái Tông Thực lục làm xong năm Tuyên Đức thứ năm (1430), do Dương Sĩ Kỳ làm Tổng tài.
   
3. 
   Nhân Tông Thực lục 仁 宗 實 錄, 10 quyển, chép sự việc triều Hồng Hi (1424–1425). Nhân tông tên Cao Sí, sinh năm 1378, con trưởng của Đệ, lên ngôi năm 1424, năm 1425 đổi niên hiệu là Hồng Hi, ở ngôi không đầy năm. Nhân Tông Thực lục làm xong năm 1430, do Dương Sĩ Kỳ làm Tổng tài.
   
4. 
   Tuyên Tông Thực lục 宣 宗 實 錄, 115 quyển, chép sự việc triều Tuyên Đức (1426–1435). Tuyên Tông tên Chiêm Cơ, sinh năm 1398, con trưởng của Cao Sí, lên ngôi năm 1425, năm 1426 đổi niên hiệu là Tuyên Đức, ở ngôi 10 năm, mất năm 1435. Tuyên Tông Thực lục làm xong năm 1438, do Dương Sĩ Kỳ làm Tổng tài.
   
5. 
   Anh Tông Thực lục 英 宗 實 錄, 361 quyển, chép sự việc triều Chính Thống (1436-1449), Cảnh Thái (1450-1456), Thiên Thuận (1457–1464). Anh Tông tên Kỳ Trấn, sinh năm 1427, con trưởng của Chiêm Cơ, lên ngôi năm 1435, năm 1436 đổi niên hiệu là Chính Thống, năm 1449 cử binh đánh Ngõa Lạt , bị bắt, em là Kỳ Ngọc [Minh Đại Tông] lên thay, năm 1450 Kỳ Ngọc đổi niên hiệu là Cảnh Thái. Tháng 8 năm 1450 Kỳ Trấn được thả về, làm Thái thượng hoàng. Năm 1457 Kỳ Trấn lấy lại ngôi, đổi niên hiệu là Thiên Thuận, lại ở ngôi đến năm 1464. Anh Tông Thực lục do Lý Hiền 李 賢làm Tổng tài, làm xong năm Thành Hóa thứ ba (1467). Lý Hiền (1408-1466) người Trịnh Châu, Hà Nam, làm quan đến Thượng thư bộ Lại, Đại học sĩ điện Hoa Cái.
   
6. 
   Hiến Tông Thực lục 憲 宗 實 錄, 293 quyển, chép sự việc triều Thành Hóa (1465–1487). Hiến Tông tên Kiến Thâm, sinh năm 1447, con trưởng của Kỳ Trấn, lên ngôi năm 1464, năm 1465 đổi niên hiệu là Thành Hóa, ở ngôi 23 năm, mất năm 1487. Hiến Tông Thực lục do Lưu Cát 劉 吉làm Tổng tài, làm xong năm Hoằng Trị thứ tư (1491). Lưu Cát (1427-1493) tự Hựu Chi, hiệu Ước Am, người huyện Bác Dã, Bắc Trực Lệ, quan đến Thượng thư bộ Hộ, Đại học sĩ điện Cẩn Thân.
   
7. 
   Hiếu Tông Thực lục 孝 宗 實 錄, 224 quyển, chép sự việc triều Hoằng Trị (1488–1505). Hiếu Tông tên Hựu Đường, sinh năm 1470, con thứ ba của Kiến Thâm, lên ngôi năm 1487, năm 1488 đổi niên hiệu là Hoằng Trị, ở ngôi 18 năm, mất năm 1505. Hiếu Tông Thực lục do Lưu Kiện 劉 健, Tiêu Phương 焦 芳làm Tổng tài, làm xong năm Chính Đức thứ tư (1509). Tiêu Phương người huyện Bá Dương tỉnh Hà Nam, quan đến Thượng thư bộ Lại, Đại học sĩ điện Hoa Cái.
   
8. 
   Võ Tông Thực lục 武 宗 實 錄, 197 quyển, chép sự việc triều Chính Đức (1506–1521). Võ Tông tên Hậu Chiếu, sinh năm 1491, con trưởng của Hựu Đường, lên ngôi năm 1505, năm 1506 đổi niên hiệu là Chính Đức, ở ngôi 16 năm, mất năm 1521. Võ Tông Thực lục do Phí Hoằng làm Tổng tài, làm xong năm Gia Tĩnh thứ tư (1525). Phí Hoằng 費 宏 (1468-1535), tự Tử Sung, người huyện Diên Sơn tỉnh Giang Tây, quan đến Thượng thư bộ Hộ, Thượng thư bộ Lại, Đại học sĩ điện Cẩn Thân.
   
9. 
   Thế Tông Thực lục 世 宗 實 錄, 566 quyển, chép sự việc triều Gia Tĩnh (1522–1566). Thế Tông tên Hậu Thông, sinh năm 1507, cháu nội của Kiến Thâm [Hiến Tông], con trưởng của Hưng Hiến vương Hựu Nguyên, lên ngôi năm 1521, năm 1522 đổi niên hiệu là Gia Tĩnh, ở ngôi 45 năm, mất năm 1566. Thế Tông Thực lục do Trương Cư Chính 張 居 正 làm Tổng tài, làm xong năm Vạn Lịch thứ năm (1577). Trương Cư Chính (1525-1572) người huyện Giang Lăng tỉnh Hồ Bắc, tự Thúc Đại, hiệu Thái Nhạc, chính trị gia. Đầu niên hiệu Vạn Lịch, chấp chính 10 năm (1573-1582) thực hiện cải cách.
   
10. 
    Mục Tông Thực lục 穆 宗 實 錄, 70 quyển, chép sự việc triều Long Khánh (1567–1572). Mục Tông tên Tải Hậu, sinh năm 1537, con thứ ba của Hậu Thông, lên ngôi năm 1566, năm 1567 đổi niên hiệu là Long Khánh, ở ngôi sáu năm, mất năm 1572. Mục Tông Thực lục làm xong năm Vạn Lịch thứ hai (1574), do Trương Cư Chính làm Tổng tài.
    
11. 
    Thần Tông Thực lục 神 宗 實 錄, 594 quyển, chép sự việc triều Vạn Lịch (1573–1620). Thần Tông tên Dực Quân, sinh năm 1563, con thứ ba của Tải Hậu, lên ngôi năm 1572, năm 1753 đổi niên hiệu là Vạn Lịch, ở ngôi 48 năm, mất năm 1620. Thần Tông Thực lục do Cố Bỉnh Khiêm 顧 秉 謙làm Tổng tài, làm xong năm Sùng Trinh thứ ba (1630). Cố Bỉnh Khiêm người Côn Sơn phủ Tô Châu, Nam Trực Lệ, quan đến Thượng thư bộ Lễ, Đại học sĩ điện Trung Cực.
    
12. 
    Quang Tông Thực lục 光 宗 實 錄, tám quyển, chép sự việc triều Thái Xương (1620). Quang Tông tên Thường Lạc, sinh năm 1582, con trưởng của Dực Quân, lên ngôi năm 1620, niên hiệu Thái Xương, ở ngôi hai tháng thì mất. Quang Tông Thực lục ban đầu do Diệp Hướng Cao 葉 向 高làm tổng tài, sau do Cù Duy Hoa 霍 維 華sửa lại, làm xong năm Thiên Khải thứ ba (1623).
    
13. 
    Hy Tông Thực lục 熹 宗 實 錄, 84 quyển, chép sự việc triều Thiên Khải (1621–1627). Hy Tông tên Do Hiệu, sinh năm 1605, con trưởng của Dực Quân, lên ngôi năm 1620, năm 1621 đổi niên hiệu là Thiên Khải, ở ngôi 7 năm, mất năm 1627. Hy Tông Thực lục do Ôn Thể Nhân làm Tổng tài, làm xong khoảng cuối niên hiệu Sùng Trinh (1634, 1635). Ôn Thể Nhân 溫 體 仁người huyện Ô Trình tỉnh Triết Giang, quan đến Thượng thư bộ Lại, Đại học sĩ điện Trung Cực.
    

Nội dung Thực lục ghi chép rất rộng, gồm: chính sách pháp lệnh, điển chương chế độ, việc sách lập hoàng thái hậu, hoàng phi, hoàng thái tử, sách phong quận vương, vương phi, công chúa; việc hoàng đế tuần thú biên cương hoặc thân chinh, cùng các loại lễ nghi, tế tự; đất đai của các thân vương, việc phong tước và thế tập, văn võ đại thần tước công, hầu, bá tật bệnh về hưu; việc phong chức cho hàng tam công, tam thiếu, hai kinh, năm phủ, sáu bộ, đô sát viện và quan chức cao cấp ở trung ương và địa phương; việc lập mới hoặc bãi bỏ, sáp nhập nha môn các cấp; sự lai vãng của các bộ tộc ở biên cương; việc triều cống, giao thiệp hoặc buôn bán của các nước lân cận; nguyên nhân và diễn biến các cuộc chiến tranh; tiểu truyện các nhân vật trọng yếu; thiên văn, địa lý, khí tượng, thủy lợi, thuế khóa, nhân khẩu, điền thổ, trồng trọt, chăn nuôi, vận chuyển, đồn điền, thương mại… Các lĩnh vực, sự kiện, hiện tượng trong mỗi điều mục được biên chép một cách có đối chiếu và hệ thống, vì thế Minh Thực lục được xem là nguồn tư liệu tối cơ bản trong việc nghiên cứu lịch sử nhà Minh.

Vì được biên soạn theo quan điểm của nhà cầm quyền, nên trong Minh Thực lục nhiều sự thật bị che đậy hoặc được ghi nhận sai. Tuy nhiên giới sử học vẫn xem đây là nguồn tư liệu gốc rất quý báu, nhất là về biên niên sự kiện, do việc tổ chức biên soạn có quy mô lớn, sự đối chiếu rộng khắp và đọc duyệt chu đáo nên sự kiện được đề cập có khi sai khác về chi tiết hoặc mâu thuẫn trong nội dung nhưng ngày tháng thì khá chính xác.

Minh Thực lục chưa từng được khắc in, nên chỉ lưu hành bản chép tay. Đương thời, bản chính được lưu trữ trong tòa Hoàng Sử Thinh¹, nơi này, ngoài Thực lục, còn cất chứa ngự bút của các vua tiền triều cùng tài liệu cơ mật. Phó bản được cất giữ ở nội các, dùng làm tài liệu tham khảo riêng cho các quan tham gia biên soạn Thực lục của các đời vua tiếp theo. Năm Vạn Lịch thứ 6 (1578), có chỉ dụ cho sao chép Thực lục cỡ nhỏ, nhân vụ này, Thực lục của 10 triều trước đó được sao chép rộng rãi. Các bản lưu hành đến nay đa số là những bản sao hoặc sao lại của đợt sao chép năm 1578, bản chính ở Hoàng Sử Thinh và phó bản ở nội các đều không còn nguyên vẹn, vì chuyển sao nhiều lần nên nội dung Minh Thực lục không ít chỗ sai biệt.

Ngoài ra, Thanh Sử cảo - Nghệ văn chí còn ghi nhận các bộ Thực lục do tư nhân biên soạn, chép việc cuối đời Minh và triều Vĩnh Lịch (1647-1661), là các bộ Minh Quý Thực lục 明 季 實 錄sáu quyển do Cố Viêm Võ 顧 炎 武soạn, Vĩnh Lịch Thực lục 永 歷 實 錄25 quyển do Hoàng Tông Hy 黃 宗 羲soạn, Vĩnh Lịch Thực lục 26 quyển do Vương Phu Chi 王 夫 之soạn². Các Thực lục trên ứng với giai đoạn mà sử Trung Quốc gọi là thời kỳ Nam Minh (1644-1661), lúc này người Mãn đã làm chủ Trung Hoa, hậu duệ họ Chu chỉ còn giữ được vài vùng đất ở mấy tỉnh phía Nam.

“Họ Triều nói: Đời sau làm Sử, về thể loại có ba: thể Biên niên tức lấy ngày tháng của sự kiện mà sắp xếp theo từng năm, gốc từ Tả Khâu Minh; thể Kỷ truyện, chép về hành trạng, sự tích trước sau của từng nhân vật vua, quan, gốc từ Tư Mã Thiên; thể Thực lục, tên gọi này bắt đầu từ nhà Lương, đến đời Đường thì thịnh hành, về cách thức, thể này gồm thu hai thể Biên niên và Kỷ truyện, do các sử quan muốn biên chép cho đầy đủ sự việc nên thâu thập làm vậy, chứ ban đầu không có ý gia công tạo tác, nên không đủ để xem là phương pháp [của sử gia]” [Nguyên. Mã Đoan Lâm. Văn hiến Thông khảo, Kinh tịch khảo, Sử bộ, tự].

Trích dẫn của Mã Đoan Lâm về ý của Triều Công Võ trong Quận Trai độc thư chí cho thấy thể Thực lục là một thể tài hỗn hợp giữa Biên niên và Kỷ truyện.

Thư mục qua các đời như Kinh tịch chí trong Tùy thư, Kinh tịch chí trong Cựu Đường thư, Nghệ văn chí trong Tân Đường thư, Nghệ văn chí trong Tống sử, Nghệ văn chí trong Minh sử, Tứ khố toàn thư tổng mục, Nghệ văn chí trong Thanh sử cảo… đều không xếp Thực lục thành một loại độc lập mà thảng hoặc được chép phụ theo loại tạp sử hoặc loại biên niên. Đến đầu thế kỷ XX, Lương Khải Siêu, trong một nghiên cứu về truyền thống sử học Trung Quốc, xếp Thực lục vào nhóm “biệt thể” loại Truyện ký³.

Giữa thế kỷ XX, bằng nhãn quan khoa học trong việc phân loại và nhận định giá trị sử liệu, giá trị sử liệu trong Thực lục được giới sử học nhìn nhận một cách khách quan hơn. Trong Trung Quốc sử luận tập, Tiễn Bá Tán 翦 伯 贊xem Thực lục là một thể tài lịch sử độc lập, như các thể tài Chính sử (như 24 bộ sử), Biên niên (như Tư trị Thông giám), Kỷ sự bản mạt (như Thông giám kỷ sự bản mạt), Biệt sử (như Thông điển), Tạp sử (như Đại Thanh hội điển), Phương chí (như Thiên hạ quận quốc lợi bệnh thư), Phổ Diệp (các loại gia phả), Bút ký⁴. v.v…

Các từ điển chuyên ngành lịch sử hoặc văn hiến học hiện nay xác định tính chất Thực lục thuộc loại Biên niên tức là loại sử liệu dài hơi⁵. Khi bình luận về thể tài Thực lục, Uông Đan 汪 丹– một sử gia hiện đại chuyên khảo bình sử thư – nhận xét: “Thể loại Thực lục tuy chép việc không thẳng nhưng do sự phong phú về chi tiết, rõ ràng và thực tế nên có giá trị cao về mặt sử liệu, cung cấp nhiều tài liệu trọng yếu cho việc soạn sử các đời”⁶.

Tóm lại, dần về sau này, giới sử học càng xem trọng sử liệu từ Thực lục, nếu cẩn thận kê cứu và loại bỏ các việc được biên chép sai sự thật do bị chi phối bởi quan điểm của nhà cầm quyền đương thời, thì Thực lục quả thật là một kho tư liệu cho nhiều ngành, ngoài chuyên ngành sử học.

II. 2. Giá trị Sử liệu của Minh Thực lục đối với việc soạn sử ở Trung Quốc

Như đã nói qua ở phần tổng quan, Thực lục được biên soạn dựa vào nguồn văn bản hành chính các loại, có thể phân thành hai nguồn chính yếu là các chỉ dụ từ trên xuống và các tấu sớ từ dưới lên, hai nguồn này phản ánh rõ nét sự hoạt động /tồn tại của một thể chế, chi phối mọi hoạt động của xã hội.

Ưu điểm nổi bật của Thực lục nằm ở những văn bản đã sao lục gần như toàn vẹn các chỉ dụ của nhà vua và các báo cáo, kiến nghị của các quan với ngày tháng cụ thể cho từng sự việc cụ thể, một số trong các văn bản này gần với hình thức công báo ngày nay. Các nhà làm sử thuộc mọi thể tài như thông sử, biên niên, kỷ sự v.v… đều có thể dựa vào nguồn tư liệu Thực lục để sắp xếp thành sách sử. Do nguồn tư liệu tối cơ bản về triều Minh là nguồn Đáng án (Hồ sơ lưu trữ) hiện đã thất tán hư hủy phần lớn trong những biến cố lịch sử, vì vậy Minh Thực lục hiện tồn là một tập hợp sử liệu cơ bản, hệ thống nhất về thời Minh, nơi bảo lưu chủ yếu các tư liệu đầu tiên.

Ngược dòng lịch sử học thuật, có thể thấy từ cuối thời Minh đầu Thanh, một số sử quan và sử gia có điều kiện tiếp cận với nguồn Thực lục đã sử dụng tư liệu này cho việc biên soạn của họ, như Cốc Ứng Thái trong Minh sử kỷ sự bản mạt (1658)⁷, Đàm Thiên trong Quốc xác (1653)⁸, Vạn Tư Đồng trong Minh sử cảo (1702).

Trong đó, Minh sử cảo là cơ sở để Vương Hồng Tự 王 鴻 緒 và Trương Đình Ngọc 張 廷 玉 đời Thanh cải bổ thành bộ Minh sử, bộ chính sử cuối cùng của chế độ phong kiến Trung Quốc do sử quan quản lý việc biên soạn⁹.

Dùng Thực lục các triều đầu nhà Minh như Thái Tổ, Thái Tông, Nhân Tông làm đối tượng để nghiên cứu, tức bình luận, phân tích, so sánh với các nguồn sử liệu khác đã được một số học giả giữa thời Minh như Lang Anh 郎 瑛trong Thất tu loại cảo¹⁰, Chúc Doãn Minh 祝 允 明trong Quốc triều điển cố¹¹ [Dã ký], Vương Thế Trinh 王 世 貞trong Sử Thừa khảo ngộ¹² v.v… Trong nhiều học giả thời Minh, Vương Thế Trinh được xem là xuất sắc hơn cả, bởi những ý kiến hoài nghi sự chân xác trong một số sự kiện, đồng thời, ở những điểm có thể lý giải bằng phép biện chứng hoặc căn cứ vào ưu thế trên xác suất tư liệu đồng đại, họ Vương tiến hành khảo đính, chứng minh sự sai lầm hoặc cố ý làm sai sự thực lịch sử của các sử quan.

Đầu đời Thanh, việc khảo chứng được tiếp tục bởi học giả Tiền Khiêm Ích 錢 謙 益với Thái Tổ Thực lục biện chứng [trong Mục trai sơ học tập]¹³, họ Tiền gần như cả đời nghiên cứu sử nhà Minh, rất chú trọng phép biện chứng, dùng từ tư liệu gốc cho đến dã sử, bút ký đương thời, tiếp cận cả văn bản từ các kho lưu trữ của tiền triều làm căn cứ khảo biện. Nối tiếp họ Tiền, những học giả tên tuổi trong suốt đời Thanh như Tiền Đại Hân 錢 大 昕, Cố Viêm Võ 顧 炎 武, Toàn Tổ Vọng 全 祖 望, Từ Càn Học 徐 乾 學v.v… đều gia công nghiên cứu Minh Thực lục và có những thành tựu nhất định góp vào lịch sử học thuật.

Như vậy, ngoài giá trị sử liệu, Minh Thực lục còn là một đối tượng khá hấp dẫn cho học giả khai thác để nghiên cứu, ngay cả trong giai đoạn lịch sử mà nó còn được xem như vùng cấm.

Từ thời [Trung Hoa] Dân quốc (1911) đến nay, việc ứng dụng sử liệu và nghiên cứu sử liệu Minh Thực lục ngày càng chuyên sâu và có hệ thống, học giả trong và ngoài Trung Quốc mỗi người mỗi cách tiếp cận, khai thác và hoàn thiện không ngừng, ở đây chúng tôi chỉ khái quát về ba lĩnh vực nổi bật và cần thiết đối với độc giả Việt Nam, đó là các vấn đề văn bản học (Trung Quốc gọi là Bản bản học版 本 學); dùng Minh Thực lục khảo đính Minh sử và nghiên cứu/hệ thống Minh Thực lục theo chuyên đề.
II. 2. a. Văn bản và văn bản học

Như đã nói sơ lược ở phần tổng quan, Minh Thực lục là tên gọi chung cho 13 Thực lục các triều vua Minh, toàn là văn bản viết tay, tổng cộng hơn 40.000 trang. Trước thời Vạn Lịch (1573–1615), mỗi triều chỉ có hai bộ Thực lục được chia ra cất kỹ ở Văn khố Nội các và Văn khố Hoàng cung. Năm 1578, do đợt sao chép nhân bản nên số lượng có tăng thêm, mặc dù trải qua nhiều biến cố, ngày nay vẫn còn nhiều bản để có thể bổ sung cho nhau thành một bộ hoàn chỉnh. Dưới đây là 4 bản khá tốt về chất lượng và khá nhiều về số trang:

1. Quán bản 館 本, nay ở Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ, là bản từng lưu trữ ở Quốc lập Bắc Bình đồ thư quán, đây là bản sao từ bản Hồng cách¹⁴ 紅 格 本, gồm các Thực lục từ Thái Tổ đến Hi Tông (13 bộ), nguyên sao lại từ bản ở Văn khố Nội các. Thời Dân quốc, khi chưa có quy ước của nhóm hiệu khám, các học giả cũng gọi bản này là bản Hồng cách, bản này rộng 17,3 cm, cao 22,2 cm, mỗi trang 12 hàng, mỗi hàng 24 chữ.

Quán bản tuy đủ 13 bộ, nhưng mất nhiều trang, là bản được thống nhất dùng làm bản nền trong công tác hiệu khám.

2. Quảng bản 廣 本, tức “Quảng phương ngôn quán bản 廣 方 言 館 本”, bản này viết trên giấy có kẻ hàng, kích thước 17,3 x 22,2cm, trang 13 hàng, hàng 22 chữ. Gồm các Thực lục từ Thái Tổ đến Quang Tông (12 bộ)

3. Bão bản 抱 本, tức “Bão Kinh lâu bản 抱 經 樓 本”, kích thước 16,2 x 26,5 cm, trang 9 hàng, hàng 20 chữ. Đầu thời Dân quốc, Bão bản từng được cất giữ trong tàng thư tư gia họ Lưu ở Ngô Hưng, Thư viện tỉnh Giang Tô chép lại một bộ. Năm 1940, Lương Hồng Chí 梁 鴻 志lấy Bão bản bổ sung cho Gia bản (xem dưới) và in ảnh ấn Minh Thực lục. Bão bản gồm các Thực lục từ Thái Tổ đến Thần Tông (11 bộ).

4. Gia bản 嘉 本, tức “Gia Nghiệp đường bản 嘉 業 糖 本.” Bản này viết trên giấy viền chỉ tơ hồng, có kẻ hàng, kích thước 15,4 x 21,4cm, trang 10 hàng, hàng 22 chữ. Gia bản có đủ 13 bộ, thiếu một số quyển, cũng ở tàng thư nhà họ Lưu ở Ngô Hưng. Lương Hồng Chí lấy Bão bản bổ túc mấy quyển bị thiếu của Gia bản, in ảnh ấn năm 1942 (xem trên).

Ngoài bốn bản khá dày dặn nêu trên, còn có hơn 10 loại bản viết khác có thể bổ túc riêng cho Thực lục từng triều như: Trung bản/中 本[Quốc lập trung ương đồ thư quán bản], Lễ bản/禮 本[Quốc lập Bắc Bình đồ thư quán tàng Lễ Vương phủ bản] bổ túc thêm cho triều Thái Tổ; Thần bản/晨 本[Thần Phong Các bản] bổ túc triều Nhân Tông; các bản An Lạc đường, Bắc Đại [Bắc Kinh Đại học], Bắc Nhân [Sở nghiên cứu khoa học Nhân văn Bắc Kinh], bản viện Hàn lâm đời Minh bổ túc cho triều Anh Tông; Các bản/閣 本[Thiên Nhất Các bản, Triết Giang] bổ túc cho triều Thế Tông; bản Võ Hán đại học bổ túc cho triều Mục Tông; Chu bản/朱 本 [Nội các đại khố tàng Minh Nội các chu ti lan tinh tả bản/bản son – từ kho lớn Nội các (Thanh), nguyên từ Nội các đời Minh, viết trên giấy có viền chỉ tơ màu son, chữ viết cực đẹp] bổ túc triều Thần Tông…và Khố bản [Nội các đại khố bản] gồm những tờ rời rạc được thu gom lại sau những biến cố, bản này bổ túc cho Thực lục vài triều đại, tuy nhiên đã mất đầu mất đuôi không thành quyển được.

Tóm lại, tình trạng văn bản Minh Thực lục đã phải qua nhiều biến cố, lần nhà Minh mất vào tay nhà Thanh và những biến loạn đầu thời Dân quốc, tuy có nhiều bản mà nằm tản lạc, không nơi nào đủ. Một nỗ lực đầu tiên là của học giả Lương Hồng Chí, ông đã tập họp tương đối khá đầy đủ và cho ra đời bản in chụp vào năm 1940, bản này đã tạo thuận lợi rất nhiều cho phong trào nghiên cứu Minh Thực lục thời kỳ đầu.

Thành quả to lớn của ngành văn bản học riêng trong việc chỉnh lý Minh Thực lục thuộc về tập thể học giả, lần lượt trước sau có thể kể là Phó Tư Niên 傅 斯 年, Lý Tấn Hoa 李 晉 華, Na Liêm Quân那 廉 君, Lý Thi Hi李 詩 熙, Phan Xác 潘 悫, Lý Quang Đào李 光 濤, Vương Sùng Võ王 崇 武, Ngô Tương Tương 吳 相 湘, Diêu Gia Tích 姚 家 積, Hoàng Chương Kiện黃 彰 健, Dương Khánh Chương 楊 慶 章v.v…Họ đã miệt mài trong 30 năm, từ năm 1931 đến năm 1961, để làm công tác hiệu khám, các văn bản được tập họp lại để so sánh đối chiếu, đánh dấu từng chữ nhầm chữ sai, hoặc dư thiếu… của từng trang văn bản. Trên cơ sở lấy Quán bản làm nền, các bản khác giúp xác định những sai lầm, hoặc dựa vào xác suất hoặc dựa vào sự hợp lý, đồng thời tham khảo các nguồn sử khác. Các ghi chép về những chữ sai hoặc dị biệt được đánh số quyển, trang, hàng tương đương với văn bản gốc, rất tiện dụng trong tra cứu, về chi tiết của công việc có thể nêu ba thí dụ:

1/ Trong Thái Tổ Thực lục quyển 47, có một đoạn văn nói về việc Minh Thái Tổ sai sứ sang tế thần sông núi nước Nam, ở trang 5b hàng thứ 6, Quán bản có cụm từ “An Nam chi sơn/Núi ở An Nam” hiệu khám so với Quảng bản và nêu: “trên chữ An có chữ phàm 凡”, tức dòng này trong Quảng bản viết là “ phàm An Nam chi sơn.”

2/ Cũng ở quyển 47, trang 5b, dòng thứ 7, địa danh “Tiên Du” (Quán bản), hiệu khám so thấy Quảng bản viết là “Du Tiên”[sai vẫn ghi nhận].

3/ Thái Tổ Thực lục quyển 128, trang 5a, hàng thứ 4 có câu “Nãi khiển tứ chiếu dụ Vĩ huynh tiền An Nam Trần Thúc Minh” (bèn ban chiếu dụ anh của Vĩ là Trần Thúc Minh [vua] trước của An Nam). Nhóm hiệu khám căn cứ vào 3 bản và nêu: “Quảng bản, Gia bản, Bảo bản viết chữ Tứ 賜 là Sứ 使, đúng, Gia bản chữ Huynh 兄 viết nhầm thành chữ Cập 及”¹⁵.

Các trường hợp nêu trên để thấy việc làm cẩn thận, chi tiết, tinh tế của nhóm hiệu khám. Tuy nhiên việc làm của nhóm hiệu khám chỉ dừng ở sự sai lệch giữa các bản Minh Thực lục hiện có hoặc giữa Minh Thực lục với các sách sử Trung Quốc, nếu mở rộng hiệu khám thêm nữa thì có thể thấy trong thí dụ thứ 3, cả bản nền (Quán bản) và ba bản đối chiếu đều sai ở điểm: Trần Vĩ (nhà Minh gọi Phế Đế Nghiễn là Trần Vĩ) là bác của Trần Thúc Minh (nhà Minh gọi Trần Nghệ Tông là Trần Thúc Minh), không phải là anh như các bản chép. Tuy nhiên vẫn phải thừa nhận việc hiệu khám của các vị này rất nghiêm túc, và toàn bộ Minh Thực lục hiệu khám ký [khoảng 12.500 trang in] ra đời cùng lúc với bản ảnh ấn Minh Thực lục năm 1962¹⁶ quả là đã đem đến những lợi ích thiết thực cho giới học thuật.

Từ lúc phổ biến Minh Thực lục, học giả chuyên nghiên cứu sử nhà Minh tiến một bước thật xa so với trước đó, một khuynh hướng dùng các sử liệu loại khác Minh Thực lục hoặc các sự kiện lịch sử có tính tương quan được chép ngắt quãng trong Minh Thực lục để nghiên cứu về sự chân xác của sự kiện, công việc này có thể xếp vào loại nghiên cứu Minh Thực lục, gần giống với việc dùng Minh Thực lục để hiệu đính Minh sử, tuy nhiên ở đây, đối tượng được khảo đính là Minh Thực lục. Vì khó có thể khảo đính toàn bộ Minh Thực lục, các học giả chỉ chọn chuyên đề hoặc một giai đoạn nào đó để nghiên cứu, như Trần Học Lâm陳 學 霖, chọn giai đoạn đầu nhà Minh với Minh Thực lục dữ Minh sơ sử sự nghiên cứu/ 明 實 錄 與 明 初 史 事 研 究(1995), Lê Bang Chính 黎 邦 正và Lê Minh 黎 明với Minh Thực lục đích tu soạn cập sử liệu giá trị bình hỗ/ 明 實 錄 的 修 撰 及 史 料 價 值 評 詁 (1992). Đối với khối tư liệu quá đồ sộ như Minh Thực lục, việc nghiên cứu chúng sẽ rất khó tiến hành nếu không có sự trích lục thành hệ thống chuyên đề, vì vậy lại nảy sinh khuynh hướng tập hợp sử liệu theo lĩnh vực, như dân tộc, kinh tế, quân sự, khoa học kỹ thuật…hoặc theo vùng địa lý v.v… Năm 1943, Haneda Toru [亨 羽 田] đã làm xong phần liên quan đến Mãn Châu và Mông Cổ trong Thái Tổ Thực lục và Thái Tông Thực lục²⁰, và Tamura Jitsuzo [田 村 實 造] đã làm tiếp việc này trong Thực lục của các triều kế tiếp²¹, rất nhiều những công trình loại này đã được xuất bản mà đỉnh cao là khoảng từ 1990 đến 1995 với 20 quyển Minh Thực lục loại toản, trong đó là từng tập các trích lục thuộc lĩnh vực văn hóa, giáo dục, khoa học kỹ thuật, quan hệ ngoại giao, quân sự, luật pháp, tiểu sử và chuyên đề phân vùng địa lý [một số tỉnh thành] và chương trình này vẫn đang tiếp tục. Độc giả quan tâm các thông tin này nên lưu ý thêm phần “Sưu tập các trích dẫn Minh Thực lục” trong bài viết của Tiến sĩ Geoff Wade mà chúng tôi đã dịch toàn bộ và in trong sách này. Bảng thư mục ấy sẽ giúp chúng ta theo dõi tiến trình nghiên cứu và tổng hợp tài liệu của các học giả Trung Quốc và Nhật Bản một cách có hệ thống hơn. [Ngoài các công trình được biên soạn chỉ dựa trên Minh Thực lục, thư mục của Wade còn thu thập các nghiên cứu thuộc dạng có đề cập hoặc có trích dẫn Minh Thực lục cùng với nhiều tư liệu từ nguồn khác như Minh Thực lục phân loại chỉ dẫn/ 明 實 錄 分 類 指 引 (1983–1988) của giáo sư Từ Hoằng thuộc đại học Đài Loan, hay như công trình Minh Thực lục nghiên cứu/明 實 錄 研 究 (2003) của Tạ Quý An, đây là các sách đáng tham khảo để có một cái nhìn khái quát về Minh Thực lục và những vấn đề liên quan đến Minh Thực lục.

Với ý đồ để độc giả Việt Nam tiếp cận tổng quan chương trình và mục tiêu mà NUS hướng đến, chúng tôi giới thiệu trong sách này bản dịch tiếng Việt từ nguyên tác tiếng Anh bài nghiên cứu Minh thục lục, một nguồn sử liệu Đông Nam Á²⁴ của tiến sĩ Geoff Wade, một thành viên của NUS, người đã qua quá trình tiếp cận, nghiên cứu về đề tài này từ những năm 80 của thế kỷ trước²⁵. Trong vài chương đoạn, nghiên cứu của G. Wade có thể xem là luận đề Trung Quốc học, cũng có thể xem là luận đề Việt Nam học, tôi hy vọng độc giả sẽ tìm thấy ở đó những dấu vết và cung âm hấp dẫn của vài mảng khuất trong những thời điểm lịch sử mà Wade gợi lên.

Trong dòng chính sử Trung Hoa thì Việt Nam, Triều Tiên và Nhật Bản là ba quốc gia được biên chép nhiều hơn các nơi khác, do có quan hệ sớm, do đồng văn, do tiếp cận địa lý và có lẽ đều là mục tiêu mà Trung Quốc muốn bị ảnh hưởng. Đời Minh mở rộng hơn sự giao thông về phía biển Nam, tức vùng Đông Nam Á ngày nay, khiến cho Việt Nam từ chỗ quan hệ đất liền với Trung Hoa lại thêm phần quan hệ trên biển. Do chồng chất bởi điều kiện lịch sử ấy nên đối với khu vực Đông Nam Á, Việt Nam lại chiếm một số lượng lớn sử liệu trong Minh Thực lục.

Bắt đầu từ năm 1368, là năm Chu Nguyên Chương lên ngôi Hoàng Đế Trung Hoa, sự kiện có liên quan đến Đại Việt và Champa (Chiêm Thành) được ghi chép đến năm 1640 tức gần dứt triều Sùng Trinh (đến năm 1644). Thời gian ấy (1368–1640) Đại Việt trải qua Trần – Hồ, Lê – Mạc, Lê – Trịnh – Nguyễn, cụ thể từ 2 năm cuối triều vua Trần Dụ Tông (1341-1369) cho đến đời vua Lê Chân Tông (1634-1649). Trong khoảng thời gian 272 năm này, các vương triều Champa lui dần về Nam, khoảng những năm cuối cùng triều Sùng Trinh nhà Minh, vài văn bản cho thấy vẫn còn có sự giao thiệp với quốc vương Chiêm Thành, địa bàn của Champa trong giai đoạn này ở khoảng phía nam Đại Lãnh đến Phan Thiết. Như trên là tóm tắt về thời gian và không gian mà tập sử liệu biên dịch từ Minh Thực lục này đề cập đến.
IV. 2. Thời điểm sử dụng tư liệu Minh Thực lục

Tham khảo tư liệu từ Minh Thực lục vào việc biên soạn hoặc nghiên cứu sử Việt Nam, trên thực tế cho thấy khá muộn. Năm 1950, học giả Nhật Bản Yamamoto Tatsuro đã xuất bản An Nam sử nghiên cứu (quyển 1), công trình này thu thập khá nhiều văn bản Minh Thực lục với hình thức sao y nguyên bản. Đến khoảng những năm 1955, 1956, học giả Đào Duy Anh bắt đầu tham khảo An Nam sử nghiên cứu I để bổ sung cho quyển Lịch sử Việt Nam (1955), trong lời tựa cho lần tái bản 1958, Đào Duy Anh viết: “…Trong sự viết lại này, tôi đã nhờ được vài chuyên tác gần đây của các nhà sử học để bổ sung và sửa chữa, đặc biệt là sách Lý Thường Kiệt của ông Hoàng Xuân Hãn và sách Việt Nam lịch sử nghiên cứu I của nhà sử học Nhật Bản Sơn Bản Đạt Lang [Yamamoto Tatsuro]. Đối với tác phẩm sau viết bằng chữ Nhật, tôi rất tiếc chưa thể khai thác nó đầy đủ, song những tài liệu bằng chữ Hán, nhất là tài liệu Trung Quốc do tác giả dẫn dụng đã giúp tôi rất nhiều” (trang 5 – LSVN). Trong lần viết lại này, tư liệu Minh Thực lục đã giúp tác giả bổ sung nhiều sự kiện và tình tiết, số liệu quan trọng thời thuộc Minh và kháng chiến chống Minh. Khoảng mười năm sau, ở các chú thích trong Đại Việt sử ký toàn thư (1967) [Toàn thư] của Đào Duy Anh thỉnh thoảng ta thấy dẫn nguồn Hoàng Minh Thực lục, hoặc những khảo cứu địa lý, địa danh trong Đất nước Việt Nam qua các đời (1964) vẫn được tham khảo gián tiếp từ nguồn Yamamoto Tatsuro²⁶. Tên sách Hoàng Minh Thực lục mà Đào Duy Anh nêu nguồn chính là Minh Thực lục, vài học giả Nhật Bản giai đoạn sớm sử dụng bản in 1942 của Lương Hồng Chí để tiến hành nghiên cứu thường gọi Minh Thực lục là Hoàng Minh Thực lục, như ngoài Yamamoto Tatsuro còn thấy Mano Senryu với Hoàng Minh Thực lục tư khảo.

Năm 1976, trong công trình nghiên cứu Một số trận quyết chiến chiến lược trong lịch sử dân tộc²⁷, chương III và chương IV của sách này viết về chiến thắng Tốt Động – Chúc Động và chiến thắng Chi Lăng – Xương Giang, là hai trận đánh lớn mang ý nghĩa quyết định trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, nhóm tác giả đã sử dụng nhiều tư liệu Minh Thực lục trong An Nam sử nghiên cứu²⁸, những dữ liệu về quân số, về nhân vật tham chiến hoặc những tình tiết thuộc phạm vi nội tình quân Minh… rõ ràng đã làm sinh động hơn trong việc phục dựng lại các chiến trường cách nay đã gần 600 năm. Tuy nhiên nếu như được tham khảo trực tiếp tất cả các văn bản liên quan đến cuộc chiến chống Minh, nhiều chi tiết khá đắt giá khác hẳn đã được khai thác, thí dụ như trong văn bản ngày 26/12 năm Tuyên Đức thứ nhất [23/1/1427], một sắc lệnh của hoàng đế Tuyên Đức điều động quân lực cả hai Kinh Nam, Bắc, các đô ty của 13 hành tỉnh trong toàn quốc, luôn cả Trung đô Lưu thủ ty [Lâm Hào, An Huy] vốn là đội quân bảo vệ lăng…tất cả gom được bảy vạn, giao cho Liễu Thăng và Mộc Thạnh²⁹. Số phận của đạo quân này chúng ta đều đã biết, nhưng đằng sau thông tin của văn bản ấy và một vài văn bản liên quan đã bộc lộc sự mòn mỏi sức dân, sự kiệt quệ kinh tế và cũng cho thấy đó là niềm hy vọng cuối cùng của Minh triều nhằm duy trì sự đô hộ An Nam.

Nhìn chung, trong giai đoạn đầu tham khảo Minh Thực lục gián tiếp từ An Nam sử nghiên cứu, vài sử phẩm của giới sử học Việt Nam đã khai thác những gì có được một cách hữu hiệu, điều này độc giả có thể thấy qua các trang viết về tài chính – kinh tế và hành chính thời thuộc Minh trong Lịch sử Việt Nam (1958) của Đào Duy Anh.

Sau An Nam sử nghiên cứu I, năm 1985 ra đời một nghiên cứu chuyên đề viết về triều đại Hồ Quý Ly, chuyên đề này đã sử dụng khá nhiều tư liệu Minh Thực lục của hai triều Thái Tổ (Hồng Vũ) và Thái Tông (Vĩnh Lạc), Việt Nam, Hồ Quý Ly và triều Minh (1371–1421) của John. K. Whitmone³⁰ [Viện nghiên cứu Châu Á, Đại học Michigan, USA] là một cuốn sử khá hiếm về đề tài và thể loại này, và hình như công trình này được biết đến rất ít ở Việt Nam.

Việc khai thác trực tiếp sử liệu Việt Nam từ Minh Thực lục bắt đầu thấy qua bộ thông sử được biên soạn gần đây của Viện Sử học, trước mắt, trong tập III - Lịch sử Việt Nam, thế kỷ XV–XVI³¹, lời nói đầu của tập này viết: “Về nguồn sử liệu cổ của Trung Quốc, ngoài các bộ sách như “Minh sử”, “Minh sử kỷ sự bản mạt”…, đã khai thác trực tiếp nhiều tư liệu quý giá về quan hệ Việt Nam – Trung Quốc thế kỷ XV – XVI, trong bộ “Minh Thực lục” tàng trữ tại thư viện Trung Quốc học ở Matxkva mà Việt Nam không có (với các quyển Minh Thái Tông Thực lục,…, Minh Thần Tông Thực lục).” Về xuất xứ, đây là bản in năm 1942 của Nam Kinh quốc học đồ thư quán (bản Lương Hồng Chí). Giới hạn niên đại của Lịch sử Việt Nam III ứng với 10/13 triều Minh Thực lục, các tư liệu được khai thác rất nhiều, theo ba hướng: một là, tóm tắt ý chính hoặc rút tỉa những số liệu cần thiết; hai là, chọn dịch nguyên văn những văn bản cần thiết và ba là dùng tư liệu từ Minh Thực lục để đối chiếu với các tài liệu khác. Nguồn tư liệu phong phú trong Minh Thực lục đã giúp nhóm tác giả Lịch sử Việt Nam III triển khai việc mở rộng nhiều vấn đề mà Toàn thư hoặc các nguồn tài liệu khác chỉ nhắc đến mà không nói rõ nội dung sự kiện hoặc thậm chí chưa từng đề cập đến, thí dụ như phần viết về “Vấn đề biên giới Việt Nam – Trung Quốc ở thế kỷ XV” (chương V), ở đây ta sẽ thấy những sự kiện được Toàn thư ghi nhận rất nhạt như: “Năm 1442, tháng 10, sai Triệu Thái sang Minh tâu về việc địa phương châu Khâm”, sự kiện được nhắc đến với cách ghi nhận như vậy khá nhiều trong Toàn thư, người đọc đời nay không tài nào hiểu nổi “việc địa phương châu Khâm” là việc gì, đầu đuôi ra sao, chỉ có thể đoán rằng đó là việc khá quan trọng, phải giải quyết ở cấp sứ bộ, những văn bản tường thuật nội dung từ nguyên nhân đến hiện trạng việc này có trong Minh Thực lục phần nào giúp chúng ta hiểu rõ hơn vấn đề chỉ được ghi chép đại khái trong Toàn thư.

Nhóm tác giả Lịch sử Việt Nam III đã nỗ lực khá nhiều trong việc sử dụng các tư liệu mới và qua công trình này có thể thấy được giá trị thực dụng của sử liệu Minh Thực lục. Bên cạnh những thành công đáng kể, Lịch sử Việt Nam III cũng có vài sơ suất – thường khó tránh khỏi đối với loại công trình phải xử lý quá nhiều tư liệu – như trong sự kiện tấn công Lão Qua (Bắc Lào) của vua Lê Thánh Tông, từ chỗ hiểu nhầm Xa Lý³² là 1 thôn dẫn đến lý luận không phù hợp (Lịch sử Việt Nam III, tr. 291,292), thật ra Xa Lý là một ty Tuyên ủy (gần như khu tự trị) thuộc loại diện tích rộng (tương đương một phủ) thống hạt nhiều lãnh địa của những tộc Thái khác, giáp và ở phía bắc Lão Qua. Rất nhiều văn bản trong Minh Thực lục đề cập đến những xung đột trong nội bộ Xa Lý, giữa Xa Lý và các ty Tuyên ủy khác.