Ch­¬ng III dn C­

N¨m 1926, theo §Þa d­ c¸c tØnh B¾c kú cña Ng« Vi LiÔn, toµn tØnh Nam §Þnh gåm 2 phñ, 7 huyÖn, 78 tæng, 708 x·.

III. C¸c h×nh thøc liªn kÕt – kÕt cÊu céng ®ång

Gia ®×nh vµ dßng hä lµ hai néi dung da d¹ng vµ cã tÝnh lÞch sö. Gia ®×nh cña ng­êi ViÖt ë Nam §Þnh, ngoµi nh÷ng th«ng sè chung cña c­ d©n ng­êi ViÖt, cßn cã nh÷ng ®Æc tr­ng riªng g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh céng ®ång c­ d©n. XÐt vÒ mÆt céi nguån, lµng x· cña c­ d©n ng­êi ViÖt lµ s­ ph¸t triÓn, më réng cña gia téc khëi ®Çu hay tõ mét hä gèc råi tõ ®ã tiÕp nhËn thªm c¸c dßng hä kh¸c b»ng nhiÒu quan hÖ kh¸c nhau.

VÒ mÆt lÞch sö, gia ®×nh cña ng­êi ViÖt chÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c cña chÕ ®é phong kiÕn theo t­ t­ëng Nho gi¸o. X­a kia h×nh th¸i cÊu tróc gia ®×nh theo kiÓu tam ®¹i, tø ®¹i ®ång ®­êng kh¸ phæ biÕn, nh­ng sau nµy, c¬ cÊu ®ã nhanh chãng chuyÓn ®æi sang h×nh th¸i tiÓu gia ®×nh h¹t nh©n, nh­ng vÉn bÞ rµng buéc, chi phèi trong mèi quan hÖ víi gia ®×nh lín vµ më réng ra lµ mèi quan hÖ gia téc. Trªn thùc tÕ, quy m« gia ®×nh ®ang cã nh÷ng biÕn ®æi theo h­íng h¹t nh©n ho¸. C¸c kÕt qu¶ kh¶o s¸t nghiªn cøu tai lµng Duyªn Thä, huyÖn Giao Thuû (n¨m 2000) cho thÊy, lo¹i h×nh gia ®×nh h¹t nh©n chiÕm tíi trªn 80%, c¸c lo¹i h×nh gia ®×nh kh¸c chiÕm tû lÖ thÊp vµ th­êng lµ c¸c lo¹i gia ®×nh khiÕm khuyÕt.

Trong mèi liªn hÖ víi gia ®×nh, dßng hä lu«n lu«n ®ãng vai trß rÊt quan träng. Theo thèng kª b­íc ®Çu, ë Nam §Þnh hiÖn nay cã trªn 50 dßng hä, trong ®ã chiÕm tû lÖ d©n sè ®«ng lµ c¸c dßng hä: TrÇn, NguyÔn, Lª, Ph¹m, Ninh, Tèng, §inh, Mai, Ng«, §µo, Hå, D­¬ng, TrÞnh, Cao, Bïi, L­u, §ç, M¹c, Vò, §Æng, §oµn, Hµ, Hoµng, KhuÊt, L­¬ng, §ång, L·, Lý.... Sè hä cã ë Nam §Þnh chiÕm kho¶ng 80% sè hä cã trong c¶ n­íc ¹³.

Gièng nh­ nhiÒu ®Þa ph­¬ng kh¸c ë ViÖt Nam, ë Nam §Þnh, dßng hä vµ gia ®×nh cã mèi quan hÖ h÷u c¬ víi nhau ®Ó tõ ®ã h×nh thµnh chÕ ®é t«ng téc, t«ng ph¸p. D­íi thêi Ph¸p thuéc, trong c¸c thiÕt chÕ trong lµng x· ®· h×nh thµnh nªn Héi ®ång téc biÓu. Trong nh÷ng thËp kû 50 vµ 60 cña thÕ kû tr­íc, do sù t¸c ®éng cña chiÕn tranh vµ phong trµo tËp thÓ ho¸ ë n«ng th«n ®· lµm cho vai trß cña dßng hä bÞ suy gi¶m nh­ng søc sèng cña nã vÉn tån t¹i ©m Ø. Tõ thËp kû 80 trë l¹i ®©y, víi chÝnh s¸ch më cöa trong c¬ chÕ thÞ tr­êng vµ nh÷ng ®æi thay to lín ë n«ng th«n kÓ tõ sau “kho¸n 10’’, vai trß cña gia ®×nh vµ dßng hä ®­îc phôc h­ng trë l¹i ë hÇu kh¾p c¸c vïng n«ng th«n Nam §Þnh.

X­a kia ë c¸c vïng quª, mçi dßng hä, ngoµi nh÷ng ho¹t ®éng tÝn ng­ìng chung ®Òu cã kh«ng gian sinh tån mµ ë ®ã ph¶n ¸nh vai trß vµ vÞ trÝ cña dßng hä ®ã trong céng ®ång lµng x·. Cho ®Õn nay, trªn vïng Nam §Þnh vÉn phæ biÕn c©u “Hoµnh Nha hä Vò, Trµ Lò hä TrÇn’’ chÝnh lµ ph¶n ¸nh ®Æc tr­ng ®ã. Theo s¸ch Tªn lµng x· ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XIX (thuéc c¸c tØnh tõ NghÖ TÜnh trë ra) th× cã kho¶ng h¬n 300 lµng x· mµ tªn gäi cã ch÷ “X¸” g¾n liÒn víi mét dßng hä nhÊt ®Þnh. Còng theo s¸ch trªn, ë Nam §Þnh cã gÇn 30 lµng x· cã ®Æc ®iÓm ®ã nh­ Phan X¸, Hé x¸ (tøc Hå X¸), §ç X¸, Vò X¸, Ng« X¸, Lª X¸, La X¸, Lai x¸ (tøc L¹i X¸), Tèng X¸, L­¬ng X¸, NguyÔn X¸, Lç X¸, Phïng X¸. PhÇn lín c¸c lµng nµy tËp trung ë c¸c huyÖn thuéc vïng ®Êt cao trong tØnh nh­ Vô B¶n, Mü Léc, ý Yªn, Nam Trùc, Trùc Ninh...

Ngµy nay kh«ng cßn mét lµng nµo cßn kiÓu c­ tró lµng mét hä mµ trªn thùc tÕ tån t¹i phæ biÕn trong mét lµng cã nhiÒu dßng hä. (Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¬ chÕ thÞ tr­êng cµng më réng th× hiªn t­îng tô c­ cña c¸c dßng hä sÏ suy gi¶m mµ hiÖn t­îng ph©n t¸n sÏ më réng- nªn cã nhµ nghiªn cøu gäi lµ hiÖn t­îng hËu dßng hä). Tuy nhiªn, trong mét lµng, mçi hä l¹i tËp trung c­ tró trong mét khu vùc nhÊt ®Þnh. Quan hÖ huyÕt thèng ®­îc bæ sung thªm b»ng quan hÖ ®Þa vùc c­ tró lµm cho dßng hä thªm v÷ng ch¾c, æn ®Þnh.

Dßng hä lµ mét h×nh thøc qu¶n lý, lÊy huyÕt thèng lµm mèi d©y liªn kÕt vµ do ®ã, vai trß cña dßng hä vµ tr­ëng hä cã ¶nh h­ëng rÊt lín ®èi víi c¸c thµnh viªn trong dßng hä. Tõ rÊt sím c¸c dßng hä ®· x©y dùng gia ph¶ ®Ó cñng cè néi bé gia téc trong lµng x·. Gia quy cña hä Vò ë Hoµnh Nha lµ mét vÝ dô. Trong gia quy nµy ghi râ: “CËy m¹nh lõa dèi yÕu, lÊy nhiÒu hiÕp Ýt, lÊy giµu th«n tÝnh nghÌo, b¹c ®·I ng­êi t«n tr­ëng, l¨ng nhôc kÎ thÊp hÌn, ng­êi trÎ xóc ph¹m ng­êi giµ, ng­êi trong hä nµo thÊy th× c¨m ghÐt’’. Trong mét dßng hä th­êng cã c¸c chi, ph¸i. Nguyªn t¾c huyÕt thèng lµ ph©n biÖt tr­ëng- thø vµ th©n phËn tõng thµnh viªn trong mèi quan hÖ dßng hä còng ®­îc ph©n chia vµ kÕ thõa theo ng«i thø nµy. Trong mçi dßng hä l¹i cã tr­ëng téc, tr­ëng chi, tr­ëng ph¸i. Nh÷ng ng­êi nµy cã vai trß gi÷ tõ ®­êng, h­¬ng khãi vµ tæ chøc cóng giç, t¶o mé, xö lý c¸c m©u thuÉn trong néi téc. Cho ®Õn hiÖn nay, nhiÒu dßng hä cßn ®Ò ra h×nh thøc khen th­ëng khuyÕn häc cña riªng dßng hä m×nh.

Trong nh÷ng n¨m 1980, khi dßng hä håi sinh, l¹i xuÊt hiÖn nh÷ng b¶n gia quy míi. Quy ph¹m dßng hä Do·n t¹i Hoµnh NhÞ huyÖn Giao Thuû ®­îc tr×nh bµy

b»ng v¨n vÇn, trong ®ã ghi râ:

“Cïng x©y dùng tõ ®­êng lÞch sö

Tæ tiªn ta mu«n sù vinh hoa

Gãp c«ng x©y dùng nø¬c ta

§øc tµi v¨n vâ Do·n nhµ gia phong

Gãp c«ng søc tÊm lßng v× tæ

§Ó ch¸u con trong hä gÇn nhau” ¹⁴

Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, sù kÕt hîp v­¬ng quyÒn víi dßng hä ®· t¹o ra nh÷ng danh h­¬ng väng téc. ë vïng ®ång b»ng B¾c Bé x­a kia tõng næi tiÕng: “§«ng Cæ Am, Nam Hµnh ThiÖn’’. ¥ mçi lµng trªn l¹i cã nh÷ng dßng hä lín, s¶n sinh nhiÒu sÜ phu, quan l¹i, khoa b¶ng nh­ lêi truyÒn tông d©n gian vÒ “Quan Hµnh ThiÖn, kiÖn Hoµnh Nha’’ .

Trong thËp kû 80 vµ 90 cña thÕ kû tr­íc cïng víi sù håi sinh cña c¸c dßng hä, ë c¸c lµng x·, phong trµo x©y dùng tõ ®­êng cña c¸c dßng hä, chi hä diÔn ra kh¸ m¹nh mÏ. Theo thèng kª n¨m 1998, toµn tØnh cã 3368 tõ ®­êng dßng hä (vµ c¸c chi hä, kÓ c¶ c¸c dßng hä ®­îc t¸ch ra tõ mét hä gèc ban ®Çu, liªn quan ®ªn m©u thuÉn trong c¸c dßng hä). Cã thÓ nãi tõ n¨m 1990 trë l¹i ®©y phong trµo tu söa tõ ®­êng vµ l¨ng mé tæ diÔn ra rÇm ré, nhiÒu nhµ thê b»ng gç ®­îc thay b»ng nhµ thê bª t«ng cèt thÐp bÒ thÕ. Mçi dßng hä ®Òu tæ chøc vËn ®éng lßng h¶o t©m cña con ch¸u trong hä ®ang sinh sèng trªn mäi vïng cña tæ quèc vµ trong céng ®ång ng­êi Nam §Þnh ®ang sinh sèng ë n­íc ngoµi. Mçi dßng hä cßn tæ chøc c¸c Héi ®ång hay Ban qu¶n lý dßng hä ®Ó ®iÒu hµnh c«ng viÖc cña hä.

Mçi dßng hä bao giê còng duy tr× vµ tiÕn hµnh c¸c nghi lÔ dßng hä trong ®ã tËp trung chñ yÕu th«ng qua ngµy giç tæ hä g¾n liÒn víi ®¹o lý “uèng n­íc nhí nguån’’. X­a kia, mçi dßng hä ®Òu cã ruéng h­¬ng ho¶ ®Ó ch¨m lo viÖc hä, cßn hiÖn nay, viÖc tÕ tù tæ tiªn ®­îc tiÕn hµnh trªn c¬ së ®ãng gãp cña c¸c thµnh viªn trong hä (chñ yÕu lµ theo suÊt ®inh). Theo tµi liÖu kh¶o s¸t t¹i mét sè lµng x· cho thÊy sè ruéng hä kh«ng ®ång ®Òu nhau trong c¸c lµng x·. VÝ dô t¹i lµng Hoµnh Nha tr­íc ®©y, dßng hä Hoµng Väng cã tæng sè 5 mÉu B¾c Bé bao gåm ®Êt tõ ®­êng, ao, ruéng, trong khi ®ã, dßng hä Cao TrÇn cã tíi 12 mÉu, gåm c¶ ruéng häc ®iÒn cña dßng hä. Tµi liÖu ®iÒu tra vÒ quan hÖ dßng hä hiÖn nay t¹i lµng Hoµnh Nha (1999) cho thÊy quan niÖm “ mét giät m¸u ®µo h¬n ao n­íc l· ’’ vÉn ®­îc 74 % ng­êi ®­îc pháng vÊn kh¼ng ®inh lµ ®óng. T­¬ng tù nh­ vËy lµ quan niÖm “mét ng­êi lµm quan c¶ hä ®­îc nhê’’ .

Lµng x· ë Nam §Þnh nãi riªng vµ ë ViÖt Nam nãi chung lµ céng ®ång c­ d©n tù nhiªn ®­îc tËp hîp theo quan hÖ ®Þa vùc, quan hÖ nghÒ nghiÖp vµ trªn mét khÝa c¹nh nµo ®ã lµ céng ®ång c­ d©n theo tæ chøc hµnh chÝnh.

Trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn, lµng x· ®· trë thµnh mét céng ®ång kinh tÕ. Tõ c¸c gia téc xÐt vÒ mÆt céi nguån, cïng víi qu¸ tr×nh t¨ng tr­ëng d©n sè, x¸o trén c­ d©n, quan hÖ h«n nh©n..., c¸c lµng tõ quan hÖ th©n téc trë thµnh quan hÖ l¸ng giÒng lµ chÝnh. §iÒu ®ã g¾n liÒn víi ®Æc tr­ng cña nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cæ truyÒn, s¶n xuÊt nhá tiÓu n«ng.

§Ó ®¶m b¶o s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ c©n b»ng x· héi cho nh÷ng ng­êi lµm nghÒ n«ng, trong c¸c lµng x· ®· xuÊt hiÖn c¸c h­¬ng ­íc, kho¸n ­íc, trong ®ã quy ®Þnh kh¸ chÆt chÏ vÒ ®êi sèng s¶n xuÊt, vÒ tæ chøc vµ qu¶n lý x· héi, vÒ sinh ho¹t tinh thÇn vµ v¨n ho¸ cña nh©n d©n c¸c lµng x·. Tr­íc hÕt, ®ã lµ nh÷ng quy ®Þnh vÒ l·nh thæ cña lµng vµ nh÷ng kho¸n ­íc quy ®Þnh vÒ quyÒn sö dông nh÷ng ®Êt ®ai Êy. H­¬ng ­íc còng quy ®Þnh vÒ s¶n xuÊt vµ b¶o vÖ m«i tr­êng, ng¨n ngõa ph¸ ho¹i ¶nh h­ëng tíi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. C¸c lµng cã nghÒ thñ c«ng th× cã c¸c kho¸n ­íc liªn quan ®Õn ngµnh nghÒ vµ tæ chøc ph­êng héi. H­¬ng ­íc lµng x· cßn quy ®Þnh quyÒn h¹n lÒ lèi lµm viÖc cña bé m¸y chøc dÞch, c¸c xãm ngâ, phe, gi¸p, héi, ph­êng; nh÷ng quy ®Þnh vÒ trËt tù an ninh, c¸c nguyªn t¾c th­ëng ph¹t.

§¸ng l­u ý lµ trong thêi Ph¸p thuéc, theo thèng kª trong H­¬ng ­íc ViÖt Nam cña ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi (n¨m 1991) cã trªn 5000 b¶n H­¬ng ­íc c¶i l­¬ng, trong ®ã cã kh«ng Ýt c¸c b¶n h­¬ng ­íc cña c¸c lµng c«ng gi¸o hoÆc lµng cã d©n gi¸o, d©n l­¬ng nh­ ë c¸c lµng Doanh Ch©u, Trïng Quang, Trïng Ph­¬ng (H¶i HËu), §Þch Gi¸o, Thuû DÜnh, Tån Thanh (Giao Thuû). C¸c H­¬ng ­íc nµy ®­îc viÕt theo khu«n mÉu chung vµ viÕt b»ng 3 thø ch÷: hoÆc lµ ch÷ Quèc ng÷, hoÆc lµ ch÷ H¸n, hay ch÷ Ph¸p. Ngoµi phÇn thÓ hiÖn ph¸p luËt ®­¬ng ®¹i, h­¬ng ­íc quy ®Þnh c¸c ho¹t ®éng nh­ vÖ n«ng, ngô c­, qu©n ph©n ®iÒn thæ, h«n lÖ, tang lÖ, canh phßng, kªu gäi ®oµn kÕt l­¬ng gi¸o, ¨n ë thuËn hoµ. Theo thèng kª tõ tµi liÖu trªn, ®Õn n¨m 1945, toµn tØnh Nam §Þnh lóc bÊy giê cã 675 b¶n H­¬ng ­íc ¹⁵.

Trong bøc tranh chung cña ®ång b»ng s«ng Hång, lµng x· Nam §Þnh ®· ph¶n ¸nh tÝnh ®a d¹ng cña c¸c lo¹i h×nh lµng x·. Nh­ mét th«ng sè chung, lµng x· ë Nam §Þnh chñ yÕu lµ lµng n«ng nghiÖp ®an xen c¸c lo¹i h×nh kinh tÕ kh¸c. Trong kÕt cÊu kinh tÕ lµng x· phæ biÕn cã 3 thµnh phÇn: n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp vµ th­¬ng nghiÖp, trong ®ã tuú tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ mµ xuÊt hiÖn c¸c lµng mang ®Æc tr­ng nghÒ nghiÖp nh­ lµng bu«n v¶i B¸o §¸p (Nam Trùc), bu«n b¸n thuèc b¾c L­¬ng KiÖt, Cao H­¬ng (Vô B¶n), lµng nghÒ hay lµng thñ c«ng nh­ lµng dÖt Ph­¬ng Thµnh, lµng rÌn V©n Chµng, c¸c lµng nghÒ nh­ t¬ lôa QuÇn Anh, s¬n mµi Hæ S¬n, gß ®ång Bµn KÕt, ch¹m ®¸ Th¸i La, ®an l­íi Vâng Cæ, lµng méc La Xuyªn, ®óc ®ång Tèng X¸..., c¸c lµng chµi, lµng lµm muèi ë ven biÓn...

XÐt vÒ kÕt cÊu x· héi- v¨n ho¸ cã thÓ thÊy ë Nam §Þnh cã c¸c lo¹i h×nh lµng Nho häc-khoa b¶ng nh­ Hµnh ThiÖn (Xu©n Tr­êng), Cæ LÔ (Trùc Ninh), Cæ Chö, Th­îng Lao (Nam Trùc), Tam §¨ng, La Ng¹n (ý Yªn)...; C¸c lµng c«ng gi¸o ë Xu©n Tr­êng, H¶i HËu; lµng gi¸o ph­êng Hång ThuËn ë Giao Thuû; c¸c lµng t©n, lµng cùu liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh khai hoang lÊn biÓn vµ x­a kia lµ c¸c lµng hay ph­êng thuû c¬ liªn quan ®Õn ®Æc ®iÓm c­ tró vµ ph­¬ng thøc m­u sinh trªn s«ng n­íc...

Lµng x· Nam §Þnh lµ céng ®ång ®a chøc n¨ng, lµ mét phøc hîp cña nhiÒu tæ chøc x· héi. C¸c mèi liªn kÕt trong lµng bao gåm nghÒ nghiÖp, t«n gi¸o, tÝn ng­ìng, ®ia vùc c­ tró, ®¬n vÞ hµnh chÝnh, quan hÖ dßng m¸u, trong ®ã cã sù kÕt hîp kh¸ chÆt chÏ mèi quan hÖ l¸ng giÒng vµ quan hÖ huyÕt thèng. C¬ cÊu tæ chøc qu¶n lý lµng x· ®­îc vËn hµnh th«ng qua sù kÕt hîp gi÷a ph¸p luËt cña Nhµ n­íc vµ h­¬ng ­íc, tôc lÖ cña lµng x· mang tÝnh tù qu¶n t­¬ng ®èi cao.

ë n­íc ta, qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®« thÞ diÔn ra kh¸c víi c¸c n­íc T©y ¢u. Cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX, khi thùc d©n Ph¸p x©m l­îc n­íc ta, ë ®ång b»ng s«ng Hång chØ cã Th¨ng Long- Hµ Néi lµ mét ®« thÞ thùc sù. Trong thêi Ph¸p thuéc, ®Æc biÖt sang ®Çu thÕ kû XX, khi thùc d©n Ph¸p b¾t tay vµo khai th¸c thuéc ®Þa, x©y dùng mét sè c«ng tr×nh s¶n xuÊt tiªu dïng th× c¸c ®« thÞ míi b¾t ®Çu ®­îc më réng thªm vµ d©n sè còng t¨ng lªn. ë ®ång b»ng s«ng Hång h×nh thµnh 3 ®« thÞ lín lµ Hµ Néi, H¶i Phßng, Nam §Þnh. Cho ®Õn thêi ®iÓm hiÖn nay, tØnh Nam §Þnh cã 1 thµnh phè vµ 9 thÞ trÊn:

Nam §Þnh lµ thµnh phè lín thø ba cña ®ång b»ng s«ng Hång, d©n sè 165.649 ng­êi (1989), 204.784 ng­êi (1999), n»m ë phÝa b¾c tØnh thuéc h÷u ng¹n s«ng Nam §Þnh, chç nèi th«ng víi s«ng Hång. S«ng §µo ch¶y xuyªn qua thµnh phè. S«ng Hång ch¶y qua ®Þa phËn thµnh phè 5 km. Nam §Þnh c¸ch trung t©m thñ ®« Hµ Néi vÒ phÝa nam, rÊt thuËn lîi vÒ giao th«ng c¶ ®­êng thuû vµ ®­êng bé.

Nam §Þnh lµ mét ®« thÞ t­¬ng ®èi cæ, x­a kia gäi lµ VÞ Hoµng. Thêi TrÇn thuéc lé Thiªn Tr­êng, thêi Lª thuéc thõa tuyªn Thiªn Tr­êng, råi xø S¬n Nam, S¬n Nam H¹ mµ d©n gian quen gäi lµ Xø Nam, Nam H¹. Sö cò ghi: n¨m 1262, Th­îng hoµng TrÇn Th¸i T«ng ngù vÒ quª cò, ban tiÖc cho d©n chóng, ®æi h­¬ng Tøc MÆc thµnh phñ Thiªn Tr­êng; cho x©y 2 cung Trïng Quang vµ Trïng Hoa. Tõ ®Êy, Thiªn Tr­êng ®­îc coi lµ kinh ®« thø hai cña Nhµ TrÇn sau Th¨ng Long. Thµnh Nam §Þnh ®­îc x©y vµo n¨m Gia Long thø 3 (1804). Theo §¹i Nam nhÊt thèng chÝ: Thµnh tØnh Nam §Þnh chu vi 830 tr­îng7 th­íc 3 tÊc, cao 1 tr­îng 2 th­íc 2 tÊc, më 4 cöa, hµo réng 6 tr­îng s©u 6 th­íc, ë ®Þa phËn 2 x· Tøc MÆc vµ N¨ng TÜnh huyÖn Mü Léc. N¨m Gia Long thø 3 ®¾p b»ng ®Êt, n¨m Minh M¹ng thø 14 (1833) x©y b»ng g¹ch.

Thµnh Nam §Þnh trë thµnh thñ phñ cña Nam §Þnh TrÊn råi Nam §Þnh tØnh tõ 1832. Thµnh ®· bÞ ph¸ n¨m 1891 chØ cßn l¹i Cét cê vµ ®o¹n thµnh ë phÝa b¾c.

Thµnh phè Nam §Þnh hiÖn nay lµ trung t©m cña phñ Thiªn Tr­êng x­a vèn lµ mét thµnh phè cã truyÒn thèng v¨n hiÕn. Thêi x­a, ®©y lµ mét trong 6 n¬i trong c¶ n­íc cã tr­êng thi H­¬ng, lµ mét trong 3 ®« thÞ bao gåm Hµ Néi, HuÕ, Nam §Þnh ®­îc dùng cét cê. Thµnh phè Nam §Þnh lµ thµnh phè gi÷ ®­îc nhiÒu nÐt cæ kÝnh, nhiÒu di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ næi tiÕng cã gi¸ trÞ. C¸c phè cò cña Nam §Þnh còng b¾t ®Çu b»ng tªn “Hµng” nh­ khu 36 phè ph­êng cña Th¨ng Long- Hµ Néi, nh­ Hµng GiÊy, Hµng DÇu, Hµng ThiÕc, Hµng §ång, Hµng S¾t, Hµng Läng hay Hµng N©u, n¬i ë cña nhµ th¬ Tó X­¬ng.... Lµ mét c¶ng s«ng, Nam §Þnh cã c¸c bÕn ®ß Quan, ®ß B¸i, sang Th¸i B×nh x­a cã bÕn T©n §Ö (nay lµ cÇu T©n §Ö). Tõ Nam §Þnh cã thÓ ®i thuyÒn vµo Thanh Ho¸, NghÖ An qua s«ng Nam §Þnh, s«ng §¸y råi kªnh ®µo nhµ Lª qua cöa ThÇn Phï .

PhÝa b¾c thµnh phè lµ lµng Tøc MÆc, n¬i ë cña c¸c vua TrÇn khi lµm Th¸i th­îng hoµng cßn dÊu tÝch hµnh cung cña nhµ TrÇn. T¹i khu vùc nµy cßn cã th¸p Phæ Minh x©y dùng tõ thêi Lý, tõng cã ®Ønh chïa Phæ Minh lµ mét trong “An Nam tø ®¹i khÝ”.

D­íi thêi ph¸p thuéc, ®« thÞ Nam §Þnh cã nhiÒu thay ®æi. S«ng VÞ Hoµng bÞ lÊp ®Ó më réng ®« thÞ. Nhµ th¬ Tó X­¬ng trong VÞ Hoµng hoµi cæ tõng m« t¶:

“Tr¬× kia xui khiÕn s«ng nªn b·i

N¨m 1889, nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh ®­îc thµnh lËp vµ lµ nhµ m¸y dÖt lín nhÊt §«ng D­¬ng lóc bÊy giê. V× thÕ, thµnh phè Nam §Þnh ®­îc gäi lµ Thµnh phè DÖt.

Tõ sau c¸ch m¹ng th¸ng 8-1945 vµ nhÊt lµ sau ngµy gi¶i phãng miÒn b¾c 1954 råi thèng nhÊt ®Êt n­íc n¨m 1975, phµnh phè Nam §Þnh còng ®­îc quan t©m ph¸t triÓn. Khu phè cò ®­îc söa sang bªn chî Rång, c¸c c¬ së c«ng nghiÖp ®­îc më r«ng vµ ph¸t triÓn, nhiÒu c«ng tr×nh v¨n ho¸ x· héi ®­îc x©y dùng lµm ®æi thay, ph¸t triÓn thµnh phè cæ Nam §Þnh. Trong qu¸ tr×nh thay ®æi ®Þa d­ hµnh chÝnh, thµnh phè Nam §Þnh lu«n lu«n trë thµnh trung t©m chÝnh trÞ- kinh tÕ v¨n ho¸ cña c¸c tØnh hîp nhÊt nh­ Nam Hµ 1965 (Nam §Þnh, Hµ Nam), Hµ Nam Ninh 1(976), råi tØnh Nam Hµ (1992) vµ tØnh Nam §Þnh tõ 1996 ®Õn nay.

Thµnh phè Nam §Þnh hiÖn nay næi lªn nh­ mét ®« thÞ h¹t nh©n cña chuçi ®« thÞ phÝa nam ®ång b»ng s«ng Hång.

HiÖn nay thµnh phè Nam §Þnh cã 15 ph­êng: Bµ TriÖu, Cöa B¾c, H¹ Long, Ng« QuyÒn, NguyÔn Du, N¨ng TÜnh, Phan §×nh Phïng, Quang Trung, TrÇn H­ng §¹o, TrÇn §¨ng Ninh, Tr­êng Thi, TÕ X­¬ng, V¨n MiÕu, VÞ Hoµng, VÞ Xuyªn; 7 x· ngo¹i thµnh: Léc An, Léc H¹, Léc Hoµ, Léc V­îng, Mü X¸, Nam Phong, Nam V©n.

Cïng víi ®« thÞ lín Nam §Þnh, qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c thÞ trÊn còng diÔn ra g¾n liÒn víi sù h×nh thµnh c¸c trung t©m hµnh chÝnh. Theo ghi chÐp cña c¸c sö gia triÒu NguyÔn trong §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, ë Nam §Þnh ®· cã thµnh phñ Thiªn Tr­êng vµ NghÜa H­ng vµ lþ së c¸c huyÖn lóc bÊy giê:

• 
  Lþ së huyÖn Nam Ch©n ë x· B¸ch TÝnh.
  
• 
  Lþ së huyÖn Ch©n Ninh ë th«n Néi x· C¸t Chö.
  
• 
  Lþ së huyÖn Th­îng Nguyªn ë x· §Æng X¸. Tr­íc ë x· An L¸, n¨m Minh MÖnh thø 4 dêi ®Õn ®©y.
  
• 
  Lþ së huyÖn Mü Léc ë x· §«ng MÆc, tr­íc kia ë x· H÷u BÞ, n¨m Gia Long thø 15 dêi ®Õn chç hiÖn nay.
  
• 
  Lþ së huyÖn Thiªn B¶n ë ®Þa phËn 2 x· Th¸i La vµ Ch©u B¹c, tr­íc lµ lþ së cña ph©n phñ, n¨m Tù §øc thø 5 ®æi thµnh lþ së cña huyÖn.
  
• 
  Lþ së ph©n phñ NghÜa H­ng ë x· L¹c ChÝnh huyÖn ý Yªn; tr­íc kia ë x· V¹n §iÓm, n¨m Minh MÖnh thø 6 dêi ®Õn chç hiÖn nay.
  
• 
  Lþ së huyÖn Phong Doanh ë x· Th­îng §éng, tr­íc kia ë x· Ng« X¸, n¨m Gia Long thø 18 dêi ®Õn chç hiÖn nay.
  

Cho ®Õn hiÖn nay ë Nam §Þnh c¸c thÞ trÊn ®­îc ph©n bè nh­ sau: thÞ trÊn Ng« §ång (huyÖn lþ huyÖn Giao Thuû); c¸c thÞ trÊn Yªn §Þnh (huyÖn lþ), ThÞnh Long, Cån thuéc huyÖn H¶i HËu; thÞ trÊn LiÔu §Ò (huyÖn lþ), R¹ng §«ng thuéc huyÖn NghÜa H­ng; thÞ trÊn Cæ LÔ huyÖn lþ huyÖn Trùc Ninh; thÞ trÊn G«i huyÖn lþ huyÖn Vô B¶n; thÞ trÊn L©m- huyÖn lþ huyÖn ý Yªn. Mét sè huyÖn tõng s¸t nhËp tr­íc ®©y võa míi t¸ch ra ®ang trong qu¸ tr×nh x©y dùng thÞ trÊn t¹i huyÖn lþ míi.

Nh×n chung c¸c thÞ trÊn ®­îc x©y dùng trªn c¬ së huyÖn lþ nªn b¶n th©n nã mang tÝnh chÝnh trÞ vµ trªn thùc tÕ khi cã biÕn ®éng vÒ hµnh chÝnh, kh«ng ®ãng vai trß trung t©m th× yÕu tè ®« thÞ bÞ suy gi¶m dÇn v× víi t­ c¸ch lµ huyÖn lþ, c¸c ®« thÞ nµy ph¸t triÓn më chiÒu réng g¾n liÒn víi viÖc x©y dùng c«ng së vµ c¸c c«ng tr×nh c«ng céng.

4 Quan hÖ giai cÊp

Quan hÖ giai cÊp d­íi thêi phong kiÕn

C¸c nguån sö liÖu hiÖn nay cho biÕt trong buæi ®Çu triÒu Lª, chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam ph¸t triÓn rùc rì. Mét trong nh÷ng bÝ quyÕt ®em l¹i nÒn thÞnh trÞ ®ã chÝnh lµ chÝnh s¸ch tÝch cùc ®Èy m¹nh khÈn hoang vµ chÕ ®é qu©n cÊp c«ng ®iÒn cho n«ng d©n c¸c lµng x·. Sang thÕ kû XVIII ®Çu thÕ kû XIX, chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam b­íc vµo khñng ho¶ng triÒn miªn, nh÷ng biÕn ®éng s©u s¾c diÔn ra trªn c¸c mÆt kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi. §Çu thÕ kû XIX, do sù ph¸t triÓn t­ h÷u vµ sù lòng ®o¹n ruéng c«ng cña giai cÊp phong kiÕn, chÕ ®é qu©n cÊp c«ng ®iÒn tan r·, m©u thuÉn giai cÊp gi÷a giai cÊp phong kiÕn vµ n«ng d©n diÔn ra quyÕt liÖt ë nhiÒu n¬i trªn ®Êt n­íc ta, trong ®ã cã Nam §Þnh.

C¨n cø vµo §Þa b¹ Gia Long n¨m thø t­ (1805) t¹i 65 x· th«n thuéc huyÖn Vô B¶n vµ 28 x· th«n thuéc huyÖn Mü Léc, TiÒn H¶i (1828) tû lÖ t­ ®iÒn ë Vô B¶n lµ 67% vµ tû lÖ c«ng ®iÒn lµ 17%. Riªng huyªn Mü Léc- n¬i cã nhiÒu ®Êt b·i båi ven s«ng Hång nªn cßn nhiÒu ®Êt c«ng: 43%, nh­ng hÇu hÕt lµ ®Êt b·i båi ch­a khai ph¸ ¹⁶.

T×nh h×nh kiªm tÝnh ruéng ®Êt cña ®Þa chñ ®· ®­îc Phan Huy Chó ph¶n ¸nh trong LÞch triÒu hiÕn ch­¬ng lo¹i chÝ: “N­íc ta cã trÊn S¬n Nam H¹ lµ cã nhiÒu ruéng vµ ®Êt b·i c«ng, cßn c¸c xø kh¸c th× c¸c h¹ng ruéng c«ng kh«ng cã mÊy; dï xø nµo cã n÷a th× còng chØ ®ñ cung cÊp binh l­¬ng vµ ngô léc, kh«ng ®ñ chia cho c¸c h¹ng”. ë vïng ven biÓn tuy cã nhiÒu ruéng ®Êt b·i c«ng nh­ng nh­ s¸ch Nam §Þnh ®Þa d­ chÝ: “hµo lý th­êng bao chiÕm, d©n nghÌo kh«ng ®­îc h­ëng c«ng lîi’’. Trµ Lò x· chÝ chÐp: “B¶n x· tr­íc kh«ng cã ruéng ®Êt t­, chØ cã ruéng thÇn, ruéng PhËt’’ vµ theo §Þa b¹ x· Trµ Lò, ruéng ®Êt c«ng cña x· lµ 1111 mÉu, 5 sµo vµo thêi Gia Long th× ®Õn n¨m Minh MÖnh thø 10 (1829) chØ cßn 805 mÉu. Còng theo s¸ch trªn th× thñ ®o¹n chiÕm c«ng vi t­ cña ®Þa chñ, c­êng hµo ë ®©y lµ “c¸c ®iÒn hé ®­a ®¬n xin c¶i trang, mua b¸n tËu phÕ ®Ó xin tr­ng khÈn råi biÕn thµnh t­ ®iÒn hoÆc Èn lËu ruéng ®Êt c«ng’’. §Þa b¹ x· Hoµnh Nha lËp n¨m Minh MÖnh thø 9 (1828) cho biÕt tæng sè ruéng ®Êt c«ng t­ cña c¶ x· lµ 1966,8 mÉu, nh­ng tÇng líp ®Þa chñ ®· th«ng ®ång Èn lËu 425 mÉu 6 sµo, 10 th­íc. S¸ch HoÌ Nha lôc biªn so¹n vµo thêi Tù §øc cho biÕt vµo ®Çu thêi Minh MÖnh, kú hµo ë x· ®· chiÕm lËu h¬n 400 mÉu ruéng c«ng nh­ sau: “c«ng ®iÒn c«ng thæ cña x· ta sè ruéng bÞ Èn lËu t¶n m¸t c¸c n¬i rÊt nhiÒu. C¸c t­ gia ®em cÇm b¸n cho nhau lµm cña riªng, mçi mÉu hoÆc 300 hoÆc 500 quan nh­ thÓ chia nhau ®Êt khai hoang vËy”¹⁷.

C¸c vua triÒu NguyÔn tõ Gia Long ®Õn Mimh MÖnh, Tù §øc vÉn cho phÐp cÇm cè ruéng ®Êt c«ng trong h¹n 3 n¨m nÕu cã lý do v× viÖc c«ng Ých; do vËy hµng lo¹t ruéng ®Êt c«ng lµng x· ®· bÞ ®em ®i cÇm cè mµ biÕn thµnh ruéng t­. Thªm n÷a viÖc tæ chøc qu©n cÊp qu©n ®iÒn kh«ng do triÒu ®×nh cö quan l¹i vÒ trùc tiÕp tiÕn hµnh nh­ triÒu Lª tr­íc ®ã mµ giao phã cho hµo lý ®ia ph­¬ng ®iÒu hµnh; chÝnh s¸ch ®¸nh thuÕ ruéng ®Êt c«ng nÆng gÊp 3 lÇn so víi ruéng t­ ®Çu triÒu NguyÔn ®· t¹o ®iÒu kiÖn ®Èy m¹nh viÖc bao chiÕm ruéng ®Êt cña hµo lý ®Þa ph­¬ng.

Tõ thùc tr¹ng ®ã ®· dÉn ®Õn hËu qu¶ nghiªm träng lµ binh lùc cña Nhµ n­íc bÞ suy yÕu kiÖt quÖ ®ång thêi ®Èy n«ng d©n vµo c¶nh bÇn cïng, m©u thuÉn giai cÊp trë nªn s©u s¾c, n«ng d©n nghÌo ®ãi ph¶i rêi bá xãm lµng phiªu t¸n kh¾p n¬i.

Theo s¸ch SÜ ho¹n tu tri lôc, sè ruéng ®Êt bÞ l­u hoang t¹i c¸c trÊn B¾c Thµnh ®Çu thêi Minh MÖnh lªn tíi 26% diÖn tÝch thùc tr­ng, trong ®ã riªng trÊn Nam §Þnh (bao gåm c¶ Th¸i B×nh) diÖn tÝch thùc tr­ng lµ 489.190 mÉu, diÖn tÝch hoang phÕ lµ 87.131 mÉu, tû lÖ l­u hoang lµ 17,81 %.

N¹n ®ãi x¶y ra liªn tiÕp ®Õn møc Minh MÖnh ph¶i kinh ng¹c “téi t×nh v× ®©u mµ ng­êi ngµy nay l¹i gÆp tai n¹n, ®ãi kÐm lu«n nh­ thÕ, khiÕn cho triÒu d©n kh«ng khái kiÕm kh«ng ra miÕng ¨n” vµ “t×nh h×nh ®ãi khæ cña ®Þa ph­¬ng kh¸c kh«ng ®Õn nçi trÇm träng nh­ hai trÊn Nam §Þnh vµ S¬n Nam” (Minh MÖnh chÝnh yÕu, quyÓn VI).

Lµ mét trong nh÷ng ®Þa ph­¬ng tËp trung ®«ng d©n nhÊt lóc bÊy giê (gÊp h¬n 6 lÇn nh©n ®inh cña 6 ngo¹i trÊn céng l¹i vµ do ®ã n¹n thiÕu ®Êt vµ l­u vong diÔn ra gay g¾t, m©u thuÉn giai cÊp diÔn ra quyÕt liÖt dÉn ®Õn sù bïng næ cña c¸c cuéc khëi nghÜa n«ng d©n. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ n¨m 1825 vua Minh MÖnh thõa nhËn “ngµy nay B¾c Thµnh chøa tÖ mµ h¹t Nam §Þnh lµ nhÊt”.

Theo thèng kª trong §ai Nam thùc lôc vµ Minh MÖnh chÝnh yÕu, trong 3 thËp kû ®Çu thÕ kû XIX, n¹n ®ãi vµ phiªu t¸n diÔn ra ë S¬n Nam H¹ vµo c¸c n¨m 1804, 1806, 1809, 1810, 1815, 1816, 1819, 1820, 1821, 1823, 1825, 1826, 1827, 1828. ChÝnh v× vËy, n«ng d©n vïng duyªn h¶i Nam §Þnh ®· tham gia tÝch cùc trong phong trµo n«ng d©n quËt khëi vµ còng chÝnh hä l¹i trë thµnh lùc l­îng rÊt quan träng trong c«ng cuéc khÈn hoang thÕ kû XIX ë vïng duyªn h¶i Ninh B×nh, Nam §Þnh, Th¸i B×nh.

D­íi thêi Ph¸p thuéc, theo thèng kª cña Gourou th× ë hai tØnh Th¸i B×nh vµ Nam §Þnh t×nh h×nh së h÷u ruéng ®Êt lín chiÕm tû lÖ nhiÒu h¬n so víi c¸c vïng kh¸c cña ®ång b»ng ch©u thæ B¾c Bé. Riªng tØnh Nam §Þnh, trong sè 125.000 chñ ®Êt (qua thèng kª 529 lµng th¸ng 6 n¨m 1933) cã 81.500 ng­êi cã d­íi 5 sµo (0,18 ha), 17.000 ng­êi cã d­íi 1 mÉu (0,36 ha); 21.000 ng­êi cã tõ 1 ®Õn 5 mÉu (0,36 ha ®Õn 1,8 ha); 3150 ng­êi cã tõ 5 ®Õn 10 mÉu (1,8 ®Õn 3,6 ha) vµ 1.650 ng­êi cã trªn 10 mÉu. §Þa chñ ë Nam §Þnh chØ cã 2% d©n sè nh­ng chiÕm ®o¹t tíi 20% tæng sè ruéng ®Êt. Bªn c¹nh ®ã, tÝnh ®Õn cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX, trªn ®Þa bµn Nam §Þnh, thùc d©n Ph¸p ®· lËp ra 6 ®ån ®iÒn, chiÕm 2648 ha, ®ång thêi dùa vµo thÕ lùc cña ®Õ quèc vµ thÇn quyÒn, Nhµ chung ë Nam §Þnh còng ®· chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt b»ng nhiÒu thñ ®o¹n. Tæng céng ruéng ®Êt bÞ Nhµ chung chiÕm tíi 2061 ha, riªng 3 huyÖn H¶i HËu, Xu©n Tr­êng, Giao Thuû lµ 1800 ha. Nh÷ng sè liÖu trªn ®©y cho thÊy ®¹i bé phËn n«ng d©n cã rÊt Ýt ruéng ®Êt, møc ®é ph©n ho¸ diÔn ra gay g¾t ¹⁸.

Còng trong hêi Ph¸p thuéc, bªn c¹nh giai cÊp n«ng d©n, ë Nam §Þnh ®· h×nh thµnh nªn ®éi ngò giai cÊp c«ng nh©n ®«ng ®¶o. Vµo cuèi thÕ kû XIX ®· xuÊt hiÖn c¸c thÇu kho¸n ë c¸c ®« thÞ nh­ Hµ Néi, H¶i Phßng, Nam §Þnh vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn trong ®Çu thÕ kû XX. Cuèi thÕ kû XIX, ë Nam §Þnh ®· xuÊt hiÖn c¸c nhµ m¸y DÖt, R­îu, T¬, Xay, ChiÕu, Chai... Nhµ m¸y sîi Nam §Þnh ®­îc thµnh lËp n¨m 1889 do mét t­ nh©n Hoa kiÒu lµ B¸ ChÝn Héi thµnh lËp. Ban ®Çu chØ cã mét x­ëng sîi víi 9 m¸y thñ c«ng vµ 100 c«ng nh©n. N¨m 1890, nhµ t­ s¶n Ph¸p lµ §uyp¬rª, chñ c«ng ty b«ng B¾c Kú ®· hïn vèn víi B¸ ChÝn Héi cïng kinh doanh vµ sau ®ã ®éc quyÒn nhµ m¸y. §Õn n¨m 1940, nhµ m¸y ph¸t triÓn m¹nh trªn diÖn tÝch 339.000 m2 víi sè l­îng c«ng nh©n lµ 14.400 ng­êi.

D­íi thêi Ph¸p thuéc, c«ng nh©n dÖt Nam §Þnh lu«n lu«n ®Êu tranh víi chñ t­ b¶n Ph¸p. Riªng trong n¨m 1924 ®· næ ra 4 cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n: Th¸ng 2, gÇn 100 c«ng nh©n nhµ m¸y t¬ b·i c«ng b¾t hä ph¶i chôp ¶nh ®Ó lµm hå s¬; th¸ng 7 c«ng nh©n nhµ m¸y xay vµ nhµ m¸y r­îu b·i c«ng ph¶n ®èi chñ b¾t lµm thªm giê. §Çu th¸ng 9, c«ng nh©n 2 nhµ m¸y nµy l¹i b·i c«ng chèng chÕ ®é kiÓm so¸t v« liªm sØ vµ gi÷a th¸ng 9 l¹i næ ra cuéc b·i c«ng cña 250 c«ng nh©n nhµ m¸y DÖt. Tiªu biÓu lµ cuéc ®Êu tranh cu¶ 4.000 c«ng nh©n (chiÕm 3/4 c«ng nh©n nhµ m¸y lóc bÊy giê) b¾t ®Çu tõ ngµy 25-3-1930 vµ kÐo dµi trong 21 ngµy vµ ngµy 25-3 trë thµnh ngµy truyÒn thèng cña c«ng nh©n Nam §Þnh. M©u thuÉn gi÷a c«ng nh©n vµ c¸c chñ t­ b¶n Ph¸p ngµy cµng quyÕt liÖt. Th«ng qua cuéc ®Êu tranh nµy ý thøc chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n Nam §Þnh ngµy cµng ®­îc n©ng cao, vµ chÝnh ®iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao Nam §Þnh nhanh chãng trë thµnh mét trung t©m sím tiÕp thu c¸c t­ t­ëng c¸ch m¹ng.

Cïng víi sù ph¸t triÓn cña ®« thÞ ®· ra ®êi mét tÇng líp thÞ d©n, nh÷ng ng­êi bu«n b¸n nhá. Nh­ng theo tÝnh to¸n cña Gourou, tÇng líp nµy chiÕm kh«ng qu¸ 5% d©n sè ë Nam §Þnh.

Trong sè 5-6 v¹n d©n ë thµnh phè lóc bÊy giê th× kho¶ng 1/3 lµ c«ng nh©n trong c¸c nhµ m¸y vµ mét bé phËn Hoa kiÒu, Ên kiÒu ®Õn lµm ¨n sinh sèng. NhiÒu hiÖu bu«n ®· ®­îc më ë c¸c phè Hµng Song, Hµng TiÖn, Hµng Läng, Hµng Thªu, Hµng M©m, Hµng GiÊy, Hµng Thao, Hµng N©u, BÕn Ngù, V¨n MiÕu, Tr­êng Thi, Cöa B¾c, V¶i Mµn, Phè Kh¸ch ...

Sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp vµ th­¬ng m¹i ®· thu hót mét ®éi ngò thî thñ c«ng lµnh nghÒ kh¸ ®«ng ®¶o tõ nhiÒu ®Þa ph­¬ng, trong ®ã tËp trung chñ yÕu lµ n«ng d©n thî thñ c«ng trong c¸c lµng x· ë Nam §Þnh. Cïng víi ®éi ngò viªn chøc nh÷ng ng­êi thî thñ c«ng tõ kh¾p c¸c lµng quª Nam §Þnh ®· gãp phÇn lµm ®«ng ®¶o thªm ®éi ngò c«ng nh©n vµ tÇng líp tiÓu t­ s¶n thµnh thÞ ¹⁹.

Giai cÊp t­ s¶n Nam §Þnh ®­îc h×nh thµnh râ rÖt tõ sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt, tËp trung ë thµnh phè Nam §Þnh, chuyªn kinh doanh th­¬ng nghiÖp, mét sè Ýt ®Çu t­ vµo c«ng nghiÖp nhÑ vµ mét bé phËn t­ s¶n cßn kiªm ®Þa chñ. Tuy nhiªn t­ s¶n Nam §Þnh cã sè l­îng Ýt, c¬ së kinh tÕ yÕu kÐm. Tr­íc khi Nam §Þnh ®­îc gi¶i phãng, toµn tØnh cã 230 hé t­ s¶n, sè nh©n c«ng thuª m­ín lµ 1.984 ng­êi, trong ®ã cã 113 hé t­ s¶n ë thµnh phè Nam §Þnh ²⁰.

TÇng líp tiÓu t­ s¶n ë Nam §Þnh bao gåm nhiÒu bé phËn trong tiÓu th­¬ng, viªn chøc, trÝ thøc häc sinh... cã qu¸ tr×nh h×nh thµnh g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ d­íi thêi thùc d©n, ®êi sèng bÊp bªnh, trõ mét bé phËn nhá cã quan hÖ víi ®Õ quèc cßn phÇn lín ®éi ngò nµy cã tri thøc, giµu t×nh c¶m c¸ch m¹ng, c¨m ghÐt ®Õ quèc, tay sai, lµ lùc l­îng më ®­êng cho nh÷ng trµo l­u t­ t­ëng c¸ch m¹ng míi.

Còng trong thêi Ph¸p thuéc mét sè tr­êng Ph¸p- ViÖt ®· ra ®êi ë Nam §Þnh, trong ®ã næi tiÕng lµ c¸c tr­êng Thµnh Chung vµ Cöa B¾c víi môc ®Ých ®µo t¹o c«ng chøc phôc vô cho bé m¸y thèng trÞ cña chóng. MÆc dï vËy, tõ m¸i tr­êng nµy nhiÒu thanh niªn ViÖt Nam yªu n­íc ®· sím gi¸c ngé c¸ch m¹ng. NhiÒu trÝ thøc ë Nam §Þnh ®· ®­îc ®µo t¹o t¹i ®©y vµ sím tham gia c¸c tæ chøc chÝnh trÞ nh­ ViÖt Nam thanh niªn c¸ch m¹ng ®ång chÝ héi vµ §¶ng céng s¶n, trë thµnh yÕu nh©n cña phong trµo nh­ §Æng Xu©n Khu, NguyÔn §øc C¶nh ... ²¹.

Cã thÓ thÊy, c«ng cuéc khai th¸c thuéc ®Þa cña thùc d©n Ph¸p ®· t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh, trÞ, x· héi ë Nam §Þnh. ChÝnh s¸ch khai th¸c, bãc lét thuéc ®Þa cña thùc d©n Ph¸p cïng víi n¹n c­êng hµo ë n«ng th«n ®· ®Èy ng­êi d©n lao ®éng vµo con ®­êng bÇn cïng ho¸. Hµng v¹n n«ng d©n Nam §Þnh ®· ph¶i rêi bá lµng quª ®Ó ®i t×m kÕ sinh nhai t¹i c¸c ®ån ®iÒn, hÇm má. Theo Gourou, t¹i c¸c hÇm má B¾c Kú cã kho¶ng 40.000- 50.000 cu ly th× n¬i cung cÊp nhiÒu nhÊt lµ Th¸i B×nh vµ Nam §Þnh. M©u thuÉn d©n téc vµ m©u thuÉn giai cÊp trë nªn quyÕt liÖt ®ang ®ßi hái ph¶i ®­îc gi¶i quyÕt. D­íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, hä ®· nhÊt tÒ ®øng dËy cïng c¶ n­íc lµm nªn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, t¹o ra b­íc ngoÆt vÜ ®¹i nhÊt trong toµn bé tiÕn tr×nh lÞch sö cña ®Êt n­íc, quª h­¬ng.

Tõ sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, vµ ®Æc biÖt sau hoµ b×nh lËp l¹i, quan hÖ giai cÊp cã nh÷ng chuyÓn biÕn míi trªn miÒn B¾c n­íc ta nãi chung vµ Nam §Þnh nãi riªng víi kh«ng Ýt nh÷ng khã kh¨n, phøc t¹p.

Trong thêi kú kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p x©m l­îc, ë Nam §Þnh cã 90% sè lµng x· bÞ ®Þch chiÕm, bÞ chiÕn tranh tµn ph¸ nÆng nÒ. Khi hoµ b×nh lËp l¹i, c¶ tØnh cã 9.000 mÉu ruéng hoang ho¸, gÇn 4 v¹n gi¸o d©n bÞ dô dç, c­ìng bøc di c­ vµo Nam. Trong t×nh h×nh ®ã, c¸c tÇng líp nh©n d©n Nam §Þnh d­íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®· tiÕn hµnh kh«i phôc x¶n xuÊt, tiÕn hµnh c¶i c¸ch ruéng ®Êt. Cuéc c¶i c¸ch ruéng ®Êt ë Nam §Þnh ®­îc tiÕn hµnh t¹i 249 x·, tÞch thu, tr­ng thu, tr­ng mua 22.789 mÉu ruéng ®Êt cña ®Þa chñ vµ Nhµ chung. Sè ®Þa chñ bÞ quy trong c¶i c¸ch vµ söa sai lµ 8540 ng­êi.

MÆc dï Nam §Þnh còng gièng nh­ nhiÒu ®Þa ph­¬ng kh¸c ®· ph¹m ph¶i mét sè sai lÇm nghiªm träng, lµm h¹n chÕ kÕt qu¶ cña c¶i c¸ch ruéng ®Êt. Tuy nhiªn nh÷ng th¾ng lîi c¨n b¶n cña c¶i c¸ch ruéng ®Êt, ®· lµm thay ®æi rÊt quan träng mèi quan hÖ giai cÊp. VÒ c¬ b¶n, chÕ ®é ng­êi bãc lét ng­êi bÞ xo¸ bá, khÈu hiÖu "ng­êi cµy cã ruéng'' ®­îc thùc hiÖn, quyÒn uy cña giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn bÞ xo¸ bá, ®Þa vÞ chÝnh trÞ cña giai cÊp n«ng d©n ®­îc n©ng cao, t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi. Trong nh÷ng n¨m cuèi cña thËp kû 50, c«ng cuéc c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa ®· thu ®­îc nh÷ng thµnh tùu rÊt quan träng trªn c¸c lÜnh vùc n«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp, kinh tÕ t­ b¶n t­ doanh. Cuéc v©n ®éng x©y dùng hîp t¸c x· trong n«ng nghiÖp ®· ®­îc n«ng d©n h­ëng øng. Cho tíi cuèi n¨m 1958, trªn 60% hé n«ng d©n ®· tham gia hîp t¸c x· vµ tæ ®æi c«ng. Còng trong thêi gian nµy, c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa còng ®­îc tiÕn hµnh ®èi víi c«ng nghiÖp t­ b¶n t­ doanh, tiÓu chñ tiÓu th­¬ng theo m« h×nh míi. Cho ®Õn n¨m 1960, quan hÖ s¶n xuÊt míi ®· ®­îc thiÕt lËp, khèi ®oµn kÕt liªn minh c«ng n«ng ®­îc cñng cè vµ t¨ng c­êng, trë thµnh ®éng lùc to lín trong phong trµo c¸ch m¹ng ë ®Þa ph­¬ng.

Trong thêi kú ®æi míi, nÒn kinh tÕ vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr­êng theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ®· t¹o nªn nh÷ng b­íc ph¸t triÓn míi ë Nam §Þnh nh­ng ®ång thêi còng béc lé nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc míi liªn quan ®Õn sù ®a d¹ng cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ vµ sù ph©n tÇng x· héi. Theo B¸o c¸o ph¸t triÓn con ng­êi ViÖt Nam n¨m 2001, thu nhËp b×nh qu©n n¨m cña nhãm 20% cao nhÊt ë Nam §Þnh lµ 1.949 ®« la Mü (n¨m 1999) vµ thu nhËp b×nh qu©n cña nhãm 20% thÊp nhÊt lµ 420 ®« la Mü (n¨m 1999); kho¶ng c¸ch cña 2 nhãm nµy lµ 6,5 vµ tû lÖ d©n sèng d­íi ng­ìng nghÌo thu nhËp lµ 7,42% (n¨m 1999). Trong khi ®ã, ë ®ång b»ng s«ng Hång, b×nh qu©n nhãm 20% thÊp nhÊt lµ 480 vµ cao nhÊt lµ 2.640; kho¶ng c¸ch gi÷a hai nhãm lµ 7,0. TØ lÖ d©n sèng d­íi ng­ìng nghÌo thu nhËp lµ 6,49. Tuy ®­îc c¶i thiÖn nhiÒu nh­ng trong bøc tranh chung ë ®ång b»ng s«ng Hång, cuéc sèng cña c­ d©n Nam §Þnh vÉn thuéc lo¹i trung b×nh. Mèi quan hÖ giai cÊp l¹i n¶y sinh nh÷ng yÕu tè míi.