Bya matikhomele eka mintirho ya mfumo xiletelo xa ku titoloveta

3. 
   Mutirhi u fanele ku titsongahata, a pfuna na ku kumeka hi xihatla loko a tirhisana na va-aka tiko, a tlhela a khoma vanhu tani hi tikhasimende lava faneleke ku kuma vukorhokeri bya xiyimo xa le henhla swinene.
   

Swi na nkoka eka vatirhi ku vona leswaku loko va nghena eka mintirho ya mfumo, va fanele ku va va tinyiketerile ku tirhela tiko hi ku hetiseka.

Vanhu va tiko va langutela ku korhokeriwa, leswi lavaka leswaku vatirhi va tshama va ri kona na ku va pfuna hi ndlela yo kombisa xinghana na vuswikoti.
Xikombiso 1: Mutirhi u beriwa rinqingho hi mu-aka tiko, kambe loko a languta xivilelo xa kona, swi le rivaleni leswaku xi nga tirhiwa hi xiyenge kumbe ndzawulo yinwana. Hi ku olova, mutirhi u byela munhu loyi leswaku u fanele ku ringeta kunwana. Leswi swi nga ha vanga leswaku mu-aka tiko a nyikiwa tinomboro ta tinqingho ta vanhu vo hambana hambana kambe anga pfuneki. Leswi a hi swona ku pfuna kambe swi nyika xivumbeko xo ka xi nga ri kahle eka mintirho ya mfumo. Mutirhi u fanele ku tinyiketela ku lavisisa munhu loyi a faneleke ku tirha ntirho wa kona eka ndzawulo na ku tihlanganisa na matlhelo hinkwawo.
Xikombiso 2: Loko mutirhi a tirhela ekhawuntarini, kambe ku ri hava munhu na unwe loyi a nga fola layini ekhawuntarini ya yena naswona mutirhikulobye a ri na vanhu vo tala lava nga yima eka khawuntari ya yena lava va lavaka ku pfuniwa. Mutirhi u fanele ku pfuna mutirhi lowu unwana hi ku vitana vanhu leswaku va ta eka khawuntari ya yena, ntsena loko kuveku ntirho lowu va nga yimela ku pfuniwa eka wona hi lowu na yena a wu tivaka swinene.
Xikombiso 3: Loko mu-aka tiko a kongoma mutirhela mfumo, xikombiso, ku ya kuma vuxokoxoko mayelana na swilaveko swa ku va munhu a kota ku nyikiwa yindlu hi mfumo, mutirhi u fanele ku tshuneta munhu loyi hi xihatla, a nwi hoxa ku va xiphemu xa ntirho wa yena wa siku. Leswi a swi kombisi ntsena leswaku wa kumeka hi xihatla, kambe na leswaku u na ku tsakela ku pfuna vanhu va tiko.

4. 
   Mutirhi u na mavonele eka swiyimo na swivilelo swa va-aka tiko loko a ri karhi a tirha mintirho ya yena ya ximfumo, ni loko a teka swiboho leswi nga ta va khumbha na vona.
   

Hambi leswi swilaveko kumbe swivilelo swa va-aki emahlweni ka mutirhi, swi nga tikombeki swi ri swa matimba tani hi laha mu-aka tiko a ehleketaka ha kona, vatirhi va fanele ku tiyisa ehansi va pfuna hi vuswikoti lebyikulu, va nyika vuxokoxoko lebyi nga pfunaka ku nyika xintshunxo eka swiphiqo swa va-aki.

5. 
   Mutirhela mfumo u tinyiketela ku tirha ntirho wa yena hi ku hetiseka loko a ri karhi a hluvukisa na ku tlakusa xiyimo xa va-aka tiko va Afrika Dzonga hinkwavo.
   

Mfumo lowu nga kona, wu humesele erivaleni xikongomelo xa wona ku nga ku tlakusa swiyimo swa miganga hinkwayo leyi a yi nga tekeriwi enhlokweni khale, tani hi laha swi nga longoloxiwa eka minongonoko ya ku aka hi vuntshwa na nhluvukiso. Leswi swi fanele ku endliwa hi tindzawulo hinkwato loko vatirhi va tirha mintirho ya vona.

Leswi swi fanele ku endliwa hi ndlela yo kombisa rirhandzu na vuswikoti, na hambi loko swi nga vula leswaku u nwi hundzisela eka xiyenge xinwana, kumbe ndzawulo kumbe mu-ako.

• 
  Hi minkarhi hinkway vatirhi va fanele ku tekela enhlokweni mfanelo ya va-aki ya ku kota ku fikelela mahungu.
  
• 
  Ndzawulo yinwana na yinwana yi fanele ku tumbuluxa milawu leyi nga fambelanaka na nawu wa tiko ku lawula mhaka eka tindzawulo ta vona.
  
• 
  Vatirhi va fanele ku tiva xiyimo na milawu leyi fambisaka timhaka eka tindzawulo ta vona.
  
• 
  Swivangelo na matirhele lawa ya landzeleriwaka leswi fikelelaka eka matirhele yo karhi, swi fanele ku tsariwa ehansi leswaku ku ta nyikiwa vuxokoxoko loko byi tshuka byi laveka.
  
• 
  Loko mu-aka tiko o tshuka a kombela vuxokoxoko a tsandzeka ku byi kuma, munhu yaloye u fanele ku nyikiwa swivangelo swa xiboho xa ku ala ku nyikiwa mahungu.
  

2. 
   Mutirhi u landzelela swileriso hinkwaswo leswi a nyikiwaka hi vanhu lava nga fanela, ntsena loko swileriso swa kona swi nga hambani na milawu yinwana leyi nga kona eka Vumbiwa bya tiko.
   

Swi na nkoka leswaku vatirhi va landzelela swileriso hinkwaswo, leswaku va ta tiyisisa leswaku vukorhokeri lebyi nyikiwaka va-aki byi va lebyi nga fanela na hi ndlela leyinene. Tindzhawulo letikulu ku fana na tindzawulo ta mfumo ti nga tirha kahle loko ku ri na matirhele na swiyimo leswi nga longoloxiwa kahle ku ya hi ku hambana ka swiyimo. Loko swileriso hinkwaswo swa nawu swi landzeleriwa nkarhi wunwana na wunwana naswona hi ku hetiseka, ndzawulo hinkwayo yi ta kota ku tirha kahle.

2. 
   Mutirhela mfumo u fanele ku tihambanyisa na mintirho ya xinwana manana eka maxaka, vanghana entirhweni wa yena, naswona a nga tlangi hi vurhangeri bya yena ku hlohletela mutirhi unwana, kumbe ku hlohleteriwa leswaku yena a tlanga hi vurhangeri bya yena.
   

Mfumo wu fanele ku thola, ku tlakusa swiyimo na ku ririsa vatirhi lava, ehandle ka mavonele ya vona eka swa tipolotiki kumbe mavandla lawa va welaka eka wona, ku tihlanganisa ka mindyangu ya vona kumbe swiyimo swa vona emigangeni, va nga na vuswikoti ku korhokela va-aki. Mintirho leyi landzelaka a yi pfumeleriwi:-

• 
  Ku hlawula munhu - leswi swi vula leswaku ku thoriwa vanhu vo karhi, kumbe va tlakuseriwa swiyimo, va yisiwa eka swiyimo swinwana ku suka lomu a va ri kona, kumbe ku tekiwa hi ndlela yo komba ku tsakeriwa swinene leswi nga vangaka hi swo fana na xinghana kumbe ku tlherisela mintirho yinwana leyi nga tshama yi endliwa (xandla famba xandla vuya).
  

• 
  Xinwana manana – leswi swi vua leswaku mutirhi u thoriwa, kumbe ku tlakusiwa xiyimo, kumbe ku endleriwa swinwana swa kahle hi mhaka ya ku va ku na vuxaka byinwana na munhu loyi a nga na nhlohletelo leswaku swilo swa muxaka lowu swi endliwa.
  

Leswi swi ta vula leswaku u ta fanela ku nyika mintirho eka mutirhi A leswaku swi ta ti komba ku ri xiyimo xa yena xi hundza xa vatirhi lavanwana. Loko se ku fika nkarhi wa leswaku mutirhi A a kamberiwa, leswi nga ta hundziseriwa ehenhla hi mutirhi B hi ku tiyimisela na ku nwi tsakela, u ta tlakusiwa na hambi loko swi nga fanelanga leswaku a vuyeriwa hi ndlela yaleyo.

2. 
   Mutirhi u tirhisa tindlela leti nga fanela ku humesa swivilelo swa yena kumbe ku lava vuyimeri.
   

Hambi leswi swi pfumeleriwaka leswaku swivilelo na ku hambana ka mavonele swi va kona entirhweni nkarhi na nkarhi, swi na nkoka lowu kulu na ku vuyerisa mutirhi na muthori loko swivilelo swa kona swi herisiwa hi mavandla hinkwawo naswona hi xihatla. I mhaka leyi ku nga endliwa swintshunxo swa swivilelo swo karhi leswaku swi kumeka na ku tirhisiwa hi vanhu hinkwavo. Loko ko tshuka ku tumbuluka swivilelo, swi na nkoka leswaku munhu a landzelerisa leswi landzelaka:-

• 
  Ku hambana ka miehleketo kumbe swivilelo swi nga herisiwa hi ndlela yo enetisa loko mavandla hinkwawo lawa ya khumbhekaka eka mhaka ya kona ya nghenelela njhekanjhekisano ku fikelela ndzivalelano.
  

• 
  Ehenhleni ka swivilelo kumbe ku hambana ka miehleketo kunwana, mutirhi u fanele ku landzelela ndlela leyi:
  

1. 
   Tindlela to landzelerisa swivilelo (languta xiyenge xa 35 xa Public Service Act, ya 1994, hlaya milawu yo lwa na swivilelo na ku hambana ka miehleketo eka vatirhi va mfumo, nawu wa 6575 lowu nga sikuhatiwa ti 1 July 1999) laha mutirhi a nga hundzisa swiphiqo kumbe swivilelo swi ya eka murhangeri wa yena, loyi na yena a nga ta swi hundzisela eka varhangeri va swiyimo swa le henhla loko murhangeri wa yena a nga koti ku humelela ku lwa na swivilelo kumbe swiphiqo swa kona.
   

2. 
   Ku ya hi milawu ya bodo ya ndzivalelano (xiyenge xa 15(1) xa xedule ya 7 ya nawu wa matirhele wa 1995) mutirhi unwana na unwana a nga yisa xivilelo eka murhangeri wa ndzawulo loyi a nga ta tumbuluxa bodo ya ndzivalelano laha a nga ta kongomisa nandzu lowu kona loko na yena o tsandzeka ku fikelela xintshunxo xa mhaka ya kona.