Chương II: Thực tiễn hội nhập quốc tế của doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực tư nhân Việt Nam

Chương II: Thực tiễn hội nhập quốc tế của doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực tư nhân Việt Nam

1. 
   Các doanh nghiệp vừa và nhỏ ở Việt Nam:
   
   1. 
      Tình hình thành lập các doanh nghiệp vừa và nhỏ qua các năm:
      

Theo số liệu ở bảng dưới đây ta thấy các PSSMEs thuộc về khu vực phi nông nghiệp bao gồm ba nhóm doanh nghiệp: hộ kinh doanh tập thể, các doanh nghiệp hoạt động theo Luật Doanh nghiệp có đăng ký kinh doanh chính thức (sau đây sẽ gọi là doanh nghiệp tư nhân chính thức) và các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Các nghiên cứu về khu vực kinh tế tư nhân cũng như về khu vực doanh nghiệp vừa và nhỏ cho phép ta đánh giá một cách khái quát rằng ở Việt Nam doanh nghiệp nhỏ và vừa bao gồm hầu như toàn bộ khu vực hộ kinh doanh cá thể và doanh nghiệp đăng ký theo Luật Doanh nghiệp. Số lượng doanh nghiệp vừa và nhỏ thuộc diện có đầu tư nước ngoài rất ít, có thể bỏ qua không nghiên cứu. Như vậy để thuận tiện cho việc nghiên cứu, chúng ta sẽ chỉ tập trung xem xét các doanh nghiệp đăng ký theo Luật Doanh nghiệp và các hộ kinh doanh cá thể.

Ghi chú: Theo số liệu thống kê của Bộ Tài Chính, vào 30 tháng 9 năm 2001 có 66071 doanh nghiệp đăng ký theo Luật Doanh nghiệp đã đăng ký mã thuế.

2. 
   Các loại hình doanh nghiệp được xem xét đến trong nhóm doanh nghiệp vừa và nhỏ:
   
   1. 
      Các hộ kinh doanh cá thể
      

Các cuộc khảo sát đã cho ta thấy các con số khác nhau về hộ kinh doanh cá thể trong giai đoạn 1995-1997 như: gần 1.9 triệu hộ (tháng 7-1995) và 1.4 triệu (tháng 12-1996). Theo số liệu của Tổng Cục Thống Kê, tổng số hộ kinh doanh cá thể phi nông nghiệp tăng từ 1 triệu năm 1992 lên tới 1.7 triệu năm 1999. Trong những năm đầu của thời kỳ đổi mới từ 1990-1995, do nhiều doanh nghiệp nhà nước lớn, lao động việc làm của khu vực nay đã được phân bổ về các doanh nghiệp nhỏ và vừa, đặc biệt là các hộ kinh doanh cá thể. Nhìn chung khu vực này phát triển rất nhanh và có xu hướng ngày càng tăng, trừ giai đoạn 1995-1996. Số lượng hộ kinh doanh cá thể ở nước ta giảm một cách đáng kể trong vòng 1 năm (1995-1996) là do có một số hộ đăng ký thành doanh nghiệp chính thức. Ngoài ra còn có 2 nguyên nhân khác, đó là việc thi hành Nghị định 36/CP ngày 29-5-1995 của Chính phủ yêu cầu đảm bảo an toàn và trật tự giao thông đô thị không cho phép một loạt các kinh doanh cá thể tiến hành công việc kinh doanh ven đường hoặc ở những nơi đặc biệt. Lý do thứ hai là phương pháp thống kê ở hai cuộc điều tra có những điểm khác nhau. Số liệu điều tra năm 1995 được thực hiện bằng phương pháp tổng điều tra và cán bộ điều tra đến từng hộ kinh doanh cá thể để phỏng vấn. Số liệu năm 1996 dựa vào điều tra bằng phiếu phỏng vấn do chính các hộ kinh doanh cá thể điền và một số hộ đã không gửi lại phiếu. Theo thống kê của Tổng Cục Thống Kê, tổng số hộ kinh doanh cá thể phi nông nghiệp đã lên tới 1.8 triệu hộ vào năm 2000 và đạt 2.1 triệu năm 2001.

Việc tốc độ gia tăng số lượng các hộ kinh doanh cá thể ngày càng giảm đã chỉ ra một số khuynh hướng phát triển, trong đó có việc các hộ kinh doanh cá thể chuyển dần thành những doanh nghiệp chính thức mới do nhu cầu phát triển, nâng cao năng suất lao động. Tuy nhiên xu hướng này không hoàn toàn phổ biến. Trong thời gian này môi trường kinh doanh và khung pháp luật được cải thiện đã khuyến khích việc thành lập doanh nghiệp dưới hình thức doanh nghiệp chính thức hơn là hộ kinh doanh cá thể. Từ khi thực khi Luật Doanh nghiệp 1999 (từ 1-1-2000) chỉ có 9% trong số các doanh nghiệp mới đăng ký chính thức được chuyển từ hộ kinh doanh cá thể. Số còn lại là các doanh nghiệp được thành lập mới hoàn toàn.

Trung bình hộ kinh doanh cá thể tuyển dụng (kể cả chủ) khoảng 3.3 người cho một doanh nghiệp ở nông thôn, và 6.3 công nhân trong một doanh nghiệp ở khu vực thành thị. Tóm lại hầu hết các hộ kinh doanh cá thể là các doanh nghiệp cực nhỏ. Đa số hộ kinh doanh cá thể hoạt động trong khu vực dịch vụ, đặc biệt là bán lẻ (xin xem bảng 2.2). Vì vậy phần đóng góp của hộ kinh doanh cá thể trong tổng sản phẩm công nghiệp chỉ có 12.3%, theo kết quả của Tổng cục Thống kê: Kết quả điều tra toàn bộ công nghiệp năm 1998, NXB Thống kê, Hà Nội, 1999.

(Đơn vị %)

2. 
   Các doanh nghiệp tư nhân chính thức thuộc diện vừa và nhỏ :
   

Cho đến nay việc phân loại các doanh nghiệp theo quy mô vẫn chưa được thực hiện trên phạm vi toàn quốc. Những tiêu chí phân loại theo quy mô đôi khi cũng rất khác nhau khiến cho việc tổng hợp số liệu cũng không thẻ thực hiện được một cách có hệ thống. Ta có thể xem xét cơ cấu của khu vực kinh tế tư nhân thông qua ba bảng dưới đây:

Từ 3 bảng trên ta thấy chúng minh chứng cho một kết luận là: doanh nghiệp nhỏ và vừa chiếm đa số trong khu vực kinh tế tư nhân.

Nghiên cứu sự phân bố của các doanh nghiệp vừa và nhỏ trong khu vực kinh tế tư nhân cho ta thấy một đặc điểm: sự không đồng đều và mất cân bằng. Phân bố theo địa lý: Miền Nam chiếm ¾ tổng số doanh nghiệp khu vực kinh tế tư nhân ở Việt Nam và chiếm hơn 80% số doanh nghiệp sản xuất; Riêng thành phố Hồ Chí Minh chiếm ¼ tổng số doanh nghiệp (12% doanh nghiệp sản xuất) và gần 1/3 số lao động trong các khu vực kinh tế tư nhân; Khoảng 18% các khu vực kinh tế tư nhân đặt tại Miền Bắc. Phân bố theo ngành: doanh nghiệp tư nhân phần lớn tập trung vào một số ngành; năm 1999 các doanh nghiệp làm thương mại chiếm gần một nửa trong tổng số doanh nghiệp tư nhân, sau đó là các doanh nghiệp sản xuất và doanh nghiệp xây dựng chiếm khoảng 27.6%.

2. 
   Những đóng góp của các doanh nghiệp vừa và nhỏ đối với nền kinh tế:
   
   1. 
      Đóng góp của các doanh nghiệp nhỏ và vừa khu vực tư nhân trong GDP:
      

Tuy nhiên như đã kết luận ở trên, tính về số lượng cơ sở kinh doanh thì hầu hết các hộ kinh doanh cá thể và các doanh nghiệp tư nhân đều là các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Thông qua đánh giá phần đóng góp vào GDP của các doanh nghiệp tư nhân và các hộ kinh doanh cá thể ta có thể đánh giá tương đối chính xác đóng góp của các PSSMEs. (tỷ lệ phân bố của các doanh nghiệp khu vực kinh tế tư nhân và hộ kinh doanh cá thể đã được trình bày trong bảng 2.2)

2. 
   Đóng góp của các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực kinh tế tư nhân về mặt lao động
   
   1. 
      Về mặt lao động nói chung:
      

Dưới đây là bảng tỷ lệ lao động được trả lương trong khu vực sản xuất vật chất năm 1993 và năm 1998. Sở dĩ nói lao động được trả lương là vì trong các doanh nghiệp vừa và nhỏ có một số lớn là các doanh nghiệp hộ gia đình với một đặc điểm riêng biệt. Trong các doanh nghiệp loại này có những người trong gia đình làm trong các đơn vị đó và không nhận lương, phần chi phí trả cho họ không nằm trong bảng lương của doanh nghiệp (có thể họ sẽ nhận được tiền khi đã kết thúc một chu kỳ kinh doanh, có thể họ nhận tiền kiểu khác...). Quy định rõ tỷ lệ lao động được trả lương sẽ xác định đóng góp của các doanh nghiệp vừa và nhỏ trong việc giải quyết công ăn việc làm chính thức cho các lao động tính trên tổng thể nền kinh tế.

Đó là những con số rất đáng kể nhưng nếu xem xét phần đóng góp của các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực kinh tế tư nhân vào việc tăng việc làm ở các nước châu Á khác thì chúng ta không bằng. Nguyên nhân của vấn đề này là những quy chế, chính sách không rõ ràng, khó khăn trong tiếp cận vốn, công nghệ, thị trường đã hạn chế tiềm năng của khu vực này.

Nếu xét từ góc độ tạo việc làm trên tổng số lao động thì hộ kinh doanh cá thể chiếm ưu thế trong khu vực kinh tế tư nhân (30.4%) nhưng đóng góp của chúng có xu hướng giảm vì số việc làm được tạo ra bởi mỗi cơ sở thuộc loại hình này rất ít. Tuy đóng góp của khu vực kinh tế tư nhân chính thức vào GDP còn thấp (khoảng 7.31% tập trung chủ yếu vào khối công nghiệp và dịch vụ), nhưng khu vực này tiềm tàng khả năng tạo nhiều công ăn việc làm lớn hơn các khu vực khác. Ta có thể nhận ra một xu hướng tương tự khi thống kê phân loại dân số từ 15 tuổi trở lên có việc làm thường xuyên theo ngành kinh tế và khu vực thành phần kinh tế năm 2001.

b. Về lao động trong các doanh nghiệp thuộc ngành công nghiệp:

Tầm quan trọng của loại hình doanh nghiệp này trong ngành công nghiệp được khẳng định qua cuộc tổng điều tra về khu vực công nghiệp. Loại hình doanh nghiệp này tạo ra một nửa số lượng việc làm trong các ngành công nghiệp. Tuy nhiên điều đáng chú ý là các doanh nghiệp nhỏ và cực nhỏ không tạo được nhiều việc làm cho lao động do ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động phải là các doanh nghiệp có quy mô vừa. Cũng cần lưu ý rõ là lĩnh vực hoạt động chính của các doanh nghiệp nhỏ và cực nhỏ của Việt Nam là thương mại và dịch vụ chứ không phải là công nghiệp.

Ý nghĩa của các doanh nghiệp nhỏ và vừa trong vấn đề tạo việc làm còn thể hiện ở chi phí vốn cho một việc làm. Nếu so sánh chi phí tạo việc làm giữa doanh nghiệp nhỏ và vừa thì thấy rằng doanh nghiệp có quy mô nhỏ không tạo được nhiều việc làm trên một đồng vốn so với doanh nghiệp có quy mô vừa-có từ 50-200 lao động. Do thiếu số liệu thống kê về chi phí vốn cho một lao động tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam nên chỉ số này được xem xét dựa vào sự so sánh giữa các doanh nghiệp thuộc các thanh phần kinh tế khác nhau.

Trong các doanh nghiệp nhà nước và các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài chi phí vốn tạo một việc làm thường cao hơn. Chi phí vốn để tạo ra một việc làm trong khu vực kinh tế tư nhân chính thức bình quân là 26 triệu đồng. Trong khu vực kinh tế nhà nước chi phí này là 41 triệu đồng. Tuy nhiên chi phí vốn cao nhất cho một việc làm thuộc về khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài: bình quân là 294 triệu đồng (Các số liệu dựa theo UNIDO: Tài liệu hành động số 5, Hỗ trợ cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam, Vienne, 2000).

Có nhiều bằng chứng cho thấy chi phí vốn thật sự để tạo ra một việc làm trong khu vực kinh tế nhà nước cao hơn tỷ lệ vốn/lao động đề cập ở trên. trước hết giá trị tài sản cố định trong các doanh nghiệp nhà nước được xác định theo giá trị khấu hao chứ không phải theo chi phí cơ hội (chi phí thay thế). Thứ hai, tổng giá trị đất đai của các doanh nghiệp nhà nước không xác định được vì đất đai thường được ghi nhận như chi phí lưu động (tiền thuê) và không phải là chi phí vốn. Cuối cùng, khu vực kinh tế nhà nước đang có một số lượng đáng kể lao động dư thừa. Từ năm 2001 Chính phủ Việt Nam đã tạm dừng việc thành lập doanh nghiệp nhà nước. Trong số các doanh nghiệp nhà nước đang hoạt động, có 40% hoạt động không hiệu quả. Tổng số nợ của doanh nghiệp nhà nước lên tới 190000 tỷ đồng (13.1 tỷ USD) bằng 33% GDP.

3. 
   Các đặc điểm của các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực tư nhân: