ĐỊa lý HỌc là HỆ thống các khoa họC

2. 
   Sự thay đổi các thời kì nóng, lạnh trong năm và hiện tượng ngày, đêm dài ngắn khác nhau.
   

_A = 90⁰ - 40⁰ + 23⁰27 = 73⁰27’

Cùng lúc đó, một địa điểm B trên 40⁰ vĩ độ nam có góc tới _B bằng:

_B = 90⁰ - 40⁰ - 23⁰27 = 22⁰33’

Vĩ độ	Nửa cầu Bắc	Nửa cầu Nam
66033'	24 giờ 0 phút	0 giờ 0 phút
650	21 giờ 09 phút	2 giờ 51 phút
600	18 giờ 30 phút	5 giờ 30 phút
500	16 giờ 08 phút	7 giờ 42 phút
400	14 giờ 51 phút	9 giờ 09 phút
300	13 giờ 56 phút	10 giờ 04 phút
200	13 giờ 13 phút	10 giờ 47 phút
100	12 giờ 35 phút	11 giờ 25 phút
00	12 giờ 0 phút	12 giờ 0 phút

Trong một năm, số ngày có 24 giờ hoàn toàn được chiếu sáng hoặc bị che tối ở các vĩ tuyến từ 2 vòng cực Bắc và Nam trở lên ở cả hai nửa cầu như sau:

Giữa nửa cầu Bắc và nửa cầu nam số ngày có 24 giờ toàn ngày hoặc toàn đêm có khác nhau là vì: từ 21 tháng 3 đến 23/9, Trái Đất di chuyển trên quỹ đạo ở khu vực gần điểm viễn nhật, sức hút của Mặt Trời yếu làm cho vận tốc của nó giảm, thời kỳ nóng của nửa cầu Bắc dài tới 186 ngày. Từ 23/9 đến 21/3. Trái Đất di chuyển ở khu vực gần điểm cận nhật, sức hút của Mặt Trời mạnh nên vận tốc của nó tăng, thời kỳ nóng của nửa cầu nam chỉ dài có 179 ngày.

3. 
   Các vành đai chiếu sáng và nhiệt trên Trái Đất.
   

4. 
   Lịch và sự phân chia các mùa trong năm.
   

Âm dương lịch hiện nay ít được dùng vị tính phức tạp của nó, mặc dầu nó cũng có cơ sở tính toán khoa học.

trong đó:

• 
  Sóng L là loại sóng làn truyền trên bề mựt Trái Đất. Vận tốc của nó tương đối nhỏ.
  
• 
  Sóng P hay sóng dọc là loại sóng giống như các sóng âm, nghĩa là những dao động đàn hồi của vật chất. Chúng lan truyền trong bất kì môi trường nào và có vận tốc lớn nhất.
  
• 
  Sóng S hay sóng ngang là loại sóng sinh ra do các dao động của vật chất theo hướng vuông góc với hướng lan truyền của sóng. Các dao động này giống như những dao động của một sợi dây được căng thẳng. Chúng có liên quan đến sự biến dạng của vật chất. Lẽ tất nhiên, các sóng này chỉ có thể truyền qua vật chất ở thể rắn và tắt dần trong vật chất ở thể lỏng và thể khí, bởi vì các môi trường này không chống lại sự biến dạng.
  

Việc nghiên cứu các biểu đồ địa chấn ở các trạm đặt ở nhiều nơi khác nhau cũng cho phép xác định vận tốc và hướng đi của các loại sóng qua khối vật chất của Trái Đất. Nếu Trái Đất là một thể đồng nhất thì các sóng địa chấn sẽ truyền theo đường thẳng với vận tốc không đổi. Trong thực tế, sự truyền sóng biểu hiện rất phức tạp. Vận tốc của nó luôn luôn thay đổi. Ở khoảng 70km vận tốc của sóng P đang từ 6km/s tăng lên 8km/s một cách đột ngột, sau đó tăng từ từ lên 13km/s ở độ sâu 2.900km. Ở độ sâu 2.900km, vận tốc lại đột ngột hạ xuống 8km/s rồi tiếp tục tăng từ từ lên 11km/s ở gần tâm Trái Đất (5.000km). Từ độ sâu đó trở đi, vận tốc giữ đều ở gần 12km/s cho đến tâm Trái Đất. Các sóng ngang S, đặc biệt hơn, không truyền xuống sâu quá 2.900km. Ở độ sâu đó, chúng lại phản hồi trở về mặt đất.

Hiện nay, người ta đã biết khá rõ ràng cấu trúc của Trái Đất, tuy nhiên cũng còn hai vấn đề còn phải nghiên cứu thêm nữa là: thành phần hoá học của vật chất và quá trình phân dị của vật chất ở trong lòng Trái Đất. Giải thích vấn đề này, có hai giả thuyết đáng chú ý:

• 
  Giả thuyết về thành phần hóa học không đồng nhất.
  

• 
  Giả thuyết về sự chuyển thể của vật chất.
  

• 
  Khi Trái Đất mới hình thành, trong đám mây bụi nguyên thuỷ đã có các khí hyđrô và heli, tạo nên lớp khí quyển ban đầu. Trái Đất không sinh ra khí quyển này mà chỉ giữ nó lại cho khỏi bị khuếch tán ra không gian vũ trụ.
  
• 
  Khi quá trình tăng nhiệt diễn ra trong Trái Đất thì khí CO₂ và hơi nước bắt đầu thoát ra từ bao Manti dưới dạng phun của núi lửa.
  

Dưới tác dụng của các tia tử ngoại, CO₂ và H₂O bị phân huỷ, các phân tủ O₂ được giải phóng, một phần bị tiêu thụ vào quá trình ôxi hoá các khoáng vật. Hơi nước dần dần ngưng tụ lại, hình thành nên lớp nước trong các đại dương và biển. Khí quyển của Trái Đất cũng hình thành.

Hiện nay người ta đã biết được các nguồn nhiệt ở bên trong Trái Đất là:

• 
  Nguồn nhiệt sinh ra do hiện tượng nén trọng lực
  
• 
  Nguồn nhiệt sinh ra do hiện tượng ma sát sóng triều.
  
• 
  Nguồn nhiệt sinh ra do các phản ứng địa hoá
  
• 
  Nguồn nhiệt sinh ra do sự phân rã của các chất phóng xạ: U²²⁸, U²³⁵, Th²³² và K⁴⁰,…
  

Lượng nhiệt do bức xạ của Mặt trời có thể xâm nhập được vào lớp trên của vỏ Trái Đất, nhưng ở độ sâu không đáng kể (những dao động nhiệt độ giữa ngày và đêm chỉ biểu hiện đến độ sâu 1-1,5km, còn những dao động nhiệt độ trong năm ở các vĩ độ trung bình thì có thể lan truyền xuống đến độ sâu 20m – 30m). Những sự dao động nhiệt độ ở những độ sâu lớn hơn là do nhiệt ở lòng đất sinh ra.

VII. CÁC ĐẶC ĐIỂM CHUNG VỀ SỰ PHÂN BỐ CÁC LỤC ĐỊA VÀ ĐẠI DƯƠNG TRÊN TRÁI ĐẤT.

Hiện nay, sự phân chia ra 2 kiểu vỏ Trái Đất lục địa và vỏ Trái Đất đại dương phù hợp với hai loại địa hình cơ bản ở cấp hành tinh là bề mặt các lục địa và đáy đại dương thế giới. Các lục địa và đại dương lại phân ra những cấp nhỏ hơn. Trên lục địa là các bình nguyên và núi, trong đại dương là các đáy đại dương, các dải núi ngầm và các vực thẳm. Sự hình thành các cấp thứ hai cũng như các cấp cơ bản đã được tiến hành trong quá trình phát triển của vỏ Trái Đất. Tình hình khái quát về địa hình của bề mặt Trái Đất có thể biểu hiện được trên một đường cong đẳng cao. Biểu đồ này được xây dựng căn cứ vào các số liệu về diện tích các loại địa hình lục địa và địa hình đáy đại dương. Qua biểu đồ có thể thấy phần lớn diện tích lục địa nằm ở độ cao không đáng kể trên mực nước biển. Những đất đai nằm dưới mực nước biển chiếm khoảng 800.000km². Vùng trũng rộng nhất thế giới là vùng cận Caxpi với độ cao thấp nhất là -28m. Ở Trung Á có vùng trũng Tuốcfan – 154m. Vùng trũng thấp nhất thế giới là lòng chảo Biển Chết -392m. Những bộ phận của lục địa nằm ở độ cao từ 0m đến 200m là các miền đất thấp hay các bình nguyên thấp. Loại địa hình này chiếm một diện tích lớn ở khắp các lục địa (trừ lục địa Phi) với 42,8 triệu km². Bậc tiếp theo, nằm ở độ cao từ 200m đến 500m là những miền đất cao và cao nguyên. Hai loại địa hình này chiếm 33 triệu km². Những địa hình có độ cao trên 500m là những miền núi. Theo độ cao, chúng lại có thể phân ra 3 loại: núi thấp, từ 500m đến 1.000m với diện tích 27 triệu km², núi trung bình từ 1.000m đén 2.000m 12 triệu km² và núi cao từ 2.000m trở lên với 6 triệu km².

Sự phân chia các lục địa và đại dương trên Trái Đất không đơn thuần chỉ là một sự phân chia về mặt hình thái mà còn là một sự phân chia về mặt địa chất, căn cứ vào nguồn gốc phát sinh và vào cấu trúc của chúng.

Trên bề mặt Trái Đất có 6 lục địa: Á – Âu, Phi, Bắc, Mĩ, Nam Mĩ, Nam Cực và Ôtrâylia.

Vấn đề gộp Á – Âu vào một lục địa là một vấn đề được tranh luận đã lâu. Đây là một lục địa đặc biệt về mặt cấu trúc. Các lục địa khác thường gồm có một nền, nhưng lục địa Á – Âu lại có tới 6 nền: Đông Âu, Xibia, Trung Quốc, Tarim, Aribi, Ấn Độ. Trong 6 nền đó, 2 nền cuối lại xa lạ vì thuộc về lục địa cổ Gônvana. Lục địa Á – Âu tuy là hai bộ phận khác nhau về mặt địa chất - kiến tạo, nhưng về mặt địa lí lại là một khối thống nhất về các mặt phát triển: của lớp vỏ địa, của các khối khí, khí hậu, của sông ngòi, thổ nhưỡng, sinh vật…

Đại dương Thế giới lại phân ra 4 đại dương:

Tên	Diện tích (triệu km2)
Thái Bình Dương Đại Tây Dương Ấn Độ Dương Bắc Băng Dương	179,6 93,4 74,9 13,1

Qua tình hình phần chia các lục địa và đại dương trên bề mặt Trái Đất nói trên, người ta có thể rút ra một số kết luận có tính quy luật như sau:

• 
  Phần lớn các lục địa trên Trái Đất đều tập trung ở nửa cầu Bắc. Nửa cầu Nam là nửa cầu đại dương, 81% diện tích của nó có nước bao phủ, đất nối chỉ chiếm có 19%. Ở nửa cầu Bắc, đất nổi chiếm 39% còn nước 61%.
  

Phân bố đại dương, lục địa theo vĩ độ.

• 
  Các lục địa được phân bố trên bề mặt Trái Đất thành hai dải: dải Bắc gồm có lục địa Á – Âu. Bắc Mĩ và dải gần xích đạo gồm có lục địa Nam Mĩ, Phi và Úc, Lục địa Nam Cực nằm ra ngoài hai dải trên.
  
• 
  Các lục địa thuộc dải Bắc có đại hình cắt xẻ phức tạp, thềm lục địa rộng đường bở biển khúc khuỷu. Tất cả những đặc tính đó phụ thuộc vào cấu trúc địa chất phức tạp của lục địa cổ Lavaraxia. Các lục địa thuộc dải gần xích đạo có địa hình tương đối đơn giản, đường bờ biển ít khúc khuỷu và thềm lục địa hầu như không có. Điều đó phù hợp với tính chất tương đối đồng nhất về cấu trúc địa chất của lục địa cổ Gonvana.
  
• 
  Các lục địa và đại dương nói chung, đều có vị trí đối chân ngược nhau. Mỗi lục địa tương ứng với một đại dương ở phía đối diện và ngược lại. Biểu hiện rõ ràng nhất là vị trí của lục địa Nam Cực và Bắc Băng Dương. Lục địa Bắc Mĩ cũng đối chân với Ấn Độ Dương, lục địa Phi và Á – Âu với Thái Bình Dương. Riêng co một biệt lệ phần nam của lục địa Nam Mĩ đối chân với vùng Đông Nam Á.
  
• 
  Hầu hết tất cả các lục địa đều có dạng hình tam giác quy mũi nhọn về phía Nam. Tiêu biểu hơn cả là các lục địa Nam Mĩ, Phi, lục địa Á – Âu ít rõ hơn. Riêng lục địa Ôxtrâylia không đúng luật.
  
• 
  Các dạng địa hình kéo dài theo kinh tuyến thường có dạng hình chữ S. Tiêu biểu nhất là hướng của cá dải núi dọc bờ tây châu Mĩ, dãi núi ngầm trong Đại Tây Dương và dải quần đảo cũng như bờ biển phía dòng châu Á.
  
• 
  Các lục địa đều phân bố tập trung ở khu vực hai đầu trục ngăn xích đạo (của hình ellpxôit 3 trục).
  

Trên bề mặt Trái Đất có 3 vòng đai đứt gãy lớn:

• 
  Vòng đai đứt gãy Địa Trung Hải gần như men theo vĩ tuyến 35^o bắc, qua Địa Trung Hải, hệ núi Anpi - Bắc Phi và Nam Âu, các dải núi Kapkadơ, Tiểu Á, Himalaya và Đông Dương. Nó biểu hiện rõ rệt nhất ở các dải núi trẻ, những khu vực biển sụt lún, những khu vực núi lửa và động đất.
  
• 
  Vòng đai đứt gãy thứ hai ở nửa cầu nam cũng men theo vĩ tuyến 35^o nam. Nó biểu hiện ở chỗ các lục địa kết thúc ở đây.
  
• 
  Vòng đai Thái Bình Dương dọc theo hai bờ lục địa Á – Mĩ theo hướng kinh tuyến. Ở đây nó cũng được biểu hiện bằng các dải núi trẻ, các dãy đảo hình cung, các núi lửa và động đất.
  

Các nhà khoa học đã cố gắng giải thích các quy luật phân bố các lục địa và đại dương trên Trái Đất nói trên bằng nhiều giả thuyết như: giả thuyết về sự di chuyển các cực, giả thuyết về cầu nối giữa các lục địa, giả thuyết về sự trôi dạt của các lục địa v.v…