1 Truyện Kiều Thơ và Nhạc Nguyễn Thanh Liêm.

16 - Kiến-Trúc Sáng-Tạo của

Thi-Gia Nguyễn-Du

Thế mà, tác-phẩm Đoạn-Trường Tân-Thanh (ĐTTT) trong văn-chương Việt-Nam được xây dựng giống như một tác-phẩm hí-kịch trong văn-chương Âu-Châu, nên kiến-trúc hí-kịch trong ĐTTT là một kiến-trúc sáng-tạo của thi-gia Nguyễn-Du.

Những vở kịch đầu tiên của nhân-loại là những vở kịch gồm các điệu múa với lời ca, nghĩa là những vở ca-vũ-kịch cổ, trình-diễn trong các buổi lễ-hội trang-nghiêm của tôn giáo ở những nơi tôn-nghiêm, như đình-chùa, nhà-thờ... hoặc trong các buổi hội-hè giải-trí, pha-trò vui-chơi cho quần chúng ở những hí-trường công-cộng. Vì vậy, những vở kịch cổ ở Á-Châu là tuồng, chèo và những vở kịch cổ ở Âu-châu là bi-kịch, hài-kịch đều thoát thai từ ca-vũ-kịch cổ.

Trên thế-giới, những người có thiên-tư thẩm mỹ sớm nhất là người Hy-lạp. Họ là những nghệ sĩ tiên phong, đã sáng tạo ra nền văn-chương cổ nhất và rực rỡ nhất trong nhân loại. Trước đây 28 thế kỷ, nghĩa là vào thế-kỷ -VIII, thi-gia Hy-lạp Homère đã sáng tác ra hai tập anh-hùng- ca Illiade và Odyssée cổ nhất và đẹp nhất: đó là những kiến-trúc nguy-nga, những văn-hoa hùng-tráng, trong đó thi-gia đã có một tầm nhìn rất sâu rộng về bản tính con người cũng như về nhân-tình-thế-thái. Vì thế, thơ của Homère đã được dùng để diễn-ngâm trong các buổi lễ-hội trang-nghiêm, để giáo-dục học-sinh ở học-đường, đã có ảnh-hưởng sâu-xa lên các triết-gia, văn-gia, và đã chiếm một địa-vị quan-trọng trong nền văn-hoá cổ-điển ở Âu-Châu. Ba trăm năm sau, vào thế-kỷ V, các bi-kịch-gia Hy-lạp lại sáng-tác ra những kiệt-tác về hí-kịch văn-chương và tâm-lý nhờ ở việc lấy hai tập anh-hùng-ca của Homère làm gương cho việc chọn lựa đề-tài và tạo dựng nhân vật. Sau đó, những kiệt-tác này lại được dùng làm khuôn cho việc tạo dựng các tác-phẩm hí-kịch đặc-sắc và phong phú ở Âu-Châu.

Ở Á-Châu, người Trung-quốc có óc thực-tiễn, thiên về đạo-đức, nên họ coi thể văn tiểu-thuyết mô-tả nhân-vật và thế-sự là một thể văn nhỏ-nhặt. Vì thế, trong văn-chương Trung-quốc không có văn-hí-kịch mô-tả nhân-vật và thế-sự đặc-sắc như trong văn-chương Hy-lạp. Các vở ca-vũ-kịch cổ của Trung-quốc chỉ là những vở kịch diễn lại các biến-cố lịch-sử, còn các vở hài-kịch cổ của Trung-quốc chỉ là những vở kịch pha-trò (farces) để chọc cười khán-giả.

Ở Trung-quốc, mãi đến đời Đường (thế-kỷ VII-VIII) văn-tiểu-thuyết mới phát-triển thành một thể văn-chính-thức. Mãi đến đời Nguyên (thế kỷ XIII) thể văn-chính-thức ấy mới trở thành thể văn-tuồng trữ-tình hay lãng-mạn nhưng vẫn chưa thoát khỏi phong thái của ca-vũ để trở thành một thể văn-hí-kịch-thuần-tuý như ở Âu-Châu. Thế rồi, thể văn-tuồng này theo quân Mông-cổ mà xâm-nhập Việt-nam vào đời Trần, khiến người Việt-nam đã viết ra các vở tuồng Việt-nam.

Ở Trung-quốc, văn-ca-vũ đời Nguyên phải dựa vào văn-tiểu-thuyết-Đường-Tống mới trở thành văn-hí-kịch-tuồng (văn-tuồng).

Ngược lại, văn-tiểu-thuyết-thuần-tuý thiếu tính “linh-động”. Muốn trở thành linh-động, nó phải dựa vào một văn-thể khác.

Mãi gần đây, người Âu-Châu mới ý-thức được “ảnh-huởng linh-động” của văn-hí-kịch lên văn-tiểu-thuyết rồi mới tạo được những kịch-phẩm kiệt-tác của Âu-Châu.

Thế mà, từ thế đầu thế-kỷ XIX, thi-gia Việt-nam Nguyễn-Du đã hoà được kiến-trúc hí-kịch vào văn-thơ tiểu-thuyết trong tác-phẩm ĐTTT!

Vì thế, người ta không lấy làm lạ về việc trong nền văn-chương Trung-quốc không có một vở tuồng cổ nào có giá-trị văn-chương sánh được với tác-phẩm ĐTTT.

Và ngay ở Âu-Châu, từ trước đến nay, có lẽ cũng chưa có một bộ tiểu-thuyết nào chứa đựng một kiến-trúc-hí-kịch-cổ-điển rõ-rệt như trong tác phẩm ĐTTT.
xxxxx

Ở Âu-Châu, vào thế-kỷ -IV, triết gia Hy-lạp Aristote đã phân tích các yếu-tố của bi-kịch cùng các yếu-tố của cảm-xúc bi-kịch qua những vở “hí-kịch hay” của Hy-lạp.

Theo ông, vì hí-kịch là phép mô-phỏng tạo-hoá nên những tình-tiết trong các “hí-kịch hay”, được đem lên sân-khấu trình-diễn, đều phải giống như những tình-tiết xảy ra trong đời sống thực hàng ngày. Về bản-chất, các “hí-kịch hay” đều phải giản dị. Về thẩm-mỹ, các “hí-kịch hay” đều phải thiên về tâm-lý hơn là thiên về hành-động. Về nơi chốn, thời-gian và hành-động, các “hí-kịch hay” đều phải theo luật “tam-nhất-trí” nghĩa là sự-tích phải xảy ra ở một nơi duy-nhất, trong một ngày duy-nhất, với một hành-động duy-nhất, và những hành-động của các nhân-vật đều phải là hậu-quả của tâm-tính và tư tưởng của những nhân-vật trong vở kịch. Về phân-loại, mỗi vở kịch “hay” phải được xếp theo “yếu-tố-tâm-lý”, nghĩa là phải được xếp hoặc vào loại bi-kịch, khiến khán-giả cảm thấy thương-tâm, hoặc vào loại hài-kịch, khiến khán-giả cảm thấy thích-thú.

Thế nhưng, trên thực tế, các vở kịch Hy-lạp “hay” mà Aristote đã đọc để phân-tích không theo đúng những quy tắc mà ông đã nêu ra. Thí dụ, trước Aristote một thế-kỷ, bi-kịch-gia Hy-lạp Euripide đã viết nhiều hí-kịch-bi-hài nổi-tiếng, trong đó ông xen lẫn cả cảnh-huống bi-ai (bi-cảnh) với cảnh-huống hài-hước (hài-cảnh), và trong nhiều thế-kỷ sau, các tác phẩm của ông đã ảnh hưởng sâu-xa lên các văn-thi-gia Âu-Châu.

Sau Aristote, đến lượt phê-bình-gia Alexandrie đem phân-tích tất cả các văn-phẩm Hy-lạp đã xuất hiện từ trước đến thời đại ông, rồi xếp-loại. Ông đặt ra một “đặc-tính” bao gồm những điều kiện về văn-chương và nghệ-thuật mà một văn-phẩm phải đạt tới để được xếp-loại hàng-đầu. Ông đặt tên cho “đặc-tính ấy” bằng một danh-từ mà người Pháp gọi là “classicisme”, nguời Anh gọi là “classicism” mà ta có thể dịch là “đặc-tính hàng-đầu”.

Tuy nhiên, người Trung-quốc nói rằng những văn-phẩm được Alexandrie xếp-loại hàng đầu đều là những văn-phẩm “cổ” hoặc là những văn-phẩm mới nhưng được viết theo “khuôn-mẫu cổ” nên họ dịch chữ “classicism” của Anh là “cổ-điển-tính” và họ gọi những văn-phẩm đạt được “cổ-điển-tính” do Alexandrie đặt ra là “cổ-điển văn-phẩm” mà chúng ta gọi ngược lại là “văn-phẩm cổ-điển”.

Ông coi cái đẹp của hí-kịch cổ-điển là cái đẹp thuần-tuý của một yếu-tố, cái đẹp giản-dị, điều-hoà, sáng-sủa của một hình-ảnh đặc-thù, còn cái đẹp của hí-kịch-toàn-diện là cái đẹp phức-hợp của toàn-thể, cái đẹp phong-phú, biến-hoá, tạp-sắc của một cuốn phim. Vì thế, ông chỉ dựa vào thiên-tài và kinh-nghiệm để tạo ra những vở-kịch mà nay được coi là những kiệt-tác.

Sau Shakespeare, ở Pháp, vào giữa thế-kỷ XVII, với hai kịch-gia Molière và Racine, hí-kịch cổ-điển đã đạt dần tới bi-kịch-thuần-tuý và hài-kịch-thuần-tuý.

Ở Việt-nam, vào đầu thế kỷ XIX, về đại-thể, ĐTTT của Nguyễn-Du là một tiểu-thuyết dài, thuật lại cuộc phiêu-lưu phong-trần của Thuý-Kiều trong 15 năm, ở nhiều nơi xa-cách nhau, với nhiều nhân vật và nhiều hành-động, gồm cả những cảnh-huống bi-ai với những cảnh-huống hài-hước, giống như một hí-kịch toàn-diện theo quan-niệm của Shakespeare.

Tuy nhiên, nếu đem từng hành-động hí-kịch trong ĐTTT mà phân tích như người Âu- Châu thì ta sẽ thấy lối xây-dựng đối-thoại và độc-thoại của Nguyễn-Du lại giống như lối xây-dựng đối-thoại và độc-thoại trong hí-kịch-cổ-điển của Pháp ở chỗ tâm-lý sâu-sắc tế-nhị và ở cái đẹp giản-dị thăng-bằng, nhất là trong các văn-phẩm cổ-điển của Racine.

Người Pháp cho rằng kịch-gia Racine của họ đã vượt xa các kịch-gia Hy-lạp ở chỗ trong các văn-phẩm của ông, ông đã để cho tâm-lý sâu-sắc dẫn-dắt hành-động, thay cho vị-thần-định-mệnh trong các văn-phẩm Hy-lạp.

Trong ĐTTT, tuy Nguyễn-Du có nêu ra thuyết định-mệnh dẫn-dắt hành động, nhưng thi-gia cũng để cho tâm-lý dẫn-dắt hành-động. Ti-dụ;

Sau khi từ-giã Thuý-Kiều, bà-vãi Giác-Duyên đeo bầu quẩy níp rộng đường vân-du. Khi tình-cờ gặp sư-bà Tam-Hợp Đạo-Cô, bà-vãi hỏi về tương-lai Thuý-Kiều thì sư-bà đáp:

Kiều, khi thì hoà-hợp, khi thì xung-đột với tính-tình và những đam-mê của các nhân vật khác, đã thúc-đẩy và chiếu-sáng mọi biến cố của đời nàng, khiến cho câu truyện trong ĐTTT trở nên đầy ý-nghĩa và đầy tâm-lý, cũng như đã khiến cho câu truyện trở nên hấp-dẫn từ đầu đến cuối.

Không phải chỉ có người Á-Châu mới lấy Tài và Mệnh làm đề tài trong văn-chương. Trong văn chương Âu-Châu, nhất là trong các kịch-phẩm, ta cũng thấy có đề-tài về Tài và Mệnh.

Ở Âu-Châu, từ những kịch-phẩm tối cổ của Hy-lạp đến những kịch-phẩm hiện-thời của tất cả các nước, thời nào cũng có nhiều kịch-phẩm trong đó con người chỉ là một con rối trong bàn tay của Tạo-Hoá, tức Số-Phận, tức Định-Mệnh.

Tạo-Hoá thì đành-hanh mà con người thì mù quáng, không biết tự lượng sức mình, cứ tự-hào, tự-phụ, múa may quay cuồng mà vật lộn với Định-Mệnh, để rồi cũng tận cùng bằng sự đầu-hàng Định-Mệnh trước sự mỉa-mai (ironie) của Định-Mệnh.

Tuy quan-niệm về Định-Mệnh có thay đổi từ kịch-phẩm này qua kịch-phẩm khác, nhưng tựu chung thì kịch phẩm nào cũng thuật lại cùng một đại-bi-hài-kịch dành cho mọi-cá-nhân và mỗi-cá-nhân trên thế-gian mà ta có thể mệnh-danh là “nhân-thế-kịch” (la comédie humaine).
Tỉ dụ: Trong kịch-phẩm Hamlet của kịch-gia Shakespeare, nhân-vật Hamlet tự hỏi:

To be, or not to be? that is the question.
Câu này hàm ý Hamlet tự hỏi: “Ta có nên được sinh ra đời hay không?”. Nếu Hamlet tự đáp là “Có!” thì Hamlet đã được Tạo-Hoá chiều ý vì Hamlet hiện đang sống ở trên đời! Nhưng nếu Hamlet tự đáp là “Không!” thì Hamlet đã phải đầu hàng Tạo-Hoá cũng vì Hamlet hiện đang sống ở trên đời!

Tuy Shakespeare để cho Hamlet nói, nhưng người ta có thể nghĩ rằng Shakespeare chỉ mượn cá nhân nhỏ nhoi của Hamlet làm tiêu-biểu, tượng trưng cho tất cả mọi phần tử của nhân loại trên thế gian, nghĩa là ta có thể thay “Hamlet” nói riêng, bằng “con người” nói chung để có ý suy rộng sau:

Vậy kịch-phẩm Hamlet của Shakespeare đã thuật lại nhân-thế-kịch nói trên!

“Tiếc thay trong giá trăng ngần

Vậy thi-phẩm ĐTTT của Nguyễn Du đã thuật lại nhân-thế-kịch nói trên!

Thế nhưng, bi-kịch là gì?

Phê-bình-gia đầu tiên, là triết-gia Hy-lạp Aristote, cho rằng bi-kịch là một kịch-phẩm mô-tả một hành-động mà khi đem ra trình-diễn cho khán-giả coi sẽ gây nên hai cảm-xúc “sợ” và “thương” nơi khán-giả, nhưng rồi lại loại bỏ được hai cảm-xúc ấy. thanh-trừ bằng tịnh-hoá (purgation by catharsis), hay thanh-hoá (purification), hay thăng-hoa (sublimation).

Nhiều khán giả đi coi bi-kịch đã khóc khi họ coi đến những cảnh tượng bi-ai, đáng sợ và đáng thương cho nạn nhân. Nước mắt chảy ra đã thanh trừ được hai cảm-xúc “sợ” và “thương” ở trong lòng.
Trong ĐTTT, xin lấy tỉ-dụ:

Sau khi nghe Sư-Cô Tam-Hợp tiên đoán về tương lai Thuý-Kiều, bà-vãi Giác-Duyên “sợ” và “thương”:

“Một đời nàng nhé, thương ôi còn gì!” (câu 2677-2678)

….. “Song chẳng hề chi!” (câu 2679)

“Lòng thương” nạn-nhân là cảm-xúc căn-bản của bi-kịch. Nhưng nếu nạn-nhân có tài, thì khán-giả lại có thêm cảm-xúc “cảm-phục” để thành “cảm-thương”. Chính Hoạn-Thư sau khi hành-hạ Thuý-Kiều, cũng phải thốt lên:

“Người sao hiếu nghĩa đủ đường,

Thi-gia Nguyễn-Du đã được thiên-phú hai đức-tính ấy.

Khi thấy Thuý-Kiều bị Tú-bà buộc ra tiếp khách ở lầu xanh, thi-gia đã rủ lòng thưong mà viết nên hai câu:

“Đã cho lấy chữ hồng-nhan

“Thương thay cũng một kiếp người,

Có một điều lạ là trong cả kho-tàng văn-chương Á-Châu, chỉ có một thi-phẩm duy-nhất chứa đựng một kiến-trúc bi-kịch về cả hình-thức lẫn nội-dung theo quan niệm của Âu-Châu: đó là thi phẩm ĐTTT của thi-gia Nguyễn-Du.

Sau khi đọc mỗi đoạn của ĐTTT, độc-giả thường cảm thấy thích-thú và yên-tĩnh tinh-thần. Sỏ-dĩ khi đọc xong một đoạn bi-kịch ĐTTT, độc giả vẫn có thể cảm thấy thích-thú là vì ngoài khả-năng thanh-trừ được hai cảm xúc “sợ” và “thương”, ĐTTT còn có khả-năng thanh-trừ được cả những cảm-xúc tiềm-ẩn do bi-kịch gây nên.

Vì thế, thi-gia Nguyễn-Du đã kết-thúc thi-phẩm ĐTTT bằng hai câu:

Người ta cắt nghĩa sự kiện này bằng hai lý-do. Một là ngưòi Hy-lạp có một thiên-tư thẩm-mỹ đặc-biệt, nên họ đã khiến kho-tàng bi-kịch Âu-Châu sinh-sôi nẩy nở cực-kỳ phong-phú. Hai là triết lý Á-Châu khác hẳn triết-lý Âu châu, nên ở Á-Châu hầu như không có bi-kịch.

Vì thế, người Âu-châu từng nói:“Ngoài Âu-Châu, không có bi-kịch!”

Ở Âu-Châu, triết-gia Hy-lạp Socrates, vào thế kỷ -V, đã sáng-tạo ra nền đạo-đức Âu-Châu. Ông cho khắc châm-ngôn: “Ngươi hãy tự biết lấy ngươi!” ở đền Delphes thờ thần Apollon là vị thần Vẻ-đẹp, Ánh-sáng và Mỹ-thuật. Ông đặt đạo-đức trên nền-tảng tinh-thần. Ông chủ-trương Con-người là trung-tâm của Vũ-trụ, chống-đối Vũ-trụ. Con-người băn-khoăn, thắc-mắc, không ngừng tìm tòi để hiểu biết chính mình, hiểu biết bản-tính của mình và hiểu biết bản-năng của mình. Con-người không ngừng khám-phá Vũ-trụ để chinh-phục Vũ-trụ. Con-người phân-tích và xây-dựng đủ loại hệ-thống. Con-người thử-thách trí-tuệ, tình-cảm và ý-chí dưới mọi chiều-huớng và mọi hình-thức. Con-người băn-khoăn, lo-âu, không bao giờ thoả-mãn, không bao giờ yên-tĩnh. Vì thế, các thất vọng của Con-người trong việc khao-khát hiểu-biết, trong việc chống-đối Vũ-trụ đã được diễn tả ở văn-chương dưới hình thức bi-kịch giữa Tài và Mệnh.

Độc-giả cũng như khán giả Á-Châu không ưa những cảm-xúc rùng-rợn cực-độ do cái chết thê-thảm gây nên, dù họ biết những cảnh-tượng thê-thảm trong bi-kịch chỉ là giả-tạo.

“ Thôi thì thôi, có tiếc gì

Thi-gia Nguyễn-Du cũng có mô-tả những cái chết thê-thảm của Mã-Giám-Sinh, Tú-Bà, Sở-Khanh, Khuyển, Ưng, Bạc-Bà, Bạc-Hạnh nhưng chỉ với mục-đích răn đời, chứ không cố-ý gây nên những cảm-xúc rùng-rợn:

“Lệnh quân truyền xuống nội-đao,

Thề sao thì lại cứ sao gia-hình.

Máu rơi thịt nát tan-tành,

Ai ai trông thấy hồn kinh phách rời!” (câu 2387-2390)
Mặc dầu có sự khác biệt với các bi-kịch-gia Âu-Châu về cách mô tả các cảnh-tượng chi-tiết, thi-gia Nguyễn-Du, với một thiên-tài đặc-biệt, vẫn biến được bi-kịch ĐTTT Á-Châu thành một thế-nhân-kịch tương tự như của Âu-Châu, vô-cùng cảm-động.
xxxxx
Về đại thể, ĐTTT là một bi-kịch. Tuy nhiên, trong bi-kịch bao-la này cũng có nhiều cảnh-tượng về hài-hước phong-tục (comique de moeurs) và những cảnh-tượng về hài-hước tâm-tính (comique de caractère).

Hài-hước phong-tục phơi-bày những cái xấu, cái dởm của một thời-đại, một hoàn-cảnh, một hạng-người trong xã-hội, như Mã Giám-Sinh, Tú-Bà, Sở-Khanh, Hồ-Tôn Hiến…

1. 
   Về Mã-Giám-Sinh:
   

“Buộc chân, thôi cũng xích-thằng nhiệm trao

2. 
   Về Tú-Bà:
   

“Này này! Sự đã quả-nhiên

“…Màu hồ đã mất đi rồi,

3. 
   Về Sở-Khanh:
   

“Ta đây nào phải ai đâu mà rằng!

“Nọ nghe rằng có con nào ở đây

4. 
   Về Hồ-Tôn-Hiến:
   

Các phê-bình-gia Pháp cho rằng hài-kịch tâm tính là hình-thức cao nhất của hài-kịch. Họ còn cho rằng hài-kịch-gia Molière của họ đã tạo ra hài-kịch tâm-tính qua vở hài-kịch trứ-danh Le Misanthrope (Người ghét đời) trong đó nhân-vật chính là một kẻ ghét đời mà vẫn mê gái điếm.

Thi-gia Nguyễn-Du đã mô-tả rất đúng và rất tế-nhị cái tâm-tính của Thúc-Sinh khiến vở hài-kịch tâm-tính “Người nhu-nhược” trong ĐTTT là một hài-kịch tuyệt-tác.

1. 
   Hoạn-Thư truyền gọi Thuý-Kiều ra lạy mừng Thúc-Sinh. Trông thấy vợ lẽ là Thuý Kiều ra lạy mừng mình nhưng vì sợ vợ cả là Hoạn-Thư đến độ hèn nhát, Thúc-Sinh không dám nói một lời, sợ Hoạn-Thư ngờ mình quen biết Thuý-Kiều, Thúc-Sinh chỉ cúi gầm mặt xuống mà khóc sụt-sùi:
   

“Mới về, có việc chi mà động-dong?”

Thúc-Sinh: “Liệu mà xa chạy cao bay

Viết tại Saigon năm 1963.

Đàm Quang Hậu

oOo