Thay låÌi tæÛa viãÛc daûy vaì hoüc män tháÖN hoüc luán lyï CÄng giaïO hoüC ÅÍ BÁÛC ÂAÛI hoüC

Nhæ âaî noïi åí trãn, luán lyï laì khoa hoüc vãö caïc luáût lãû säúng hoàûc trong thæûc tãú nhæ ngæåìi ta âang säúng hoàûc trong lyï tæåíng nhæ ngæåìi ta phaíi säúng.

Khi khoa hoüc áúy âæåüc sàõp xãúp thaình hãû thäúng thäng suäút vaì âæåüc tuán giæî, ta goüi âoï laì mäüt nãön luán lyï.

Thæåìng thæåìng caïc luáût lãû luán lyï chè laì hãû luáûn cuía mäüt hãû thäúng tæ tæåíng vaì mang dáúu áún cuía hãû thäúng tæ tæåíng âoï.

Vç váûy træåïc luïc noïi âãún caïc nãön luán lyï noïi chung vaì nãön luán lyï Kitä giaïo noïi riãng, thiãút tæåíng phaíi ghi laûi âáy caïc traìo læu tæ tæåíng triãút hoüc âaî aính hæåíng âãún nãön luán lyï Táy phæång hiãûn nay.

Tæ tæåíng duy lyï  rationalisme⁹

Tæ tæåíng duy tám  idealisme

Tæ tæåíng duy thæûc nghiãûm  empirisme

Tæ tæåíng duy váût  mateïrialisme

Tæ tæåíng hiãûn sinh  existentialisme

Tæ tæåíng duy khoa hoüc  scientisme

Tæ tæåíng duy cáúu truïc  structuralisme

Tæ tæåíng Maïcxit  marxisme¹⁰

Tæ tæåíng hæ vä  nihilisme

Tæ tæåíng S. Freud  Freudisme¹¹

(Theïo. 1989, 534)

Noïi chung caïc nãön luán lyï - ngoaìi pháön cå baín - våïi nhiãöu yãúu täú giäúng nhau, coìn coï nhæîng âiãøm âæåüc nháún maûnh tuìy theo khuynh hæåïng tæ tæåíng cuía ngæåìi chuí xæåïng ra chuïng.

- Coï nhæîng nãön luán lyï duy lyï trê. Vê duû nãön luán lyï cuía træåìng phaïi Stoa, chuí træång con ngæåìi phaíi säúng âuïng baín cháút cuía mçnh laì loaìi coï lyï trê vaì cuîng vç coï lyï trê maì con ngæåìi cháúp nháûn luáût lãû säúng chung trong vuî truû. Vê duû nãön luán lyï cuía Emmanuel Kant : theo äng con ngæåìi laì taûo váût coï lyï trê. Phaíi duìng lyï trê âãø khaïm phaï ra sæû tháût, háöu nháûn ra âiãöu thiãûn âãø laìm vaì âiãöu dæî âãø traïnh.

- Coï nhæîng chuí thuyãút luán lyï nháún maûnh khêa caûnh tám linh : Sæû thäng caím, loìng baïc aïi, danh dæû, loìng chán thaình, sæû tæång tråü, loìng yãu mãún nhán loaûi. Âoï laì thuyãút luán lyï âæåüc nhæîng ngæåìi nhæ Khäøng tæí, Âæïc Giãsu, Adam Smith, Schopenhauer, Vauguenargues, Auguste Comte chuí xæåïng.

- Coï nhæîng chuí thuyãút luán lyï nháún maûnh khêa caûnh yï chê, duìng yï chê âãø laìm chuí chênh mçnh, âãø khäng chäúng laûi keí aïc (Gandhi, báút baûo âäüng), âãø tråí thaình ngæåìi maûnh (Nietzche).

- Coï nhæîng chuí thuyãút nháún maûnh âãún viãûc hæåíng laûc thuï (Epicure våïi thuyãút Duy khoaïi laûc)¹² vaì tênh caïch thæûc duûng (Stuart Mill).

- Coï nhæîng chuí thuyãút luán lyï dæûa trãn Màûc khaíi nhæ nãön luán lyï Kitä giaïo. Nãön luán lyï naìy âang bë cäng kêch tæì phêa nhæîng nhaì luán lyï chuí træång âãö cao quyãön tæû láûp cuía con ngæåìi. Ngæåüc laûi våïi nãön luán lyï Màûc khaíi laì mäüt nãön luán lyï nhán baín.

Ngæåüc doìng lëch sæí, ta tháúy con ngæåìi - åí nhiãöu mæïc âäü khaïc nhau vaì nhiãöu caïch thæïc khaïc nhau - âãöu lãû thuäüc vaìo tän giaïo. Chênh niãöm tin tän giaïo áúy âaî keïo theo nhæîng luáût lãû giuïp con ngæåìi säúng sao cho âeûp loìng tråìi, hay cho âeûp loìng Âáúng maì mçnh tän thåì.

Âoüc laûi Cæûu Æåïc, ta tháúy roî laì dán Do thaïi luän phaíi uäún mçnh theo yï muäún cuía Giavã Thiãn Chuïa :

"Ta laì Giavã, Thiãn Chuïa cuía ngæåi, Âáúng âaî âem ngæåi ra khoíi âáút Ai Cáûp, khoíi nhaì täi moüi, ngæåi seî khäng coï nhæîng tháön khaïc træåïc nhan Ta..." (Xh 20, 2-3)

Tæång quan giæîa niãöm tin tän giaïo vaì nãúp säúng luán lyï váùn coï trong Pháût giaïo, dán gian, ÁÚn Âäü giaïo vaì caïc tän giaïo khaïc.

Cho duì ngæåìi ta giaíi thêch hiãûn tæåüng Thæåüng Âãú thãú naìo âi næîa, thç lëch sæí váùn cho tháúy con ngæåìi, do såü haîi, do tän kênh nhæîng maînh læûc tháön thiãng maì âaî ra sæïc tuán giæî mäüt säú luáût lãû, thæåìng thç håüp lyï, nhán âaûo, nhæng cuîng coï luïc phi lyï, vaì vä nhán âaûo.

Kãø tæì ngaìy con ngæåìi biãút suy luáûn coï phæång phaïp hån (Descartes), biãút laìm viãûc coï khoa hoüc hån, cuîng nhæ kãø tæì ngaìy con ngæåìi coï thãø tæû tuïc vãö âåìi säúng kinh tãú, xaî häüi, con ngæåìi bàõt âáöu råìi boí niãöm tin tän giaïo, âàût váún âãö vãö sæû hiãûn hæîu cuía Thæåüng Âãú (làõm luïc coìn daïm thaïch thæïc Thæåüng Âãú) vaì âàût laûi váún âãö våïi caïc nãön luán lyï, dæûa trãn niãöm tin vaìo Thæåüng Âãú.

Nhæîng ngæåìi Nhæ Marx muäún chäúng laûi caïi tráût tæû luán lyï Kitä giaïo, ngæû trë tæì nhiãöu thãú kyí åí Áu Cháu. Äng kãút aïn niãöm tin vaìo Thæåüng Âãú, cho ràòng chênh niãöm tin naìy âaî keïo theo mäüt nãön luán lyï : vä täüi hoïa sæû khäún cuìng, che âáûy sæû aïp bæïc boïc läüt, håüp thæïc hoïa moüi thæï laûm duûng quyãön bênh - nhán danh thãú giåïi bãn kia.

S. Feud thç cho ràòng niãöm tin vaìo Thæåüng Âãú âaî laìm cho con ngæåìi phaíi däön neïn caïi baín nàng tênh duûc cuía mçnh, taûo ra mäüt nãúp säúng giaí taûo - khäng âaïp æïng nhu cáöu thæûc tãú coï sàôn trong thám tám cuía mçnh. Con ngæåìi chè säúng laình maûnh khi chia tay våïi Thæåüng Âãú.

Trong Kitä giaïo, coï ngæåìi âàût cáu hoíi coï phaíi táút caí nhæîng luáût lãû luán lyï ghi trong Cæûu Æåïc laì do Chuïa Màûc khaíi khäng ? Coï nhæîng luáût lãû xem ra laì cuía ngæåìi Do thaïi trong bäúi caính vàn hoïa Xãmêt. Nhæ thãú nhæîng luáût lãû áúy coï phaíi aïp duûng cho táút caí moüi ngæåìi khäng (càõt bç) ? Thãm vaìo âoï, ngæåìi ta cuîng tçm tháúy trong caïc nãön vàn hoïa khaïc nhæîng âiãöu maì Thaïnh kinh daûy. Váûy caïi gç laì âàûc biãût Kitä giaïo ?

ÅÍ Táy Phæång - coï nhæîng ngæåìi chuí træång phán biãût âæïc tin vaì luán lyï - chäúng laûi khuynh hæåïng luán lyï hoïa âæïc tin. Màût khaïc cuîng våïi naîo traûng duy lyï, ngæåìi ta muäún mäø xeí, phán taïch âãø xem caïi gç laì håüp lyï, håüp våïi baín cháút con ngæåìi trong caïi di saín âäö säü maì Kitä giaïo âãø laûi.

Tæì âoï ngæåìi ta coï khuynh hæåïng xáy dæûng mäüt nãön luán lyï khäng phaït xuáút tæì nhæîng gç tän giaïo daûy maì phaït xuáút tæì chênh con ngæåìi, âuïng våïi baín cháút vaì caïch säúng cuía con ngæåìi. Ngæåìi ta cho ràòng lyï trê cuía con ngæåìi - cuîng nhæ kinh nghiãûm ngaìn âåìi cuía nhiãöu nåi, nhiãöu ngæåìi trãn thãú giåïi coï thãø giuïp con ngæåìi laìm ra mäüt thæï luán lyï håüp våïi moüi ngæåìi, moüi nåi vaì nháút laì håüp våïi chênh con ngæåìi. Con ngæåìi tæû láûp - khäng lãû thuäüc vaìo ai. Con ngæåìi coï luáût lãû riãng cuía mçnh - vaì con ngæåìi coï caïch thæïc riãng cuía mçnh âãø säúng luán lyï. Âoï laì nãön luán lyï hoaìn toaìn mang tênh con ngæåìi (morale humaniste), tæû láûp (autonome), ta goüi âoï laì nãön luán lyï nhán baín.

Nhæ ta seî tháúy luïc hoüc qua pháön lëch sæí män Tháön Hoüc Luán Lyï laì âaî coï vaì váùn coï mäüt nãön luán lyï Kitä giaïo, dæûa trãn mäüt thãú giåïi quan, mäüt nhán sinh quan roî raìng :

- Thãú giåïi naìy laì mäüt thãú giåïi coï mäüt khäng hai.

- Lëch sæí nhán loaûi naìy âi theo mäüt chiãöu thàóng : coï khåíi âáöu - coï kãút thuïc.

- Thãú giåïi naìy âeûp âeî, do Chuïa dæûng nãn cho con ngæåìi säúng thoaíi maïi trong âoï.

- Con ngæåìi laìmäüt taûo váût cuía Thiãn Chuïa coï thãø xaïc vaì linh häön, coï lyï trê, coï tæû do.

- Täø täng loaìi ngæåìi khäng may âaî phaûm täüi. Tæì âoï coï khuynh hæåïng laìm âiãöu sai traïi.

Chuïa âaî sai caïc ngän sæï vaì cuäúi cuìng chênh Con cuía Ngaìi xuäúng chè âæåìng vaûch läúi cho con ngæåìi biãút nhçn lãn tråìi âãø nháûn biãút Thiãn Chuïa laì Cha vaì nghe theo låìi chè baío cuía Ngaìi, biãút nhçn chung quanh âãø nháûn ra moüi ngæåìi laì anh em, biãút nhçn thiãn nhiãn vaûn váût âãø khaïm phaï ra sæû liãn âåïi cuía mçnh - cuäúi cuìng biãút nhçn vaìo âaïy loìng mçnh âãø nháûn ra mçnh “væìa laì vä cuìng låïn lao nhæng âäöng thåìi cuîng vä cuìng nhoí beï” (Blaise Pascal).

Nãön luán lyï naìy nháûn Âæïc Giãsu, ngæåìi Nagiareth, Âáúng âaî säúng vaì chãút vç nhán loaûi, laìm máùu mæûc.

Cå såí cuía nãön luán lyï naìy laì Thaïnh kinh do Thiãn Chuïa Màûc khaíi.

Mäüt vaìi nàm sau Cäng âäöng Vaticanä II, âaî coï nhiãöu ngæåìi muäún xáy dæûng mäüt nãön luán lyï Kitä giaïo mang tênh nhán baín nhiãöu hån. Thay vç láúy Thaïnh kinh laìm chuáøn, vaì suy diãùn tæì låìi khuyãn ràn cuía Thaïnh kinh âãø giaíi quyãút mäüt váún âãö nháút âënh naìo âoï, báy giåì ngæåìi ta âi tæì caïc váún âãö cuû thãø, räöi sæí duûng lyï trê, kinh nghiãûm âãø giaíi quyãút noï, sau âoï måïi âem läúi giaíi quyãút âoï âäúi chiãúu våïi caïc nguyãn tàõc cuía Màûc khaíi vaì âi âãún nhæîng kãút luáûn luán lyï. Caïch laìm naìy khåíi âi tæì caïc váún âãö cuû thãø cuía con ngæåìi khiãún cho moüi ngæåìi tin hay khäng tin, âãöu coï thãø cuìng nhau tçm kiãúm caïc luáût lãû luán lyï qua gàûp gåî vaì âäúi thoaûi. Bæåïc sau âoï måïi laì so saïnh våïi caïc nguyãn tàõc cuía Màûc khaíi. Ngæåìi ta tháúy ràòng coï nhæîng váún âãö chæa âæåüc âàût ra trong Màûc khaíi (thuû thai trong äúng nghiãûm), nhæng vç laì váún âãö cuía thåìi âaûi häm nay, nãn bàõt buäüc phaíi giaíi quyãút trong bäúi caính âêch thæûc cuía xaî häüi cuû thãø häm nay.¹³ Caïch giaíi quyãút naìy xem ra uyãøn chuyãøn hån, thæïc thåìi hån, thay vç cæïng nhàõc, vaì træìu tæåüng nhæ trong nãön luán lyï cäø truyãön. Coï ngæåìi cho ràòng laìm nhæ thãú seî âãö cao lyï trê vaì khaí nàng säúng luán lyï cuía con ngæåìi, vaì ngæåüc laûi seî coi nheû Màûc khaíi cuîng nhæ án suíng cuía Chuïa. Âáy seî laì mäüt thæï luán lyï tuìy hoaìn caính (Situationethique). Cuîng coï ngæåìi cho ràòng laìm nhæ thãú nhaì luán lyï khäng bë raìng buäüc gç caí. Tháût ra, laì ngæåìi Kitä hæîu, nhaì luán lyï âaî coï mäüt väún liãúng âæïc tin vaì mäüt säú hiãøu biãút vãö tän giaïo, khiãún äng khäng thãø naìo giaíi quyãút caïc váún âãö luán lyï mäüt caïch hoaìn toaìn "vä tæ" âæåüc.

Ngæåìi chuí xæåïng nãön luán lyï naìy laì mäüt nhaì Tháön hoüc luán lyï Âæïc, tãn laì Alphonse Auer. Äng chuí træång xáy dæûng mäüt "Autonome Morale im christlichen Kontext", tæïc laì mäüt nãön luán lyï tæû láûp trong bäúi caính Kitä giaïo.

Chuí træång naìy cuía äng âaî bë giaïn tiãúp lãn aïn trong thäng âiãûp "AÏnh raûng ngåìi chán lyï".

- Weber, H : Allgemeine Morale Theïologie, Wien, 1991, 17-21.

- Kleine Weltgeschichte der Philosophie, Knaur, 1963.

- Theïo,1989, 534.

- Muchielli, R. Logique et Morale, Bordas, Paris, 1955.

- Oraison, M : une Morale pour notre temps, Paris, 1964.

- Thäng âiãûp "AÏnh raûng ngåìi chán lyï", Roma, 1993.
BAÌI ÂOÜC THÃM

ÂAÛO ÂÆÏC HOÜC XAÎ HÄÜI CHUÍ NGHÉA
Baïc sé Nguyãùn Vàn Hiãön, Chuí nhiãûm bäü män Maïc-Lãnin, Træåìng Âaûi Hoüc Y Dæåüc TP Häö Chê Minh, âaî viãút trong cuäún “Âaûo Âæïc Hoüc vaì Y Âæïc Hoüc Xaî Häüi Chuí Nghéa”, TP HCM, nàm 1985 nhæ sau :
I. KHAÏI NIÃÛM ÂAÛI CÆÅNG

• 
  Âaûo âæïc hoüc väún coï mäüt lëch sæí láu daìi. Noï xuáút hiãûn nhæ laì mäüt bäü pháûn cáúu thaình cuía triãút hoüc nhàòm lyï giaíi caïc hiãûn tæåüng âaûo âæïc, hãû thäúng hoïa chuïng laûi thaình nhæîng khaïi niãûm, nhæîng phaûm truì, âãø thuyãút minh cå såí håüp lyï cuía mäüt hãû thäúng âaûo âæïc nháút âënh...
  
• 
  “Lëch sæí âaûo âæïc hoüc mang tênh âa daûng, phæïc taûp trong caïc traìo læu âäúi âëch nhau, âáúu tranh våïi nhau, phuí âënh vaì kãú thæìa láùn nhau...”
  
• 
  “Nhiãûm vuû chuí yãúu (cuía bäü män Âaûo âæïc hoüc) laì tçm ra con âæåìng âãø khàõc phuûc sæû báút læûc cuía con ngæåìi træåïc nhæîng caïm däù, væån lãn laìm chuí âæåüc baín nàng, âiãöu khiãøn âæåüc nhæîng nhu cáöu, nhæîng ham muäún trong cuäüc säúng âãø âaût tåïi sæû phaït triãøn laình maûnh vãö haûnh phuïc chán chênh cuía con ngæåìi, âaût âãún nãön vàn minh coï âaûo âæïc cuía nhán loaûi...” (trang 5-6).
  

• 
  Âaûo âæïc xuáút hiãûn vaì täön taûi åí nåi naìo vaì chæìng naìo coìn coï mäúi quan hãû caï thãø - táûp thãø - xaî häüi.
  
• 
  Haình âäüng âaûo âæïc luän luän laì mäüt haình âäüng tæû do.
  
• 
  Quan hãû âaûo âæïc phaíi laì mäúi liãn hãû cuía chuí quan våïi khaïch quan. Mäùi ngæåìi âãöu coï mäüt âaûo âæïc âæåüc âæa tæì bãn ngoaìi vaìo vaì do giaïo duûc (âæåüc xem nhæ nhæîng mãûnh lãûnh xaî häüi). Nhæîng mãûnh lãûnh coï tênh caïch aïp âàût vaì cæåîng baïch âoï phaíi âæåüc caï nhán chuyãøn biãún thaình caïi tæû giaïc vaì tæû nguyãûn.
  
• 
  Mäùi hçnh thaïi kinh tãú, xaî häüi coï mäüt nãön âaûo âæïc riãng cho noï, âäöng thåìi mäùi hçnh thaïi kinh tãú xaî häüi âãöu coï sæû täön taûi cuía caïc nãön âaûo âæïc khaïc nhau (trang 10-11).
  

Nãúu ta âënh nghéa luán lyï laì män hoüc gäöm caïc luáût lãû chi phäúi nãúp säúng cuía con ngæåìi våïi nhau thç âãø hiãøu roî män hoüc naìy êt ra ta phaíi hiãøu biãút vãö mäüt säú män hoüc khaïc liãn quan âãún con ngæåìi nhæ Cå thãø hoüc, Tám lyï hoüc, Phán tám hoüc, Tám lyï chiãöu sáu, Bãûnh hoüc ; liãn quan âãún xaî häüi nhæ Xaî häüi hoüc, Nhán chuíng hoüc, Luáût hoüc, Khaío cäø hoüc, Lëch sæí hoüc...

Nhæîng män hoüc áúy giuïp chuïng ta hiãøu roî con ngæåìi cuû thãø trong bäúi caính cuû thãø vaì tæì âoï ta hiãøu âæåüc caïch säúng cuía con ngæåìi vaì tçm ra caïch con ngæåìi phaíi säúng. Tuy nhiãn, trong cuäüc säúng luán lyï ngoaìi hai chiãöu kêch : mçnh våïi mçnh, vaì mçnh våïi ngæåìi khaïc, coìn coï mäüt chiãöu kêch thæï ba laì mçnh våïi Thæåüng Âãú. Chiãöu kêch thæï ba naìy âang bë nhiãöu ngæåìi cäng kêch, tháûm chê phuí nháûn, nhæng chuïng ta khäng thãø âån giaín gaût boí maì khäng baìn tåïi, båíi leî noï âaî tæìng aính hæåíng sáu xa âãún caïc nãön luán lyï vaì váùn coìn aính hæåíng maîi trong caïc nãön luán lyï, nháút laì caïc nãön luán lyï hæîu tháön nhæ nãön luán lyï Kitä giaïo. Âãø hiãøu váún âãö naìy, ta cáön phaíi noïi tåïi män Siãu Hçnh hoüc, kãú âoï noïi tåïi niãöm tin tän giaïo vaì cuäúi cuìng noïi tåïi nãön luán lyï Kitä giaïo våïi caïi nhçn täøng quaït vãö con ngæåìi vaì vuî truû.¹⁴
II. LUÁN LYÏ VAÌ SIÃU HÇNH HOÜC

MEÏTAPHYSIQUE)

Luán lyï vaì Siãu hçnh hoüc laì hai män hoüc khaïc nhau.

Luán lyï laì män hoüc vãö caïc tæång quan, chuí yãúu laì tæång quan giæîa nhæîng con ngæåìi cuû thãø träng tháúy âæåüc.

Siãu hçnh hoüc, tiãúng Phaïp goüi laì metaphysique, gäöm hai tæì meta vaì physique gheïp laûi. Meta coï nghéa laì åí âaìng sau hoàûc åí bãn trãn. Coìn physique laì nhæîng gç coï hçnh coï tæåüng. Gheïp laûi våïi nhau thaình metaphysique, män hoüc vãö nhæîng gç coï åí âàòng sau caïi hæîu hçnh.

Nhæ thãú, nhçn tæì bãn ngoaìi thç luán lyï vaì siãu hçnh hoüc laì hai män hoüc åí hai laînh væûc khaïc nhau.

Thãú nhæng khi phán taïch tênh cháút cuía caïc nãön luán lyï, ngæåìi ta tháúy âa säú caïc nãön luán lyï âãöu êt nhiãöu coï liãn quan âãún siãu hçnh hoüc.

Noïi caïch khaïc, giæîa caïi hæîu hçnh vaì caïi vä hçnh coï liãn laûc máût thiãút. Caïi vä hçnh naìy, coï khi chè laì mäüt caïi “lyï”, âiãöu khiãøn caí vuî truû, coï khi laì mäüt khaïi niãûm âãø chè mäüt Âáúng linh thiãng : Äng Tråìi, Äng Thiãn, Äng Xanh, Con Taûo, Thæåüng Âãú, coï khi laì mäüt Âáúng, coï tháût, tuy màõt thæåìng khäng träng tháúy nhæ Yahwã Thiãn Chuïa cuía ngæåìi Do thaïi vaì nhæ Thiãn Chuïa cuía Âæïc Giãsu Kitä maì âaûo Cäng giaïo tin vaì tän thåì.

Chênh niãöm tin vaìo caïi vä hçnh naìy giuïp ta phán biãût âæåüc mäüt nãön luán lyï vä tháön vaì mäüt nãön luán lyï hæîu tháön. Âäúi våïi ngæåìi vä tháön thç “Âáúng vä hçnh” laì mäüt hæ cáúu do trê tæåíng tæåüng, mäüt “phoïng aính” nãn thå cuía mäüt thãú giåïi chæa tçm âæåüc chênh mçnh vaì chæa khàóng âënh âæåüc chênh mçnh, mäüt thaình quaí cuía khoa lyï luáûn hoaìn toaìn lyï thuyãút.

Niãöm tin vaì caïi vä hçnh, vaìo Âáúng vä hçnh nàòm baìng baûc trong caïc tên ngæåîng dán gian vaì nàòm roî neït trong caïc tän giaïo coï täø chæïc.

III. CON NGÆÅÌI HÄM NAY TRÆÅÏC VÁÚN ÂÃÖ TÄN GIAÏO VAÌ VÁÚN ÂÃÖ LUÁN LYÏ

1. Tän giaïo bë âàût thaình váún âãö

Cuäüc chiãún chäúng laûi tän giaïo âaî coï tæì ngaìn xæa vaì nhæîng ngæåìi chäúng laûi noï thæåìng nhán danh lyï trê, tæû do vaì låüi êch cuû thãø. Cuäüc chiãún naìy tråí nãn gay gàõt våïi nhæîng triãút gia nhæ Voltaire, Diderot, Rousseau vaì nháút laì våïi cuäüc caïch maûng Phaïp 1789. Âáy âæåüc kãø nhæ mäüt phaín æïng cuía con ngæåìi Táy phæång sau âãm daìi Trung Cäø. Theo hoü Giaïo Häüi âaî nhán danh Thiãn Chuïa laìm nhæîng âiãöu traïi våïi lyï trê (Galileïe)¹⁵ traïi våïi sæû tæû do læång tám (Toìa aïn tän giaïo) traïi våïi sæû cäng bçnh (nhæîng æu âaîi daình cho haìng giaïo sé). Phong traìo chäúng tän giaïo váùn cæï tiãúp tuûc maîi cho tåïi sau naìy trong nhæîng chuí nghéa khäng cháúp nháûn Thæåüng Âãú.

Coï nhiãöu lyï do khaïch quan cuîng nhæ chuí quan :

- Con ngæåìi khäng cáön âãún Thæåüng Âãú næîa âãø giaíi quyãút ba váún âãö then chäút : âau khäø, däút naït, báút cäng.

- Con ngæåìi âoìi âæåüc tæû do, khäng bë kãöm keûp båíi nhæîng luáût lãû khäng do con ngæåìi âàût ra vaì khäng âæåüc con ngæåìi cháúp nháûn.

- Con ngæåìi ngaìy nay khoï cháúp nháûn mäüt tän giaïo phi nhán sinh, âäüc âoaïn, aïp bæïc.

Vç nhæîng lyï do trãn maì ngæåìi ta chäúng âäúi hoàûc êt ra cuîng âàût laûi váún âãö tän giaïo.

2. Luán lyï, hãû luáûn cuía niãöm tin tän giaïo, cuîng bë âàût thaình váún âãö

Coï nhæîng ngæåìi ngoaìi tän giaïo phã phaïn nãön luán lyï cuía mäüt tän giaïo, âoï chè laì chuyãûn bçnh thæåìng. Chuyãûn khäng bçnh thæåìng laì hiãûn nay, trong Giaïo Häüi Cäng giaïo âaî coï nhæîng nhaì tháön hoüc vaì nhæîng nhoïm ngæåìi khäng chè phuí nháûn giaï trë cuía mäüt vaìi âiãøm trong luán lyï cäng giaïo maì muäún xoïa boí "troün goïi". ÂGH Gioan Phaolä II trong thäng âiãûp "AÏnh Raûng Ngåìi Chán Lyï", âaî phaín baïc nhæîng traìo læu tháön hoüc loaûi boí hoüc thuyãút vãö luáût tæû nhiãn, vãö huáún quyãön, vãö nhæîng giåïi ràn cuía Giaïo Häüi. Ngaìi khäng cháúp nháûn thuyãút âa nguyãn trong âåìi säúng luán lyï Kitä Giaïo (säú 4).

Triãút hoüc vaì caïc khoa hoüc nhán vàn khaïc cuìng våïi nhæîng tiãún bäü vãöì khoa hoüc kyî thuáût âaî âæa con ngæåìi häm nay âãún chäù mong muäún säúng tæû láûp. Træåïc hãút laì tæû láûp vãö màût tæ tæåíng. Con ngæåìi muäún láúy nhæîng gç coï træåïc màõt mçnh laìm cå såí suy luáûn. Kãú âoï hoü duìng phæång phaïp thæí nghiãûm, duìng kiãún thæïc thu tháûp âæåüc tæìì quaï khæï, nhåì caïc thäúng kã vaì âiãöu tra xaî häüi âãø thæí nghiãûm tênh chênh xaïc trong tæ tæåíng cuía mçnh. Läúi suy luáûn theo kiãøu "ngæåìi xæa âaî noïi" ngaìy caìng máút tên nhiãûm. Tæì âoï viãûc láúy lyï thuyãút cuía caïc triãút gia âãø laìm tiãön âãö tiãn thiãn trong suy luáûn ngaìy caìng tråí nãn xa laû, kãø caí âäúi våïi nhæîng báûc coï uy tên nháút. Trong laînh væûc chênh trë, kinh tãú, vàn hoïa cuîng thãú. Riãng âäúi våïi laînh væûc luán lyï, con ngæåìi muäún xeït laûi caïc hãû thäúng luán lyï coï sàôn, muäún coï yï kiãún riãng cuía mçnh. Täøng quaït hån næîa, con ngæåìi muäún taïch khoíi thãú giåïi linh thiãng (khæí thiãng)¹⁶ daình quyãön tæû quyãút cho chênh con ngæåìi trãn traïi âáút naìy. Chênh caïi tinh tháön naìy chi phäúi thaïi âäü cuía con ngæåìi âäúi våïi tän giaïo vaì luán lyï.

Luán lyï Kytä Giaïo cuìng mäüt luïc bæåïc âi trãn âäi chán, mäüt bãn laì chán cuía lyï luáûn, mäüt bãn laì chán cuía maûc khaíi. Quaí váûy, âi theo thuyãút Duy lyï cuía Aristote, âæåüc thaïnh Thomas Aquino vaì caïc nhaì tháön hoüc näúi goït thaïnh Thomas, luán lyï Cäng giaïo chuí træång phaíi duìng lyï trê âãø phán taïch sæû váût, kãú âoï tæì nhæîng nguyãn nhán thæï yãúu tçm âãún nguyãn nhán thæï nháút (causa prima) vaì tæì âoï khaïm phaï ra Thiãn Chuïa.

Bãn caûnh âoï laì Maûc khaíi - Maûc khaíi cho biãút con ngæåìi laì ai, vaì Thiãn Chuïa laì ai ? Maûc khaíi diãùn ra tiãûm tiãún, âæåüc ghi laûi trong Kinh Thaïnh, trong âoï khäng chè coï låìi noïi, maì caïc cæí âiãûu, tháûm chê caí sæû thinh làûng cuîng coï giaï trë maûc khaíi.

Cho âãún nay caïc Giaïo Häüi Kitä giaïo váùn cäú gàõng váûn duûng lyï trê, sæû hiãøu biãút tæì caïc khoa hoüc khaïc, âãø "lyï giaíi" nhæîng luáût lãû cuía Thiãn Chuïa, sàõp xãúp thaình hãû thäúng vaì âem ra trçnh baìy, buäüc moüi ngæåìi phaíi tuán giæî.

Nhæîng ngæåìi khäng cháúp nháûn tän giaïo, leî tæû nhiãn seî khäng cháúp nháûn luán lyï do tän giaïo âæa ra. Âoï laì sæû thæåìng. Nhæng ngay nhæîng ngæåìi åí trong tän giaïo, làõm luïc ü cuîng phã bçnh nãön luán lyï Kitä giaïo laì theo lyï maì khäng theo tçnh, nàûng pháön lyï luáûn, cæïng nhàõc, maïy moïc, máút caí tçnh ngæåìi, vaì máút caí khaí nàng thêch nghi våïi âåìi säúng. YÏ loaìi ngæåìi nhiãöu luïc láún aït yï Chuïa. Quaï âãö cao quaï viãûc tuán giæî lãö luáût maì coi nheû tçnh thæång cuía Chuïa vaì án suíng cuía Ngaìi.

Bæåïc vaìo thåìi âaûi chuïng ta, naîo traûng chäúng tän giaïo gia tàng¹⁷ qua thaïi âäü hoàûc chäúng âäúi ra màût, hoàûc hoàûc coi thæåìng, hoàûc chè chåì cho tän giaïo biãún máút. Ngæåìi ta khäng cáön âãún Thæåüng âãú næîa vç theo hoü con ngæåìi coï âuí sæïc âãø giaíi quyãút caïc váún âãö then chäút nhæ âau khäø, däút naït, báút cäng, con ngæåìi phaíi âæåüc tæû do thoaït khoíi sæû kãöm keûp cuía tän giaïo nhán danh lyï trê vaì tæû do. Nãúu tän giaïo muäún täön taûi, tän giaïo chè coìn caïch laì phuûc vuû con ngæåìi. Roî neït nháút laì viãûc con ngæåìi ngaìy nay âoìi âæåüc suy nghé vaì haình âäüng âäüc láûp - muäún taïch råìi khoíi thãú giåïi tháön thiãng, täø chæïc cuäüc säúng theo caïch mçnh tháúy laì täút nháút trong âoï coï chuí træång tæång âäúi hoïa, hoaìn caính hoïa vaì âa nguyãn hoïa.