§Òn ®µi -nh÷ng ng«i nhµ cña nh÷ng vÞ thÇn

C¸c ng«i ®Òn cña Ai CËp cæ ®¹i lµ nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc ®å sé ®Õn cho¸ng ngîp. Trong nh÷ng ng«i ®Òn lín cã nh÷ng bøc t­îng khæng lå, nh÷ng bøc t­êng ®Çy mµu s¾c vµ c¸c ®¹i s¶nh nèi tiÕp nhau víi nh÷ng hµng cét ®¸ ch¹m kh¾c tinh x¶o. C¸c ng«i ®Òn lµ t©m ®iÓm cña ®êi sèng ng­êi d©n Ai CËp, nhiÒu ng­êi g¾n c¶ cuéc sèng cña m×nh víi c¸c ng«i ®Òn, hä lµm ruéng hoÆc lµm nghÒ thñ c«ng trªn ®Êt ®ai hay x­ëng thî cña c¸c ®Òn ®µi.

C¸c ng«i ®Òn Ai CËp cËp cæ ®¹i rÊt kh¸c víi c¸c nhµ thê hay gi¸o ®­êng thêi nay. Chóng kh«ng ph¶i lµ n¬i tô tËp cña c¸c tÝn ®å, mµ thùc tÕ lµ ng«i nhµ trªn trÇn thÕ cña c¸c vÞ thÇn. Ng­êi d©n tin r»ng linh hån cña c¸c vÞ thÇn Ai CËp thùc sù ®ang sèng vµ d¹o ch¬i bªn trong nh÷ng chèn linh thiªng nµy.

§Òn ®µi còng lµ trung t©m cho c¸c ho¹t ®éng sïng b¸i t«n gi¸o liªn quan ®Õn c¸c vÞ thÇn. Mét vÞ thÇn cã ®Þa vÞ quan träng th× ng«i ®Òn dµnh cho ngµi sÏ ngµy cµng ®­îc më réng, trë thµnh mét ng«i ®Òn réng lín víi rÊt nhiÒu phßng èc, ruéng ®Êt, th­ viÖn vµ c¸c cöa hiÖu.§Òn ®µi lµ nh÷ng "c«ng tr×nh sèng" mang ®Çy ®ñ ý nghÜa cña nã - chóng liªn tôc ®­îc më réng vµ c¶i t¹o, ®Ó ngµy cµng ®Ñp ®Ï vµ t«n nghiªm h¬n.

C¸c ng«i ®Òn th­êng h­íng vÒ phÝa ¸nh s¸ng. H­íng ®Òn thay ®æi phô thuéc vµo tuæi cña c«ng tr×nh x©y dùng. ChÝnh x¸c h¬n cã thÓ nãi r»ng, nÕu tuæi cña ng«i ®Òn gi¶m ®i 100 n¨m th× ph­¬ng vÜ (kho¶ng c¸ch gãc ®­îc tÝnh tö ®iÓm chÝnh Nam ®Õn mèc cÇn x¸c ®Þnh theo chiÒu quay cña kim ®ång hå trong hÖ to¹ ®é ch©n trêi) cña trôc chÝnh cña ng«i ®Òn t¨ng lªn kho¶ng 1,6⁰.

Cã nh÷ng ng«i ®Òn kh¸c l¹i ®­îc ®Þnh h­íng theo mét ng«i sao nµo ®ã vµ lÊy lu«n ng«i sao ®ã lµm t­îng tr­ng cho vÞ thÇn cña ng«i ®Òn. H­íng chÝnh cña ®Òn ®­îc x¸c ®Þnh theo giao ®iÓm ®­êng ch©n trêi víi ®­êng trßn lín ®i qua cùc vò trô vµ ng«i sao ®­îc chén. Sau khi nh÷ng bÝ mËt trong kiÕn tróc x©y dùng ®­îc ph¸t hiÖn th× viÖc x¸c ®Þnh tuæi cña c«ng tr×nh lµ viÖc cã thÓ tÝnh ®­îc. Tõ nh÷ng sè liÖu ®o ph­¬ng vÜ cña trôc chÝnh nhµ thê, c¸c nhµ khoa häc biÕt r»ng, nh÷ng ng­êi thî x©y dùng cæ x­a ®· sö dông ®­êng trßn lín ®i qua chßm §¹i Hïng Tinh gÇn ng«i sao Misar ( ζ - §¹i Hïng Tinh), qua cùc B¾c vò trô vµ qua ng«i sao Spica ( α - ThÊt N÷, s¸ng gÊp 740 lÇn so víi ¸nh s¸ng cña MÆt trêi). Th«ng qua nh÷ng kÕt qu¶ tÝnh to¸n tiÕp theo, ng­êi ta rót ra r»ng, cùc B¾c vò trô lóc bÊy giê ë gÇn sao α - Thiªn Long. Nh­ vËy, thêi ®iÓm x©y dùng cña c¸c ng«i ®Òn nµy c¸ch ®©y ®· 5000 n¨m, khi mµ sao α - Thiªn Long cßn ®­îc xem nh­ lµ sao B¾c cùc (ngµy nay sao B¾c cùc lµ α - TiÓu Hïng Tinh).

NÕu chØ lµ mét th­êng d©n Ai CËp th× b¹n sÏ kh«ng ®­îc phÐp ®i s©u vµo trong ng«i ®Òn. Chç cña b¹n lµ ë ngoµi s©n ®Òn, bªn c¹nh nh÷ng ng­êi cã cïng ®¼ng cÊp kh¸c. ChØ nh÷ng viªn t­ tÕ vµ n÷ t­ tÕ - nh÷ng thñ tõ - míi ®­îc phÐp b­íc vµo gian chÝnh diÖn cña ng«i ®Òn.

Mét ng«i ®Òn lín th­êng bao gåm mét lo¹t nh÷ng s¶nh ®­êng réng, nèi víi nhau b»ng mét hµnh lang dµi, hai bªn lµ mét rõng nh÷ng hµng cét ®¸ uy nghiªm, dÉn tíi n¬i thiªng liªng nhÊt trong ng«i ®Òn.

5.2.3 Gian phßng linh thiªng

C¨n phßng tèi nhÊt vµ thiªng liªng nhÊt n»m ë phÝa cuèi ng«i ®Òn, n¬i sµn nhµ dèc lªn lµm trÇn thÊp xuèng. Mét c¸i bÖ cao nh« lªn gi÷a c¨n phßng t­îng tr­ng cho truyÒn thuyÕt vÒ sù s¸ng thÕ cña ng­êi Ai CËp . TruyÒn thuyÕt nµy kÓ r»ng thÕ giíi ®­îc sinh ra nh­ mét ngän ®åi thÇn th¸nh, nh« lªn gi÷a ®¹i d­¬ng bao quanh. C¸c viªn t­ tÕ khi tiÕn gÇn ®Õn c¨n phßng nµy sÏ t­ëng nh­ ®ang tiÕn ®Õn ngän ®åi s¸ng thÕ . §ã thùc sù lµ mét tr¶i nghiÖm v« cïng thÇn bÝ ®èi víi hä.

Bªn trong c¨n phßng linh thiªng cã ®Æt bøc t­îng vÞ thÇn ®­îc thê phông t¹i ng«i ®Òn. Mçi ngµy ba lÇn, vµo s¸ng, tr­a vµ tèi, viªn t­ tÕ ®øng ®Çu sÏ t¾m röa, xøc dÇu th¬m, thay ®å míi vµ trang ®iÓm cho pho th­îng. Sau ®ã «ng ta sÏ d©ng ®ß ¨n vµ dÇu th¬m. Nh÷ng viÖc lµm nµy cèt ®Ó lµm cho pho t­îng trë nªn quyÕn rò ®èi víi vÞ thÇn, khiÕn ngµi nhËp vµo bøc t­îng. C¸c viªn t­ tÕ tin r»ng nh÷ng hµnh ®éng ®ã sÏ b¶o vÖ cho pharaon,cho ng­êi d©n vµ cho thÕ gian nµy

Ng­êi ta th­êng hiÕn tÕ sóc vËt cho c¸c vÞ thÇn. Sö gia Hy L¹p Herodotus ®· t¶ l¹i mét lÔ hiÕn tÕ mµ «ng ®­îc chøng kiÕn. Ng­êi ta déi r­îu vang lªn con bß hiÕn tÕ. Mét viªn t­ tÕ c¾t cæ häng con vËt, råi c¾t rêi c¸i ®Çu nã ra. §Çu cña con vËt hiÕn tÕ ®­îc nÐm xuèng s«ng Nil hoÆc ®em ra chî b¸n, cßn th©n cña nã sÏ ®­îc nhåi ®Çy b¸nh m×, mËt ong, qu¶ vµ gia vÞ. Cuèi cïng ng­êi ta quÐt mét líp dÇu bªn ngoµi vµ ®em quay. Trong qu¸ tr×nh ®ã, c¸c t¨ng l÷ sÏ lÇm rÇm cÇu nguyÖn vÞ thÇn. Khi thÇn ®· "dïng b÷a" xong, c¸c t¨ng l÷ sÏ ¨n nèt phÇn cßn l¹i. Ng«i ®Òn mï mÞtkhãi cña ®Ìn nÕn vµ bÕp lß, sùc nøc mïi dÇu th¬m vµ tÊt nhiªn lµ mïi thÞt n­íng.

C¸c c«ng tr×nh x©y dông ë Ai CËp ®­îc chia thµnh hai lo¹i. Mét lµ nh÷ng c«ng tr×nh lín b»ng ®¸ nh­ Kim tù th¸p, ®Òn ®µi. Cßn lo¹i kia lµ nhµ cöa cña ng­êi d©n, ®­îc x©y b»ng g¹ch méc. ThËm chÝ ®Õn c¶ cung ®iÖn cña pharaon còng x©y b»ng lo¹i g¹ch nµy. C¸c c«ng tr×nh b»ng ®¸ tån t¹i l©u dµi, cßn nhµ cöa cña d©n ®­îc lµm tõ thø ®Êt gièng nh­ ®Êt ruéng. V× thÕ mçi khi s«ng Nil d©ng n­íc lôt, nhµ cöa sÏ tr«i s¹ch, nh÷ng viªn g¹ch méc l¹i trë thµnh ®Êt bïn. Ng­êi d©n cã buån v× ®iÒu ®ã hay kh«ng ? Râ rµng lµ hä chÊp nhËn chuyÖn ®ã nh­ mét phÇn cña cuéc sèng, vµ hµng n¨m b¾t tay vµo x©y dùng l¹i nhµ cöa b»ng nh÷ng viªn g¹ch míi. Nhµ cöa th­êng thÊp bÐ vµ chung v¸ch víi nhµ kh¸c. Trong nhµ cã mét hoÆc hai phßng ngñ vµ mét c¨n bÕp cã lß s­ëi. HÇu hÕt c¸c ng«i nhµ chØ gåm mét tÇng, chØ ë c¸c thµnh phè th× thØnh tho¶ng míi cã nhµ nhiÒu tÇng. Mét ®iÒu ®Æc biÖt lµ m¸i nhµ nµo còng gièng nhµ nµo - chóng lu«n b»ng ph¼ng.

Ai CËp cæ ®¹i cã mét kho tµng v¨n häc kh¸ phong phó, bao gåm tôc ng÷, ng¹n ng÷, ca dao, ®èi tho¹i...( v¨n häc d©n gian truyÒn miÖng ), truyÖn thÇn tho¹i t«n gi¸o, v¨n ch­¬ng tr÷ t×nh, c¸c c©u chuyÖn mang tÝnh chÊt ®¹o lý, gi¸o huÊn... Trong sè ®ã cã TruyÖn hai anh em Nãi thËt vµ Nãi l¸o, Nãi chuyÖn víi linh hån cña m×nh, Lêi kÓ cña Ipuse, Lêi r¨n d¹y cña Duaup, Sèng sãt sau vô ®¾m thuyÒn, ... Ngoµi ra cßn cã nh÷ng bµi ca lÊy tõ trong thÇn tho¹i, phæ biÕn h¬n c¶ lµ nh÷ng bµi ca ca ngîi thÇn MÆt trêi Amon-R© vµ ®éc ®¸o h¬n c¶ lµ bµi Tông ca MÆt trêi :

¤i Aton s¸ng t¹o ra ®êi

Ng­êi ngù trªn cao th¼m

DÊu ch©n lµ ngµy t­¬i...

Vµ tr÷ h¹t trong ng­êi trai...

Ng­êi treo s«ng Nil trªn trêi réng

T¾m kh¾p cïng ®Êt ®ai...

Ng­êi cho chó gµ con h¬i thë
Ph¸ vì trøng ra ngoµi

Vµ chiªm chiÕp kh«ng th«i...

Ng­êi mäc lªn s¸ng ®Ñp ë ch©n trêi

¤i Aton s¸ng t¹o ra ®êi

Khi tõ ch©n trêi ph­¬ng §«ng ngµi v­¬n dËy

VÎ ®Ñp Ng­êi réng tr¶i n¬i n¬i...

Ng­êi dÉu xa vêi vîi

§Êt vÉn ch¹m ¸nh ngêi

Ng­êi ngù n¬i cao th¼m

D­íi ch©n lµ ngµy t­¬i.

Vµ khi Ng­êi ngåi xuèng

Ch©n trêi phÝa T©y råi
§Êt nh­ c¸i chÕt, trïm bãng tèi

§Çu quÊn kh¨n, luång thë ngõng h¬i

Rêi bá hang, s­ tö ra ngoµi

R¾n ®éc rÝt lªn, ¸m tèi

NghØ d­íi ch©n trêi

LÆng thinh thÕ giíi

Nhê Aton r¹ng ngµy

§ã lµ lóc Ng­êi xua bãng t«i

Gëi ¸nh vµng xuèng mi

Vµ Ai CËp hai miÒn mµu mì

§øng dËy nh÷ng ch©n ng­êi

T¾m géi vµ mÆc ¸o

§«i c¸nh tay gi¬ cao

T«n thê r¹ng ®«ng huyÒn ¶o

Råi ®i ®©y ®ã, cÇn lao

Tr©u bß ®ang nhai cá

C©y l¸ th× ®¬m hoa

Bay trªn ®Çm chim chãc

Rung c¸nh d­êng ngîi ca

Nh÷ng con cõu nh¶y móa
Nh­ tá ý t«n thê

TÊt c¶ ®Òu bõng sèng

Khi cã Ng­êi s¸ng soi
Mäi con ®­êng réng më

Theo b­íc ch©n cña Ng­êi

Trªn dßng s«ng lÊp l¸nh

Nh÷ng con thuyÒn ng­îc xu«i

C¸ tung m×nh quÉy sãng

Vót lªn cao chµo Ng­êi

Gi÷a trïng d­¬ng xanh th¼m

MÆt trêi lªn, mÆt trêi

Vµ tr÷ h¹t trong ng­êi trai

Ng­êi sÏ cho sù sèng

Cho lßng mÑ hoµi thai

Ng­êi sÏ cho sinh khÝ

Cho tÊt c¶ mu«n loµi

Trªn miÖng bÐ th¬ ng©y

Ng­êi cho chó gµ con h¬i thë

Ph¸ vá trøng ra ngoµi

Vµ chiªm chiÕp kh«ng th«i".

7. To¸n häc

Do yªu cÇu cña viÖc ®o ®¹c l¹i ruéng ®Êt bÞ n­íc s«ng Nil lµm ngËp vµ do cÇn ph¶I tÝnh to¸n vËt liÖu trong c¸c c«ng tr×nh x©y dùng, tõ sím, ng­êi Ai CËp ®· cã kh¸ nhiÒu hiÓu biÕt ®¸ng chó ý vÒ to¸n häc.

Chôc : h×nh mét ®o¹n d©y thõng

Tr¨m : h×nh mét vßng d©y thõng

Ngµn : h×nh c©y sËy

10 ngµn : h×nh ngãn tay

100 ngµn : h×nh con nßng näc

TriÖu : h×nh ng­êi gi¬ tay biÓu thÞ kinh ng¹c

VÒ c¸c phÐp tÝnh c¬ b¶n, ng­êi Ai CËp chØ míi biÕt phÐp céng vµ phÐp trõ. Cßn nh©n vµ chia, v× ch­a biÕt b¶ng nh©n nªn ph¶i dïng ph­¬ng ph¸p céng vµ trõ liªn tiÕp.

§Õn thêi Trung v­¬ng quèc, mÇm mèng cña ®¹i sè häc ®· xuÊt hiÖn. Èn sè x ®­îc gäi lµ aha nghÜa lµ "mét ®èng", vÝ dô mét sè ngò cèc ch­a biÕt ®­îc sè l­îng th× gäi lµ "mét ®èng ngò cèc". Ng­êi Ai CËp ®· biÕt cÊp sè céng vµ cã lÏ còng ®· biÕt ®­îc cÊp sè nh©n.

VÒ h×nh häc, ng­êi Ai CËp ®· biÕt c¸ch tÝnh diÖn tÝch h×nh tam gi¸c, diÖn tÝch h×nh cÇu, biÕt ®­îc sè  lµ 3,16, biÕt tÝnh thÓ tÝch h×nh th¸p ®¸y vu«ng. Khi gi¶i nh÷ng bµi to¸n h×nh häc kh«ng gian phôc vô cho viÖc x©y dùng Kim tù th¸p, hä ®· biÕt vËn dông mÇm mèng cña l­îng gi¸c häc.