LÕÌi nóI ÐÂÌU

Theo phýõng pháp thêÒ hiêòn, trên baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ có thêÒ dùng các phýõng pháp thêÒ hiêòn khác nhau: ðýõÌng ðãÒng triò, nêÌn châìt lýõòng, nêÌn ðôÌ giaÒi... Theo các chiÒ sôì, ðãòc trýng châìt lýõòng, sôì lýõòng cuÒa ðôìi týõòng, hiêòn týõòng, chúng biêÒu thiò nhiêÌu mãòt cuÒa ðôìi týõòng hiêòn týõòng câÌn nghiên cýìu: câìu trúc hiêòn týõòng, phân bôì ðôìi týõòng, môìi liên quan cuÒa chúng, ðôòng thái cuÒa chúng,...

Theo muòc ðích sýÒ duòng, BÐCÐ ðýõòc phân loaòi theo các dâìu hiêòu sau:

+ BaÒn ðôÌ khai thác và ðánh giá.

+ BaÒn ðôÌ kêì hoaòch hoá.

+ BaÒn ðôÌ dýò báo...

Theo tyÒ lêò và vùng lãnh thôÒ baÒn ðôÌ thêÒ hiêòn, BÐCÐ ðýõòc phân loaòi theo nguyên tãìc chung cho baÒn ðôÌ ðiòa lý chung.

Nói chung, viêòc phân loaòi các BÐCÐ ðã ðýõòc ðêÌ câòp týõng ðôìi kyÞ trong phâÌn phân loaòi baÒn ðôÌ và atlas.

6.7.2. Các ðãòc ðiêÒm chính khi thiêìt kêì và thành lâòp baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ

A/ Ðãòc ðiêÒm thiêìt kêì baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ:

Khi thành lâòp BÐCÐ có râìt nhiêÌu vâìn ðêÌ có liên quan câÌn phaÒi giaÒi quyêìt: muòc ðích, ðêÌ tài, thêÒ loaòi baÒn ðôÌ... Trong môìi liên hêò ðó, thiêìt kêì khoa hoòc kyÞ thuâòt BÐCÐ gôÌm các giai ðoaòn và công viêòc sau:

- Soaòn thaÒo ðêÌ tài và muòc ðích baÒn ðôÌ.

- Thiêìt kêì cõ sõÒ toán hoòc baÒn ðôÌ.

- Xác ðiònh các yêìu tôì nôòi dung baÒn ðôÌ và các nguyên tãìc tôÒng quát hoá chúng.

- Lýòa choòn phýõng pháp biêÒu thiò và thiêìt kêì hêò thôìng ký hiêòu.

- Soaòn thaÒo baÒn chú giaÒi cho BÐCÐ.

- Thiêìt kêì phâÌn trình bày baÒn ðôÌ.

- Soaòn thaÒo các makét và các tý liêòu nôòi dung chuyên ðêÌ.

- Xác ðiònh công nghêò thýòc hiêòn các công viêòc biên tâòp và thành lâòp, chuâÒn biò in baÒn ðôÌ.

Các baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ mõìi ðýõòc thành lâòp theo môòt loaòt hýõìng sau:

- BiêÒu thiò các liÞnh výòc mõìi cuÒa môi trýõÌng quanh ta; mõÒ rôòng khái niêòm chuyên ðêÌ trên cõ sõÒ áp duòng các phýõng pháp mõìi, công nghêò mõìi.

- Soaòn thaÒo nguôÌn baÒn ðôÌ mõìi, thiêìt kêì các BÐCÐ võìi lýõòng thông tin lõìn, các loaòi baÒn ðôÌ mõìi theo muòc ðích sýÒ duòng và hình thýìc trình bày.

Xác ðiònh ðêÌ tài và muòc ðích baÒn ðôÌ ðýõòc thýòc hiêòn ðêÒ ðáp ýìng yêu câÌu sýÒ duòng cuÒa các ngành cuò thêÒ nêÌn kinh têì quôìc dân, khoa hoòc và vãn hoá.

Lýòa choòn ðêÌ tài là ðãòt ra, xác ðiònh tâòp hõòp các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng câÌn thêÒ hiêòn trên baÒn ðôÌ và ý týõÒng, ý nghiÞa cuÒa hình aÒnh baÒn ðôÌ. Công viêòc này liên quan chãòt cheÞ võìi xác ðiònh kiêÒu, loaòi baÒn ðôÌ và muòc ðích baÒn ðôÌ ðêÒ týÌ ðó xác ðiònh tên goòi cuÒa baÒn ðôÌ.

Nguyên tãìc hêò thôìng trong baÒn ðôÌ hoòc chuyên ðêÌ cho phép xác ðiònh viò trí cuÒa baÒn ðôÌ trong tâòp baÒn ðôÌ hay sêri baÒn ðôÌ.

Muòc ðích cuÒa baÒn ðôÌ ðêÒ xác ðiònh ðãòc ðiêÒm và liÞnh výòc sýÒ duòng baÒn ðôÌ, yêu câÌu vêÌ ðôò chính xác và các phýõng tiêòn biêÒu thiò.

ÐêÌ tài cuÒa baÒn ðôÌ phuò, ðôÌ thiò, biêÒu ðôÌ, các khái niêòm khác vêÌ baÒn ðôÌ, sõ ðôÌ bôì cuòc baÒn ðôÌ,...

Thiêìt kêì cõ sõÒ toán hoòc cho baÒn ðôÌ là lýòa choòn cho nó phép chiêìu baÒn ðôÌ, tyÒ lêò và bôì cuòc baÒn ðôÌ,...

Phép chiêìu baÒn ðôÌ ðýõòc choòn týõng ýìng võìi muòc ðích, nôòi dung, ðãòc ðiêÒm ðiòa lý vùng lãnh thôÒ. Thông thýõÌng ngýõÌi ta choòn phép chiêìu baÒn ðôÌ trong sôì các phép chiêìu có sãÞn. Tôìt nhâìt là sýÒ duòng ðýõòc các phép chiêìu cuÒa baÒn ðôÌ ðiòa lý chung hay baÒn ðôÌ ðiòa hình tý liêòu. Khi ðó chiÒ còn soaòn thaÒo bôì cuòc BÐCÐ theo sýò phân chia hành chính, lãnh thôÒ, theo phân vùng ðiòa lý týò nhiên hay kinh têì - xã hôòi.

Trên bôì cuòc BÐCÐ còn phaÒi chú ý bôì trí cho các baÒng biêÒu, ðôÌ thiò, tranh aÒnh,...

Trong saÒn xuâìt baÒn ðôÌ khi soaòn thaÒo bôì cuòc baÒn ðôÌ cuÞng ðôÌng thõÌi xác ðiònh luôn kích thýõìc cuÒa baÒn ðôÌ có tính ðêìn khaÒ nãng công nghêò in âìn xuâìt baÒn và các thông sôì kinh têì - kyÞ thuâòt.

Xác ðiònh các yêìu tôì nôòi dung BÐCÐ là môòt trong các giai ðoaòn chính cuÒa thiêìt kêì BÐCÐ. ÐêÒ giaÒi quyêìt vâìn ðêÌ này ngýõÌi ta ðãòt ra 3 nhiêòm vuò liên quan võìi nhau:

1- Xác ðiònh nguyên tãìc biêÒu thiò thôìng nhâìt týÌ chung ðêìn riêng. Ðãòt ra các nhân tôì ðãòc trýng cho tác phâÒm baÒn ðôÌ nhý môòt hêò thôìng thôìng nhâìt còn các yêìu tôì nôòi dung là các thành phâÌn taòo nên hêò thôìng này.

Võìi muòc ðích ðó ðòi hoÒi phaÒi:

+ Nghiên cýìu các ðôìi týõòng và hiêòn týõòng, câìu trúc cuÒa chúng và các chiÒ sôì cõ baÒn, các yêìu tôì trong môÞi ðôìi týõòng, hiêòn týõòng; traòng thái và ðôòng thái phát triêÒn cuÒa các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng này.

+ Làm rõ ðãòc ðiêÒm phân bôì chúng, xác ðiònh ðõn viò phân chia lãnh thôÒ.

+ Xác ðiònh môìi liên hêò cuÒa các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng phân chia chúng cuò thêÒ chi tiêìt, xác ðiònh các ðãòc ðiêÒm giá triò, ðánh giá, tôÒng hõòp cuÒa các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng.

2- Ðãòt ra cách phân loaòi các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng ðýõòc thêÒ hiêòn, nhýÞng chiÒ sôì ðãòc trýng cuÒa chúng, nguyên tãìc khái quát các khái niêòm, lýòa choòn thang bâòc týõng ýìng.

3- Xác ðiònh mýìc ðôò ðâÌy ðuÒ và chi tiêìt câÌn thiêìt khi thêÒ hiêòn các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng, ðãòt chiÒ tiêu ðiònh mýìc lýòa choòn các yêìu tôì nôòi dung.

Khi soaòn thaÒo các yêìu tôì ðiòa lý câÌn choòn các yêìu tôì ðãòc trýng cho hiêòn traòng ðiòa hình, ðiêÌu kiêòn ðiòa lý và ðãòc ðiêÒm lãnh thôÒ. Trong sõ ðôÌ công nghêò, viêòc thành lâòp cõ sõÒ ðiòa lý có thêÒ làm riêng. ÐêÒ chuâÒn biò nêÌn cõ sõÒ ðiòa lý có thêÒ dùng baÒn ðôÌ ðiòa hình và các dâÞn xuâìt cuÒa nó, baÒn ðôÌ ðiòa lý chung trong ðó bao gôÌm caÒ: BaÒn ðôÌ nêÌn, bình ðôÌ aÒnh, baÒn ðôÌ biêÒn và các loaòi baÒn ðôÌ khác.

Trên baÒn ðôÌ, hình aÒnh cuÒa các yêìu tôì tâòp hõòp ðiòa lý ðaÒm baÒo các thông tin chuyên ðêÌ có tính không gian và ðiònh viò: Chúng cho ta biêìt sýò ðiònh hýõìng, viò trí ðiòa lý cuÒa các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng. Ngoài ra ngýõÌi ta còn xác ðiònh khôìi lýõòng tên goòi, ghi chú, chýÞ sôì câÌn thiêìt phân bôì trên baÒn ðôÌ.

Kêìt quaÒ cuÒa thiêìt kêì BÐCÐ là chiÒ ra các yêìu tôì nôòi dung, phân loaòi chúng và phác thaÒo chú giaÒi baÒn ðôÌ, sõ ðôÌ biên tâòp, các makét, các chiÒ dâÞn tôÒng quát hoá (nãÌm trong kêì hoaòch biên tâòp baÒn ðôÌ).

Lýòa choòn phýõng pháp biêÒu thiò baÒn ðôÌ, thiêìt kêì hêò thôìng ký hiêòu có ý nghiÞa quan troòng trong thành lâòp BÐCÐ. Trên các baÒn ðôÌ này, chúng ta bãìt gãòp tâìt caÒ các phýõng pháp cõ baÒn thêÒ hiêòn baÒn ðôÌ và daòng biêìn ðiêòu, kêìt hõòp giýÞa chúng.

Lýòa choòn và áp duòng cách biêÒu thiò các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng nghiÞa là:

- Ðãòt ra nguyên tãìc mô hình hoá toán hoòc câìu trúc không gian ¨C lãnh thôÒ các ðôìi týõòng và các yêìu tôì cuÒa nó cuÞng nhý cuò thêÒ hoá, chi tiêìt hoá các thông tin ðiòa hình, ðiònh viò.

- Choòn daòng hêò thôìng ký hiêòu ðêÒ thêÒ hiêòn các thông tin châìt lýõòng và môòt sôì ðãòc tính không gian, xác ðiònh các thông sôì cuÒa ký hiêòu và truyêÌn ðaòt chúng trong các yêìu tôì câìu trúc ðêÒ týõng ýìng võìi thông tin.

- Xác ðiònh nguyên tãìc kêìt hõòp trong biêÒu thiò các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng cuÒa các yêìu tôì câìu trúc thành phâÌn (sôì lýõòng và châìt lýõòng).

Soaòn thaÒo thiêìt kêì baÒn chú giaÒi BÐCÐ ðýõòc thýòc hiêòn trong toàn bôò quá trình chuâÒn biò biên tâòp.

Býõìc ðâÌu tiên cuÒa sõ thaÒo, phác thaÒo baÒng chú giaÒi là nhóm các ðôìi týõòng và phân loaòi chúng, soaòn thaÒo hêò thôìng ký hiêòu ðôÌng thõÌi võìi viêòc lýòa choòn phýõng pháp biêÒu thiò cho baÒn ðôÌ. Khi kêìt thúc thiêìt kêì phaÒi bôì trí, sãìp xêìp nó trong khung, trên diêòn tích cuÒa baÒn ðôÌ. BaÒng chú giaÒi ðýõòc dùng khi sýÒ duòng baÒn ðôÌ. BaÒng chú giaÒi cuÞng có thêÒ ðýõòc soaòn thaÒo nhý môòt tài liêòu cho quá trình thành lâòp baÒn ðôÌ.

BaÒng chú giaÒi ðýõòc sýÒ duòng khi thiêìt kêì nôòi dung baÒn ðôÌ, baÒn thân nó là kêìt quaÒ cuÒa quá trình thiêìt kêì nó. BaÒng chú giaÒi dùng ðêÒ ðoòc và phân tích BÐCÐ. BaÒng ký hiêòu quy ýõìc là tài liêòu ðôÌ hoaò bãìt buôòc phaÒi có trong thiêìt kêì kyÞ thuâòt baÒn ðôÌ.

Khi soaòn thaÒo baÒng chú giaÒi, mâÞu tôÒng quát hoá, trích maÒnh baÒn ðôÌ ðôÌng thõÌi ngýõÌi ta cuÞng thiêìt kêì trình bày baÒn ðôÌ, ðãòt ra các quyêìt ðiònh có tính nguyên tãìc võìi baÒn ðôÌ. Còn phâÌn thýòc hiêòn trình bày baÒn ðôÌ có thêÒ ðýõòc hoàn thiêòn õÒ giai ðoaòn saÒn xuâìt sau. Nhýng õÒ ðây cuÞng vâÞn phaÒi tiêìn hành các thýÒ nghiêòm ðêÒ choòn ra phýõng án tôìi ýu vêÌ thêÒ hiêòn ðýõÌng nét và màu sãìc trong trình bày baÒn ðôÌ.

Nhý vâòy, ðêÒ lýòa choòn ðýõòc hýõìng giaÒi quyêìt tôìi ýu trong thiêìt kêì BÐCÐ câÌn dýòa trên cõ sõÒ:

- Thýòc hiêòn các công viêòc nghiên cýìu, biên tâòp và thýÒ nghiêòm týÌng býõìc trong quá trình soaòn thaÒo nôòi dung baÒn ðôÌ và trình bày màu sãìc.

- Tiêìn hành xýÒ lý các tý liêòu nôòi dung chuyên ðêÌ và cõ sõÒ ðiòa lý ðêÒ rút ngãìn và hoàn thành công nghêò cuÒa các giai ðoaòn thành lâòp baÒn gôìc và chuâÒn biò in baÒn ðôÌ.

B/ Ðãòc ðiêÒm thành lâòp BÐCÐ:

NhýÞng ðãòc ðiêÒm chính cuÒa thành lâòp BÐCÐ gôÌm có:

- Trên baÒn gôìc biên veÞ (baÒn gôìc tác giaÒ) ngýõÌi ta nhâòn ðýõòc hình aÒnh nôòi dung chuyên ðêÌ và các yêìu tôì ðãòc ðiêÒm ðiòa lý.

- Các baÒn gôìc nôòi dung chuyên ðêÌ là saÒn phâÒm cuÒa các cõ quan khác nhau, tôÒ chýìc khác nhau (không thuôòc ngành baÒn ðôÌ) do ðó ðòi hoÒi õÒ mýìc ðôò khác nhau.

BaÒn gôìc biên veÞ có thêÒ thành lâòp õÒ daòng tách riêng (baÒn gôìc nôòi dung chuyên ðêÌ + nêÌn cõ sõÒ ðiòa lý) hay tôÒng hõòp.

Thành lâòp các baÒn gôìc nôòi dung chuyên ðêÌ có thêÒ là các cõ quan chuyên ngành và phi baÒn ðôÌ hay các cõ quan thuôòc chuyên ngành trãìc ðiòa - baÒn ðôÌ.

Không phuò thuôòc là BÐCÐ ðýõòc thành lâòp õÒ ðâu, nhýÞng baÒn gôìc này phaÒi thành lâòp trên phép chiêìu baÒn ðôÌ ðã xác ðiònh, bãÌng hêò thôìng ký hiêòu quy ýõìc và nôòi dung nêÌn, nét câÌn phaÒi týõng ýìng võìi baÒng chú giaÒi ðã soaòn thaÒo. NhýÞng yêu câÌu này là tiêu chuâÒn, là bãìt buôòc ðôìi võìi tác phâÒm baÒn ðôÌ.

Trong thýòc têì các baÒn gôìc nôòi dung chuyên ðêÌ có thêÒ chýa ðáp ýìng ðýõòc yêu câÌu ðã nêu trên thì trong qúa trình thành lâòp baÒn gôìc biên veÞ hay chuâÒn biò in baÒn ðôÌ ngýõÌi ta có thêÒ tiêìn hành chiÒnh sýÒa cho ðáp ýìng yêu câÌu baÒn ðôÌ (phép chiêìu, kích thýõìc ký hiêòu, màu sãìc trình bày,...).

Nêìu châìt lýõòng baÒn gôìc nôòi dung chuyên ðêÌ không tôìt (châìt lýõòng ðôÌ hoaò kém, nôòi dung không chính xác,...), không thêÒ sýÒ duòng ðýõòc, chiÒ có thêÒ traÒ laòi và yêu câÌu cung câìp các tý liêòu khác cho thành lâòp BÐCÐ.

Cõ quan baÒn ðôÌ có thêÒ ðãòt hàng, yêu câÌu võìi các cõ quan hýÞu quan và bôò phâòn cung câìp tý liêòu ðêÒ thýòc hiêòn các công viêòc sau:

- Tiêìp nhâòn các baÒn gôìc nôòi dung chuyên ðêÌ thêÒ hiêòn chính xác viò trí không gian cuÒa ðôìi týõòng và ðýõòc thành lâòp bãÌng hêò thôìng ký hiêòu ðã xác ðiònh nhýng có thêÒ khác các thông sôì câÌn cho baÒn ðôÌ mõìi (phép chiêìu, kích thýõìc ký hiêòu,...).

- Tiêìp nhâòn các xýÒ lý sõ bôò các baÒn gôìc nôòi dung chuyên ðêÌ.

Viêòc lýòa choòn sõ ðôÌ công nghêò thýòc hiêòn các công viêòc dýòa trên cõ sõÒ xác ðiònh chiÒ dâÞn thành lâòp ðã nêu trên (thành lâòp baÒn gôìc tách hay tôÒng hõòp, sýÒ duòng các baÒn gôìc nôòi dung chuyên ðêÌ ðã xýÒ lý hay chiÒ dùng các makét, sõ ðôÌ).

ChuâÒn biò in và in BÐCÐ thông thýõÌng ðýõòc thýòc hiêòn theo sõ ðôÌ công nghêò. Theo khaÒ nãng có thêÒ chuâÒn biò baÒn gôìc thanh veÞ trên ðiamát, trên màng khãìc hay dýòa trên kêìt quaÒ thành lâòp baÒn ðôÌ sôì trên máy tính ðiêòn týÒ.

Ðãòc ðiêÒm cuÒa thành lâòp BÐCÐ là áp duòng, sýÒ duòng môòt sôì lýõòng màu lõìn trong thành lâòp, chuâÒn biò in và in baÒn ðôÌ, do ðó câÌn nhiêÌu baÒn gôìc thanh veÞ, các phuò luòc kèm theo và công viêòc in càng phýìc taòp khi nôòi dung BÐCÐ phýìc taòp, phong phú.

6.7.3. Ðãòc ðiêÒm thiêìt kêì và thành lâòp baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ bãÌng tý liêòu aÒnh vêò tinh

Vào nhýÞng thâòp kyÒ 70, công viêòc thãm dò và nghiên cýìu vuÞ truò ðã có nhýÞng býõìc tiêìn nhaÒy voòt. Các kêìt quaÒ cuÒa nó ðã ðýõòc áp duòng vào các liÞnh výòc khác nhau trong khoa hoòc, kinh têì saÒn xuâìt và quôìc phòng.

Trong khoa hoòc trãìc ðiòa - baÒn ðôÌ, các aÒnh vuÞ truò, aÒnh vêò tinh ngày càng có nhiêÌu ýìng duòng trong nghiên cýìu khoa hoòc và thýòc têì saÒn xuâìt baÒn ðôÌ.

SýÒ duòng aÒnh vuÞ truò trong saÒn xuâìt và hiêòu chiÒnh baÒn ðôÌ là môòt trong nhýÞng phýõng hýõìng phát triêÒn mõìi cuÒa baÒn ðôÌ hoòc. Nó ðýõòc phát triêÒn toàn diêòn cùng võìi nhýÞng thành týòu cuÒa khoa hoòc ðiêòn týÒ, viêÞn thông, ðiêÌu khiêÒn hoòc,...

Hiêòn nay, aÒnh vuÞ truò có thêÒ nhâòn ðýõòc týÌ 2 hêò thôìng khác nhau:

- Hêò thôìng chuòp aÒnh (trên các vâòt liêòu aÒnh).

- Hêò thôìng phi chuòp aÒnh (sýÒ duòng các sóng vô tuyêìn, tia hôÌng ngoaòi, tia lazer, tia quét ðêÒ nhâòn aÒnh theo nguyên tãìc thu phát).

Các aÒnh vuÞ truò có ðôò phân giaÒi cao, seÞ có ðôò biêìn daòng hình hoòc ít hõn, cung câìp các thông tin tôìt hõn và có tính ðo ðýõòc cao hõn. ÐêÒ có ðýõòc các tâìm aÒnh này ngýõÌi ta phaÒi sýÒ duòng các máy aÒnh chuyên duòng nhiêÌu kênh. Máy aÒnh nhiêÌu kênh này dùng ðêÒ chuòp aÒnh ðôÌng thõÌi nhiêÌu vùng quang phôÒ khác nhau.

ÐêÒ nhâòn ðýõòc aÒnh õÒ vùng sóng hôÌng ngoaòi, ngýõÌi ta dùng máy chuòp aÒnh, còn sóng trung bình và dài ¨C sóng vô tuyêìn truyêÌn hình.

Cách thu nhâòn aÒnh và các nguyên tãìc thu nhâòn aÒnh bãÌng các thiêìt biò chuyên duòng khác nhau ta có thêÒ xem trong chýõng trình “Trãìc ðiòa aÒnh”. ÕÒ ðây, chúng ta chiÒ xem xét môòt sôì yêìu tôì, nhân tôì sýÒ duòng aÒnh vuÞ truò ðêÒ thành lâòp baÒn ðôÌ bêÌ mãòt trái ðâìt, các hành tinh.

SýÒ duòng aÒnh vuÞ truò trong khoa hoòc Trãìc ðiòa - baÒn ðôÌ câÌn phaÒi giaÒi quyêìt môòt sôì vâìn ðêÌ sau:

Thu nhâòn các aÒnh vuÞ truò châìt lýõòng cao.

Thành lâòp và tãng dày các ðiêÒm khôìng chêì câÌn thiêìt cho thýòc hiêòn các công viêòc ðo veÞ aÒnh và baÒn ðôÌ.

Nghiên cýìu hiêòu quaÒ sýÒ duòng aÒnh vuÞ truò.

Nghiên cýìu các tính châìt hình hoòc, thêÒ hiêòn hình aÒnh, soaòn thaÒo phýõng pháp ðiêÌu veÞ.

Soaòn thaÒo phýõng pháp xác ðiònh toaò ðôò và biêìn ðôÒi aÒnh vuÞ truò.

Soaòn thaÒo các vâìn ðêÌ vêÌ phýõng pháp luâòn baÒn ðôÌ hoá trái ðâìt và các hành tinh (nghiên cýìu ðãòc ðiêÒm bêÌ mãòt, soaòn thaÒo cõ sõÒ toán hoòc, xác ðiònh các daòng baÒn ðôÌ và nôòi dung cuÒa chúng...).

Nhiêòm vuò cuÒa công tác baÒn ðôÌ sýÒ duòng aÒnh vuÞ truò là:

Soaòn thaÒo các phýõng pháp biêìn ðôÒi aÒnh vuÞ truò lên phép chiêìu baÒn ðôÌ ðã lýòa choòn.

Xác ðiònh hêò thôìng toaò ðôò.

XýÒ lý aÒnh ðêÒ châìt lýõòng aÒnh tôìt hõn bãÌng các thiêìt biò chuyên duòng và các công nghêò aÒnh sôì.

Biêìn ðôÒi các hình aÒnh nýÒa tông sang daòng ðýõÌng nét.

Soaòn thaÒo các phýõng pháp ðiêÌu veÞ, ðoán ðoòc aÒnh ðêÒ nhâòn ðýõòc khôìi lýõòng thông tin lõìn nhâìt týÌ aÒnh.

Các phýõng pháp sýÒ duòng và biêìn ðôÒi aÒnh vuÞ truò:

Các aÒnh vuÞ truò có thêÒ ðýõòc sýÒ duòng õÒ daòng bình ðôÌ aÒnh, sõ ðôÌ aÒnh bãÌng cách xýÒ lý chúng trên các máy ðo veÞ aÒnh.

Theo aÒnh vuÞ truò, ngýõÌi ta nhâòn biêìt các ðôìi týõòng và xác ðiònh toaò ðôò cuÒa chúng, chuyêÒn chúng lên hình aÒnh baÒn ðôÌ.

Xác ðiònh toòa ðôò cuÒa các ðôìi týõòng ðã nhâòn biêìt bãÌng phýõng pháp phân tích, ðôÌ hoaò, phân tích ðôÌ hoaò. Nó có thêÒ xaÒy ra 2 trýõÌng hõòp:

Các yêìu tôì ðiònh hýõìng cuÒa aÒnh dêÞ nhâòn biêìt hoãòc ðã ðýõòc xác ðiònh trýõìc.

Không có các yêìu tôì ðiònh hýõìng.

Dùng công thýìc biêìn ðôÒi xác ðiònh toaò ðôò các ðiêÒm ðiònh hýõìng týÌ toaò ðôò cuÒa các ðiêÒm khôìng chêì cho trýõìc. Trên môÞi tâìm aÒnh ít nhâìt ngýõÌi ta cuÞng phaÒi xác ðiònh ðýõòc 3 ¨C 4 ðiêÒm khôìng chêì, ðiònh hýõìng.

Sau khi có các ðiêÒm khôìng chêì, ðiònh hýõìng trên các aÒnh vuÞ truò ngýõÌi ta tiêìn hành nãìn aÒnh.

Nãìn aÒnh là biêìn ðôÌi hình aÒnh trên aÒnh vuÞ truò lên phép chiêìu baÒn ðôÌ ðã choòn. Công viêòc nãìn aÒnh ðýõòc tiêìn hành trên các thiêìt biò chuyên duòng, máy tính ðiêòn týÒ và các phâÌn mêÌm chuyên duòng.

Công viêòc nãìn aÒnh hoàn thành, dýòa theo các phýõng pháp ðiêÌu veÞ, ðoán ðoòc aÒnh ðêÒ ngýõÌi ta chính xác hoá và chuyêÒn ðôÒi hình aÒnh týÌ aÒnh vuÞ truò sang hình aÒnh baÒn ðôÌ.

Nói chung, công viêòc sýÒ duòng aÒnh vuÞ truò ðêÒ ðo veÞ và làm aÒnh baÒn ðôÌ là công viêòc râìt khó khãn phýìc taòp bõÒi vì phép chiêìu dùng cho aÒnh vuÞ truò là phép chiêìu týò do, dâÞn xuâìt (ðôò biêìn daòng vêÌ góc, ðôò dài, diêòn tích lõìn). Chính vì thêì, hiêòn nay ngýõÌi ta mõìi chiÒ sýÒ duòng aÒnh vêò tinh, vuÞ truò ðêÒ thành lâòp các baÒn ðôÌ tyÒ lêò nhoÒ và môòt sôì õÒ tyÒ lêò trung bình võìi các vùng có nôòi dung không quá phýìc taòp.

*****

CHÝÕNG 7:

SÝÒ DUòNG BAÒN ÐÔÌ

7.1. Khái niêòm chung

SýÒ duòng baÒn ðôÌ - ðó là môòt bôò phâòn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc, trong ðó nghiên cýìu nhýÞng ðãòc ðiêÒm và phýõng hýõìng sýÒ duòng các tác phâÒm baÒn ðôÌ (baÒn ðôÌ, tâòp baÒn ðôÌ¡K) trong các phaòm vi khác nhau cuÒa hoaòt ðôòng thýòc tiêÞn, nghiên cýìu khoa hoòc, thiêìt lâòp các phýõng pháp sýÒ duòng baÒn ðôÌ, ðánh giá ðôò tin câòy và ðôò chính xác cuÒa các kêìt quaÒ thu nhâòn ðýõòc týÌ baÒn ðôÌ.

Muòc ðích cuÒa sýÒ duòng baÒn ðôÌ chính là ðêÒ nhâòn thýìc thýòc têì khách quan nhãÌm thu ðýõòc týÌ baÒn ðôÌ nhýÞng ðãòc trýng châìt lýõòng và sôì lýõòng cuÒa hiêòn týõòng ðýõòc biêÒu thiò trên baÒn ðôÌ; nghiên cýìu nhýÞng môìi quan hêò týõng tác và ðôòng thái cuÒa các hiêòn týõòng; dýò ðoán sýò xuâìt hiêòn, sýò phân bôì và phát triêÒn cuÒa chúng. BaÒn ðôÌ ðýõòc sýÒ duòng trong tâìt caÒ các ngành khoa hoòc vêÌ trái ðâìt và trong nhiêÌu khoa hoòc xã hôòi, trong quy hoaòch, trong xây dýòng và trong các ngành kinh têì.

7.2. Các phýõng pháp xác ðiònh môòt sôì yêìu tôì trên baÒn ðôÌ

1. Mô taÒ theo baÒn ðôÌ

Ðó là sýò trình bày õÒ daòng bài viêìt các kêìt quaÒ phân tích vêÌ châìt lýõòng cuÒa các hiêòn týõòng và quá trình thêÒ hiêòn trên baÒn ðôÌ.

2. Các phýõng pháp ðôÌ giaÒi

Ðó là phýõng pháp dýòng theo baÒn ðôÌ các lát cãìt, mãòt cãìt, ðôÌ thiò, biêÒu ðôÌ và nhýÞng mô hình hình veÞ hai chiêÌu và ba chiêÌu khác.

3. Các phýõng pháp ðôÌ giaÒi, giaÒi tích

Là phýõng pháp ðo trên baÒn ðôÌ các toaò ðôò, ðôò dài, ðôò cao, diêòn tích, thêÒ tích, góc và týÌ ðó tính toán ðýõòc chiÒ sôì hình thái và câìu trúc cuÒa các ðôìi týõòng và hiêòn týõòng.

Các phýõng pháp ðôÌ giaÒi giaÒi tích bao gôÌm các phýõng pháp ðo ðaòc baÒn ðôÌ và các phýõng pháp ðo ðaòc hình thái.

4. Các phýõng pháp lâòp mô hình baÒn ðôÌ toán

Ðó là nhýÞng phýõng pháp dýòng và phân tích các mô hình toán hoòc dýòa theo các sôì liêòu thu nhâòn ðýõòc týÌ baÒn ðôÌ và lâòp ra các baÒn ðôÌ dâÞn xuâìt mõìi trên cõ sõÒ mô hình toán hoòc ðó.

Trong thýòc têì, các phýõng pháp nói trên thýõÌng ðýõòc sýÒ duòng kêìt hõòp, ví duò: sýò phân tích có thêÒ ðýõòc bãìt ðâÌu bãÌng mô taÒ hiêòn týõòng theo baÒn ðôÌ, tiêìp theo tiêìn hành ðo ðaòc trên baÒn ðôÌ và kêìt thúc õÒ viêòc lâòp mô hình baÒn ðôÌ toán.

Theo mýìc ðôò cõ giõìi hoá và týò ðôòng hoá, các phýõng pháp sýÒ duòng baÒn ðôÌ ðýõòc phân ra thành 4 nhóm sau:

1/ Phân tích trýòc quan

Bao gôÌm ðoòc baÒn ðôÌ, so sánh trýòc quan và ðánh giá trýòc quan các ðôìi týõòng.

2/ Phân tích bãÌng duòng cuò

Ðó là viêòc sýÒ duòng các duòng cuò ðo và các trang biò cõ hoòc (compa ðo, các ô lýõìi, máy ðo diêòn tích¡K) trong sýÒ duòng baÒn ðôÌ.

3/ Các phýõng pháp nýÒa týò ðôòng

Ðó là viêòc ýìng duòng máy tính ðiêòn týÒ và các thiêìt biò týò ðôòng ðêÒ thu nhâòn, tính toán, phân tích các sôì liêòu týÌ baÒn ðôÌ có sýò kêìt hõòp võìi phân tích trýòc quan và phân tích bãÌng duòng cuò thông thýõÌng.

4/ Týò ðôòng hoá nghiên cýìu baÒn ðôÌ

Ðó là viêòc týò ðôòng hoá hoàn toàn quá trình sýÒ duòng baÒn ðôÌ.

7.3. Xác ðiònh môòt sôì chiÒ tiêu hình thái

Ðo ðaòc hình thái là môòt phâÌn cuÒa hình thái hoòc mà nôòi dung chuÒ yêìu cuÒa nó là nghiên cýìu các ðãòc trýng sôì lýõòng cuÒa dáng ðâìt.

TýÌ các kêìt quaÒ thu ðýõòc bãÌng các phýõng pháp ðo ðaòc baÒn ðôÌ, ngýõÌi ta có thêÒ tính ðýõòc các chiÒ sôì khác nhau ðãòc trýng cho hình thái và câìu trúc cuÒa các ðôìi týõòng, ví duò nhý sýò cãìt xeÒ cuÒa dáng ðâìt, ðôò cao trung bình, góc nghiêng trung bình, ðôò cong cuÒa các ðýõÌng nét v.v¡K Dýõìi ðây giõìi thiêòu môòt sôì chiÒ sôì ðo ðaòc hình thái cõ baÒn:

1. Các chiÒ sôì cãìt xeÒ bêÌ mãòt

Sýò cãìt xeÒ bêÌ mãòt ðýõòc ðãòc trýng bãÌng hai chiÒ sôì: cãìt xeÒ ðýìng và cãìt xeÒ ngang.

a. ChiÒ sôì cãìt xeÒ ðýìng:

Sýò cãìt xeÒ cuÒa bêÌ mãòt theo chiêÌu ðýìng thì ðýõòc ðãòc trýng bãÌng biên ðôò ðôò cao trong phaòm vi cuÒa môòt khu výòc nào ðó:

hmax = Hmax - Hmin

Tính toán chiÒ sôì cãìt xeÒ ðýìng có thêÒ theo týÌng ðõn viò phân õÒ lãnh thôÒ (ví duò theo týÌng lýu výòc sông hoãòc theo maòng lýõìi ô vuông v.v¡K)

Triò sôì hmax có thêÒ ðýõòc gãìn cho ðiêÒm trung tâm cuÒa ðõn viò lãnh thôÒ, týÌ ðó có thêÒ lâòp ðýõòc baÒn ðôÌ cãìt xeÒ ðýìng ðýõòc thêÒ hiêòn bãÌng phýõng pháp ðôÌ giaÒi hoãòc phýõng pháp ðýõÌng ðãÒng triò.

b. ChiÒ sôì cãìt xeÒ ngang:

Cãìt xeÒ ngang ðýõòc ðãòc trýng bãÌng mâòt ðôò cãìt xeÒ D cuÒa bêÌ mãòt, xác ðiònh theo công thýìc sau:

µ §

Trong ðó: l- tôÒng ðôò dài cuÒa các ðýõÌng cãìt xeÒ

P- diêòn tích cuÒa khu výòc

Ðôìi võìi bêÌ mãòt dáng ðâìt, các ðýõÌng phân thuyÒ và các ðýõÌng thuyÒ chính là các ðýõÌng cãìt xeÒ.

ChiÒ sôì cãìt seÒ ngang ðýõòc tính theo týÌng vùng týò nhiên, theo các lýu výòc sông hoãòc theo ô lýõìi.

Trong nhiêÌu trýõÌng hõòp ngýõÌi ta tính riêng mâòt ðôò cuÒa lýõìi sông ngòi:

µ § hay µ §

Trong ðó: P- diêòn tích cuÒa khu výòc.

µ § tôÒng ðôò dài cuÒa sông ngòi trong khu výòc.

2. Ðôò cao trung bình

Ðôò cao trung bình cuÒa bêÌ mãòt thýõÌng ðýõòc xác ðiònh theo công thýìc:

µ §

Trong ðó: H1 là ðôò cao cuÒa các ðiêÒm ðýõòc phân bôì ðêÌu trên bêÌ mãòt.

3. Góc nghiêng trung bình

Góc nghiêng trung bình cuÒa bêÌ mãòt ðýõòc tính theo công thýìc sau:

µ §

Trong ðó: - (µ §) là tôÒng ðôò dài cuÒa các ðýõÌng bình ðôò trong khu výòc.

- h là khoaÒng cao ðêÌu.

- P là diêòn tích cuÒa khu výòc.

4. Ðôò cong cuÒa các ðýõÌng cong

Trong nhiêÌu trýõÌng hõòp, ngýõÌi ta dýòa trên baÒn ðôÌ ðêÒ nghiên cýìu ðôò cong cuÒa các yêìu tôì ðýõÌng nét (ví duò nhý sông ngòi, bõÌ biêÒn). ÐêÒ xác ðiònh ðôò cong thì có thêÒ dùng ba loaòi chiÒ sôì sau ðây:

a. Ðôò cong týõng ðôìi:

Ðó là tiÒ sôì giýÞa ðôò dài (l) cuÒa ðýõÌng cong và ðôò dài (s) cuÒa ðýõÌng bao ðêÌu ðãòn (hình 7.1).

b. Ðôò cong cuÒa hình daòng chung:

Ðó là tiÒ sôì giýÞa ðôò dài (s) cuÒa ðýõÌng bao và ðôò dài (d) cuÒa ðoaòn thãÒng nôìi ðiêÒm ðâÌu và ðiêÒm cuôìi cuÒa ðýõÌng cong:

µ §

Hình 7.1 ~hình 48 T155_BG BÐH

c. Ðôò cong chung:

Ðôò cong chung ðýõòc tính theo công thýìc sau ðây:

µ §

Trong 3 chiÒ sôì ðôò cong nói trên, chiÒ sôì ðôò cong týõng ðôìi ðýõòc sýÒ duòng nhiêÌu hõn vì nó phaÒn ánh khách quan sýò uôìn cong cuÒa ðýõÌng nét.

Ngoài các chiÒ sôì hình thái nói trên, còn có nhiêÌu chiÒ sôì hình thái khác.

7.4. Ðôò chính xác cuÒa baÒn ðôÌ và ðôò chính xác kyÞ thuâòt

Trong thýòc têì sýÒ duòng baÒn ðôÌ, vâìn ðêÌ ðánh giá ðôò chính xác và ðôò tin câòy cuÒa các kêìt quaÒ nghiên cýìu là ðãòc biêòt quan troòng và phýìc taòp.

Chính muòc ðích và nhiêòm vuò nghiên cýìu ðãòt ra nhýÞng yêu câÌu ðôìi võìi ðôò chính xác cuÒa kêìt quaÒ nghiên cýìu. Xuâìt phát týÌ nhýÞng yêu câÌu ðó ngýõÌi ta tiêìn hành lýòa choòn các tài liêòu baÒn ðôÌ gôìc, các biêòn pháp kyÞ thuâòt, phýõng pháp nghiên cýìu v.v¡K Ðôò chính xác baÒn ðôÌ, ðôò chính xác kyÞ thuâòt là nhýÞng nhân tôì aÒnh hýõÒng trýòc tiêìp ðêìn ðôò chính xác cuÒa kêìt quaÒ nghiên cýìu.

1. Ðôò chính xác baÒn ðôÌ

Ðôò chính xác baÒn ðôÌ là chiÒ sôì ðãòc trýng cho ðôò chính xác xác ðiònh các triò sôì lýõòng trên baÒn ðôÌ bãÌng các duòng cuò lý týõÒng và trong nhýÞng ðiêÌu kiêòn lý týõÒng.

Ðôìi võìi các baÒn ðôÌ ðiòa hình tyÒ lêò lõìn và trung bình, sai sôì trung phýõng viò trí mãòt bãÌng cuÒa ðiêÒm ðýõÌng viêÌn ðýõòc tính theo công thýìc:

µ §

Trong ðó: µ § là các sai sôì thành phâÌn

n- là sôì các sai sôì

Các sai sôì thành phâÌn là các sai sôì naÒy sinh ra trong các giai ðoaòn khác nhau cuÒa quá trình saÒn xuâìt baÒn ðôÌ, kêÒ týÌ giai ðoaòn ðo khôìng chêì cho tõìi khi in xong baÒn ðôÌ. Ngoài ra còn bao gôÌm sai sôì do sýò co giãn cuÒa giâìy.

Týõng týò nhý vâòy ta có công thýìc tính sai sôì ðôò cao là:

µ §

Trên các baÒn ðôÌ tyÒ lêò lõìn và trung bình thì sai sôì trung phýõng viò trí mãòt bãÌng mL õÒ trong phaòm vi 0,5 ðêìn 0,75 mm; sai sôì trung phýõng ðôò cao mH õÒ trong phaòm vi 0,3 - 0,5h.

Do ðó, sai sôì giõìi haòn có thêÒ ðaòt tõìi các ðaòi lýõòng sau:

µ §

2. Ðôò chính xác kyÞ thuâòt

Ðôò chính xác kyÞ thuâòt cuÒa các kêìt quaÒ ðo ðaòc trên baÒn ðôÌ chuÒ yêìu phuò thuôòc vào ðôò chính xác ðo và ðôò chính xác tính toán, ðôò chính xác cuÒa các duòng cuò ðo, cuÒa duòng cuò tính toán và phuò thuôòc vào các phýõng pháp tiêìn hành công tác ðo ðaòc trên baÒn ðôÌ.

Sai sôì trung phýõng cuÒa môòt triò ðo ðýõòc tính theo công thýìc:

µ § ; µ §

Trong ðó: - AT: Triò sôì thýòc cuÒa ðaòi lýõòng câÌn ðo

- ai: Kêìt quaÒ môòt lâÌn ðo

Khi ðó sai sôì quân phýõng trung bình cuÒa kêìt quaÒ môòt loaòt các triò ðo seÞ là:

µ §

Nhýng triò sôì AT thýõÌng không biêìt, do ðó các công thýìc thýòc dùng ðêÒ tính m và M là:

µ § µ §

Trong ðó: - ATb là triò sôì trung bình cuÒa n kêìt quaÒ ðo

Trong thýòc têì sýÒ duòng baÒn ðôÌ thì thýõÌng lâìy sai sôì giõìi haòn là: µ §

TÀI LIÊòU THAM KHAÒO