LÕÌi nóI ÐÂÌU

Thêì giõìi còn chú ý ðêìn viêòc thành lâòp các Atlas toàn câÌu chiÒ gôÌm các baÒn ðôÌ ðiòa lý tôÒng quát nhãÌm ðáp ýìng nhu câÌu tìm hiêÒu và nghiên cýìu sâu bêÌ mãòt trái ðâìt hay môòt khu výòc nào ðó cuÒa nó. Ðêìn nay, các Atlas ðiòa lý tôÒng quát toàn câÌu, khu výòc và quôìc gia thêÒ hiêòn vêÌ ðiòa hình, phân chia hành chính ¨C chính triò ðã trõÒ thành saÒn phâÒm phôÒ biêìn và thông duòng.

Xã hôòi phát triêÒn, nhu câÌu sýÒ duòng baÒn ðôÌ trong các liÞnh výòc khác nhau cuÒa ðõÌi sôìng xã hôòi tãng lên râìt nhanh (vêÌ sôì lýõòng và châìt lýõòng) ðòi hoÒi có các loaòi baÒn ðôÌ riêng khác võìi BaÒn ðôÌ ðiòa lý chung. Nôòi dung cuÒa baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ là ðáp ýìng yêu câÌu cuò thêÒ cuÒa môòt ngành, liÞnh výòc nào ðó trong xã hôòi.

Các baÒn ðôÌ chuyên ngành xuâìt hiêòn râìt sõìm, song cùng võìi sýò phát triêÒn cuÒa BaÒn ðôÌ hoòc thì vào cuôìi thêì kyÒ XIX và thêì kyÒ XX, BaÒn ðôÌ chuyên ðêÌ mõìi phát triêÒn maònh, ða daòng phong phú vêÌ thêÒ loaòi, nhiêÌu phýõng pháp và phýõng tiêòn mõìi ðêÒ thêÒ hiêòn nôòi dung baÒn ðôÌ ðã ðýõòc áp duòng.

TuyÌ thuôòc vào ðiêÌu kiêòn liòch sýÒ và muòc tiêu kinh têì, phát triêÒn trong týÌng thõÌi kyÌ cuÒa môÞi nýõìc, môÞi quôìc gia, ngýõÌi ta thành lâòp các cõ quan chýìc nãng chuyên môn sâu vêÌ BaÒn ðôÌ hoòc và còn thành lâòp các cõ sõÒ ðào taòo chính quy và các viêòn nghiên cýìu.

Môòt ðãòc ðiêÒm quan troòng cuÒa BaÒn ðôÌ hoòc hiêòn ðaòi là nhõÌ các thành týòu cuÒa khoa hoòc kyÞ thuâòt (chuòp aÒnh hàng không, aÒnh vêò tinh, ðo veÞ xýÒ lý aÒnh, in ôìp xét nhiêÌu màu, công nghêò vâòt liêòu mõìi, tách màu ðiêòn týÒ, ðiêòn týÒ - tin hoòc,...) mà công viêòc ðo veÞ và xây dýòng baÒn ðôÌ nhanh chóng chính xác, có nhiêÌu thêÒ loaòi mang tính toàn câÌu và výõòt ra ngoài trái ðâìt.

BaÒn ðôÌ hoòc phát triêÒn và thành công rýòc rõÞ làm cõ sõÒ cho phát triêÒn cuÒa các ngành kinh têì - xã hôòi, làm cho môìi liên hêò, quan hêò cuÒa các liÞnh výòc xã hôòi chãòt cheÞ và gâÌn nhau hõn, thúc ðâÒy xã hôòi loài ngýõÌi tiêìn lên không ngýÌng.

BaÒn ðôÌ hoòc phát triêÒn taòo ra các công nghêò mõìi cho saÒn xuâìt và sýÒ duòng baÒn ðôÌ, cho phép các nhà khoa hoòc baÒn ðôÌ xây dýòng môòt tý duy mõìi, môòt cách nhìn nhâòn mõìi ðôìi võìi baÒn ðôÌ hoòc và các saÒn phâÒm, ýìng duòng cuÒa nó.

e. Sõ lýõòc liòch sýÒ phát triêÒn BaÒn ðôÌ hoòc õÒ Viêòt Nam

Liòch sýÒ ðo veÞ và phát triêÒn BaÒn ðôÌ hoòc õÒ nýõìc ta cho ðêìn nay chýa có tài liêòu chính nào ðýõòc công bôì. Có môòt sôì công trình nghiên cýìu có ðêÌ câòp tõìi nhýng chýa toàn diêòn và hêò thôìng. Do ðó, ðây chiÒ là sõ lýõòc.

Trên baÒn ðôÌ cuÒa Ptôlêmê khu výòc Ðông Dýõng ðýõòc veÞ nhý môòt bán ðaÒo lõìn. Nãm 43 sau CN, õÒ nýõìc ta ðã tiêìn hành dýòng côòt môìc ðôÌng doòc biên giõìi và nãm 724 ðã ðo veÞ baÒn ðôÌ ðêÒ ðãìp cao hêò thôìng ðê phòng thuÒ Ðaòi La.

Nãm 1280 ðã dùng ðõn viò ðo là Thýõìc (1 thýõìc = 0.333m). Cho ðêìn thêì kyÒ XV theo các tý liêòu nýõìc ngoài thì trên baÒn ðôÌ bán ðaÒo Ðông Dýõng chýa ðýõòc thêÒ hiêòn hoãòc còn sai quá nhiêÌu.

Nãm 1650 nhà truyêÌn giáo Alexan Ðrôìt cho ra baÒn ðôÌ “Výõng quôìc An Nam” võìi các tiÒnh phía Bãìc và các tiÒnh phía Nam týõng ðôìi ðúng. BaÒn ðôÌ hàng haÒi cuÒa PeterGur cuÞng veÞ týõng ðôìi ðúng bõÌ biêÒn nýõìc ta.

VêÌ cõ sõÒ lý luâòn, õÒ nýõìc ta có nhà bác hoòc Lê Quý Ðôn (1726 ¨C 1783) có ðêÌ câòp ðêìn pho sách “Kho hiêÒu biêìt quý giá” 9 tâòp, ðãòc biêòt là trong 3 tâòp võìi các tiêu ðêÌ: VuÞ truò hoòc, Ðiòa lý hoòc và BaÒn ðôÌ hoòc. Cho ðêìn nay ta còn giýÞ ðýõòc hai baÒn ðôÌ quý là BaÒn ðôÌ HôÌng Ðýìc và BaÒn ðôÌ Hà Nôòi thêì kyÒ XVII.

Cuôìi thêì kyÒ XVIII, các giám muòc phýõng Tây cùng võìi các siÞ quan Pháp ðã nhiêÌu ðõòt ðêìn lãnh thôÒ nýõìc ta, thýòc châìt là chuâÒn biò ðiêÌu kiêòn xâm chiêìm nýõìc ta làm thuôòc ðiòa. Kêìt quaÒ các ðõòt thám sát ðó là: các baÒn ðôÌ hàng haÒi Nam KyÌ (in õÒ Pháp nãm 1818). Các nãm tiêìp theo, các haòm ðôòi cuÒa Anh và Pháp liên tiêìp ðo veÞ bõÌ biêÒn Ðông Dýõng. Nãm 1838 giám muòc Tabe ðã xuâìt baÒn “BaÒn ðôÌ ðiòa lý ðêì quôìc An Nam”. Ðêìn thõÌi kyÌ ðó, thýòc dân Pháp ðã chiêìm xong miêÌn Nam nýõìc ta (1838).

Nãm 1872 ¨C 1873, thuyêÌn trýõÒng Brigen ðã xuâìt baÒn 20 maÒnh baÒn ðôÌ Nam KyÌ tyÒ lêò 1:25.000 và tâòp baÒn ðôÌ cuÒa F.Gacniê là kêìt quaÒ cuôòc thám sát týÌ Sài Gòn theo sông Mê Kông lên ðêìn Trung Quôìc.

CuÞng làm nhý õÒ miêÌn Nam, õÒ miêÌn Bãìc, Erôìt và Buylê ðo 1 ðýõÌng ðáy tam giác õÒ ÐôÌ Sõn, xác ðiònh kinh tuyêìn taòi HaÒi Phòng, lâòp lýõìi tam giác õÒ Bãìc Bôò (1874-1875), Rõnots ðo ven biêÒn viònh Bãìc Bôò lên ðêìn Trung Quôìc (1879), Caxpari ðo bõÌ biêÒn Trung Bôò týÌ Phan Rang ðêìn QuaÒng Bình ðã góp phâÌn ðáng kêÒ ðêÒ thýòc dân Pháp chiêìm xong Bãìc KyÌ nãm 1886. Trýõìc ðó 5 nãm (1881) baÒn ðôÌ toàn bôò Ðông Dýõng cuÒa Ðõ Ranh ðã ðýõòc xuâìt baÒn võìi toàn bôò ðiòa danh ðã ðýõòc Pháp hóa.

Chiêìm xong toàn bôò Ðông Dýõng, chính quyêÌn thýòc dân Pháp thành lâòp õÒ Hà Nôòi “vãn phòng ðo ðaòc Ban tham mýu quân ðôòi viêÞn chinh Ðông Dýõng” và tôÒ chýìc ðoàn khaÒo sát Pari (40 ngýõÌi) ði ngang doòc toàn cõi Ðông Dýõng võìi tôÒng sôì chiêÌu dài 30000 km. Kêìt quaÒ các ðôòi thám sát này làm cõ sõÒ ðêÒ xuâìt baÒn các baÒn ðôÌ 1:100.000, 1:200.000 (Bãìc Kì, Trung Kì, Nam Kì); 1:500.000 (19 maÒnh), 1:1.000.000, 1:2.000.000 toàn Ðông Dýõng và ðýa ra triêÒn lãm nãm 1900 õÒ Pari. NhýÞng saÒn phâÒm này ðýa ra triêÒn lãm quôìc têì không chiÒ nhãÌm giõìi thiêòu “ChuÒ quyêÌn” cuÒa mình õÒ Ðông Dýõng mà chúng còn taòo ra khung cõ baÒn cho công tác ðiêÌu tra và tiêìn hành khai thác tài nguyên nýõìc ta, cai triò dân ta (SõÒ ðiòa châìt Ðông Dýõng thành lâòp nãm 1898; SõÒ moÒ nãm 1904; Nha ðiòa dý Ðông Dýõng nãm 1899...).

Býõìc vào thêì kyÒ XX, thýòc dân Pháp ðã thýòc hiêòn hêò thôìng khoá tam giác ¨C cõ sõÒ khôìng chêì ðo veÞ chi tiêìt lãnh thôÒ trên toàn Ðông Dýõng.

Cõ sõÒ ðo veÞ ðó tiêìn hành týÌ nãm 1919 nhýng phaÒi 1936 ¨C 1939 toàn bôò maòng lýõìi toaò ðôò và ðôò cao trên toàn Ðông Dýõng týÌ câìp 1 ðêìn câìp 4 mõìi ðýõòc hoàn thành. Sau ðó liên ðoàn ðo ðaòc “Quôìc têì” cuÒa Anh và Pháp ðã ðo nôìi maòng lýõìi Ðông Dýõng võìi maòng toaò ðôò Thái Lan, Miêìn Ðiêòn, Âìn Ðôò.

Nhý vâòy, nýÒa ðâÌu thêì kyÒ XX, thýòc dân Pháp võìi ðiêÌu kiêòn kyÞ thuâòt bâìy giõÌ ðã ðo veÞ ðýõòc các loaòi baÒn ðôÌ sau:

- 1:100.000 cho toàn bôò lãnh thôÒ Ðông Dýõng, trong ðó 55% lãnh thôÒ ðýõòc veÞ theo ðúng quy ðiònh lúc ðó, vùng còn laòi là khaÒo sát chung. TôÒng sôì maÒnh baÒn ðôÌ là 254 maÒnh 1:100.000 phuÒ trên Ðông Dýõng.

- 1:25.000 cho vùng ðôÌng bãÌng (Bãìc Bôò, Trung Bôò và 2/3 Nam Bôò) và 1:50.000.

- 1:10.000 và 1:5000 õÒ các thành phôì và thiò xã.

- 1:4000 cho hêò thôìng baÒn ðôÌ giaÒi thýÒa (ðiòa chính).

Môòt mãòt do yêu câÌu thýòc têì, baÒn ðôÌ luôn phaÒi ðáp ýìng võìi thýòc têì, mãòt khác tình hình chính triò xã hôòi thay ðôÒi (cách maòng tháng Tám nãm 1945, cuôòc kháng chiêìn trýõÌng kyÌ cuÒa dân tôòc Viêòt Nam) làm cho nãm 1951 ¨C 1954 Liên ðoàn ðo ðaòc Anh, Pháp, MyÞ ðã tiêìn hành bay chuòp toàn Ðông Dýõng. Ðây cuÞng là tiêÌn ðêÌ, býõìc cuò thêÒ ðêÒ MyÞ nhaÒy vào Ðông Dýõng thay chân thýòc dân Pháp.

Nãm 1954, hoà bình ðýõòc lâòp laòi, Viêòt Nam biò chia cãìt thành hai miêÌn. MiêÌn Nam dýõìi chêì ðôò nguyò quyêÌn và baÒo hôò cuÒa MyÞ.

Thýòc hiêòn ý ðôÌ chiêìn lýõòc toàn câÌu, dýòa vào các kêìt quaÒ ðo veÞ cuÒa Pháp, MyÞ ðã hoàn thành baÒn ðôÌ ðiòa hình quân sýò 1:50.000 trên toàn cõi Ðông Dýõng.

Ðêìn nãm 1964, nhýÞng baÒn ðôÌ cuÞ cuÒa Pháp ðã ðýõòc hiêòu chiÒnh theo aÒnh hàng không cho baÒn ðôÌ cõ baÒn 1:50.000 toàn Viêòt Nam và nãm 1967 cho toàn Ðông Dýõng.

Ngoài ra, quân ðôòi MyÞ cuÞng ðã tiêìn hành ðo veÞ các baÒn ðôÌ 1:10.000; 1:25.000 õÒ các thành phôì lõìn, 1:25.000 õÒ môòt sôì vùng riêng leÒ õÒ khu výòc sông Mê Kông. ÕÒ tyÒ lêò 1:25.000 có loaòi baÒn ðôÌ aÒnh (Pictomap). Ðêìn tháng 6 ¨C 1967 ðã có 830 maÒnh Pictomap cho lãnh thôÒ Viêòt Nam và môòt phâÌn Bãìc Viêòt Nam và Nam Lào. VýÌa kêìt hõòp aÒnh chuòp výÌa veÞ các ký hiêòu baÒn ðôÌ nên loaòi aÒnh này ít chính xác không dùng ðýõòc cho pháo binh vì chýa giaÒi quyêìt ðýõòc sai sôì aÒnh do ðiòa hình lôÌi lõm gây nên.

TýÌ 1969 Cuòc baÒn ðôÌ quân ðôòi MyÞ ðã chuyêÒn sang xây dýòng loaòi baÒn ðôÌ aÒnh thãÒng ðýìng (Orthopictomap) tyÒ lêò 1:25.000 sýÒ duòng các tâìm aÒnh ðã nãìn (khýÒ sai sôì aÒnh do ðiòa hình gây nên).

Trong sôì baÒn ðôÌ quân sýò vêÌ lãnh thôÒ Ðông Dýõng, quân ðôòi MyÞ còn xuâìt baÒn baÒn ðôÌ phôìi hõòp tác chiêìn tyÒ lêò 1:250.000 võìi khoaÒng cao ðêìn ðýõÌng ðôÌng mýìc 100m (loaòi có võÌn bóng ðiòa hình dùng cho bôò binh và pháo binh; loaòi có in thang tâÌng màu ðôò cao dùng cho không quân).

Cách maòng tháng Tám nãm 1945 thành công, nýõìc Viêòt Nam dân chuÒ côòng hoà ra ðõÌi. Thýòc dân Pháp quay trõÒ laòi ðánh chiêìm nýõìc ta nãm 1946. Ngành baÒn ðôÌ hoòc chýa kiòp chính thýìc ra ðõÌi ðã phaÒi cùng võìi caÒ dân tôòc tiêìn hành cuôòc kháng chiêìn (9nãm) xây dýòng baÒn ðôÌ ðiòa hình quân sýò. Lýòc lýõòng saÒn xuâìt baÒn ðôÌ thõÌi kyÌ này là phòng BaÒn ðôÌ Bôò TôÒng tham mýu Quân ðôòi Nhân dân Viêòt Nam (nay là Cuòc baÒn ðôÌ quân sýò).

Môòt býõìc ngoãòt to lõìn trong liòch sýÒ ngành trãìc ðiòa và baÒn ðôÌ Viêòt Nam là sýò ra ðõÌi cuÒa cõ quan ðo ðaòc và baÒn ðôÌ dân sýò. Viêòc chính thýìc thành lâòp Cuòc ðo ðaòc và baÒn ðôÌ PhuÒ thuÒ týõìng (nay thuôòc TôÒng cuòc ðiòa chính - Bôò tài nguyên Môi trýõÌng) ðýõòc thýòc hiêòn theo Nghiò ðiònh TTCP sôì 444/TTg do thuÒ týõìng Phaòm Vãn ÐôÌng ký ngày 14 ¨C 12 ¨C 1959 và lýòc lýõòng cán bôò cùng võìi cõ sõÒ vâòt châìt chuÒ yêìu ban ðâÌu ðýõòc tách týÌ môòt bôò phâòn cuÒa phòng baÒn ðôÌ Bôò tôÒng tham mýu QÐNDVN. Chính vì thêì có thêÒ nói phòng baÒn ðôÌ Bôò tôÒng tham mýu là tiêÌn thân cuÒa ngành Trãìc ðiòa và BaÒn ðôÌ nýõìc ta.

Trong Nghiò ðiònh 444/TTg ðã xác lâòp nhýÞng nhiêòm vuò chính cho Cuòc Ðo ðaòc và BaÒn ðôÌ Nhà nýõìc:

a. TôÒ chýìc viêòc ðo ðaòc trong toàn quôìc

b. Thôìng nhâìt quaÒn lý và chiÒ ðaòo công tác ðo ðaòc trong toàn quôìc.

c. Xuâìt baÒn và quaÒn lý các loaòi baÒn ðôÌ.

d. Nghiên cýìu môn khoa hoòc ðo ðaòc và baÒn ðôÌ.

Tiêìp theo ðó, ngày 9 ¨C 3 ¨C 1965, Hôòi ðôÌng Chính phuÒ nýõìc Viêòt Nam dân chuÒ côòng hoà ðã ra Nghiò ðiònh 32/CP vêÌ quy ðiònh quaÒn lý và sýÒ duòng tý liêòu ðo ðaòc và baÒn ðôÌ; Nghiò ðiònh 206/TTg ngày 17 ¨C 7 ¨C 1972 xác ðiònh: Cuòc ðo ðaòc và baÒn ðôÌ Nhà nýõìc là cõ quan chiòu trách nhiêòm vêÌ công tác ðo ðaòc và baÒn ðôÌ trong caÒ nýõìc, có tính công nghiêòp và nghiên cýìu khoa hoòc. Ðó là cõ sõÒ pháp lý ðêÒ xây dýòng và phát triêÒn ngành trãìc ðiòa và baÒn ðôÌ nýõìc ta. VêÌ mãòt ðào taòo cán bôò chuyên ngành cuÞng có sýò quan tâm, chú ý cuÒa ÐaÒng và Chính phuÒ ta (týÌ 1966 trong trýõÌng MoÒ ðiòa châìt Hà Nôòi có khoa Trãìc ðiòa và BaÒn ðôÌ). Môòt sôì lýõòng lõìn cán bôò, hoòc sinh ðã ðýõòc gýÒi sang nýõìc ngoài hoòc tâp và tu nghiêòp, nãm 1960 thành lâòp tôÒ bôò môn baÒn ðôÌ khoa Ðiòa lý trýõÌng ÐHSP Hà Nôòi, nãm 1979 bãìt ðâÌu ðào taòo chuyên ngành baÒn ðôÌ khoa Ðiòa lý ÐH TôÒng hõòp Hà Nôòi, bôò môn BaÒn ðôÌ khoa ThuyÒ lõòi trýõÌng Bách Khoa thành phôì HôÌ Chí Minh).

TýÌ nãm 1960 võìi sýò trõò giúp cuÒa các chuyên gia các nýõìc XHCN, Cuòc ðo ðaòc và baÒn ðôÌ ðã bãìt ðâÌu xây dýòng maòng lýõìi khôìng chêì mõìi miêÌn Bãìc nýõìc ta. Ðêìn nay ðã hoàn thành maòng lýõìi câìp I và ðang hoàn thành maòng lýõìi câìp II, III, IV trong caÒ nýõìc.

Hiêòn nay, chúng ta ðã týò ðo veÞ baÒn ðôÌ tyÒ lêò 1:10.000; 1:25.000 vùng ðôÌng bãÌng, có nõi 1:5.000 bãÌng phýõng pháp ðo aÒnh lâòp thêÒ, baÒn ðôÌ 1:50.000 cho vùng núi và xuâìt baÒn các loaòi baÒn ðôÌ khác nhau, các xêri baÒn ðôÌ và Atlas, phâÌn nào ðã ðáp ýìng nhu câÌu cho các ngành kinh têì - xã hôòi; ðiòa chính; thuyÒ lõòi; giao thông, ðiòa châìt, nông nghiêòp, lâm nghiêòp,...

1.6. TriêÒn voòng phát triêÒn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc

BaÒn ðôÌ tôÌn taòi không ngoài muòc ðích nào khác là ðáp ýìng nhu câÌu thýòc têì xã hôòi. Xã hôòi càng phát triêÒn thì nhu câÌu ðôìi võìi baÒn ðôÌ càng tãng caÒ vêÌ sôì lýõòng và châìt lýõòng, thêÒ loaòi, ðêÌ tài, phýõng pháp thêÒ hiêòn nôòi dung.

TýÌ trýõìc tõìi nay và trong týõng lai, sýò phát triêÒn cuÒa BaÒn ðôÌ hoòc cuÞng nhãÌm vào 2 muòc tiêu cõ baÒn:

- Xây dýòng các tác phâÒm baÒn ðôÌ mõìi týõng ýìng võìi yêu câÌu cuÒa thõÌi ðaòi và xây dýòng các phýõng pháp dùng baÒn ðôÌ trong khoa hoòc và thýòc têì saÒn xuâìt.

- GiaÒi quyêìt toàn bôò lý luâòn khoa hoòc baÒn ðôÌ (Toán baÒn ðôÌ, TôÒng quát hoá baÒn ðôÌ, Hêò thôìng ngôn ngýÞ baÒn ðôÌ, Tý liêòu baÒn ðôÌ, Thiêìt kêì và xuâìt baÒn,...) và phâÌn cõ sõÒ phýõng pháp chung cho viêòc sýÒ duòng baÒn ðôÌ làm nhiêòm vuò cuÒa các saÒn phâÒm baÒn ðôÌ trong nghiên cýìu khoa hoòc và thýòc têì saÒn xuâìt õÒ các chuyên ngành khác nhau thì thuôòc liÞnh výòc hoaòt ðôòng cuÒa các chuyên ngành týõng ýìng (Ðiòa châìt, Lâm nghiêòp, Nông nghiêòp, Môi trýõÌng,...).

Phýõng tiêòn chính ðêÒ ðaòt ðýõòc muòc tiêu trên là ýìng duòng rôòng rãi và hõòp lí các thành týòu quan troòng cuÒa khoa hoòc kyÞ thuâòt, tãng cýõÌng công tác nghiên cýìu lý luâòn và thýòc têì trong baÒn ðôÌ hoòc và hõòp tác chãòt cheÞ võìi các ngành khoa hoòc khác, ðãòc biêòt là võìi các ngành liên quan hýÞu cõ, gâÌn võìi baÒn ðôÌ hoòc (Toán hoòc, Thông tin hoòc, Khoa hoòc Ðiòa lý và khoa hoòc vêÌ Trái ðâìt, Týò ðôòng hoá, Mô hình hoá toán hoòc, Trãìc ðiòa cao câìp, Trãìc ðiòa aÒnh hàng không, aÒnh vuÞ truò, Ðiêòn týÒ - Tin hoòc,...). Ví duò: Trong trãìc ðiòa ngýõÌi ta ðã dùng các thiêìt biò nhý máy ðo dài ðiêòn týÌ, máy kinh viÞ ðiêòn týÒ, hêò thôìng ðiònh viò toàn câÌu (GPS),... ÐêÒ xýÒ lý các sôì liêòu ðo, ngýõÌi ta ðã lâòp ra các chýõng trình phâÌn mêÌm chuyên duòng trên máy tính ðiêòn týÒ.

Trong Trãìc ðiòa aÒnh hàng không, aÒnh vêò tinh ðã có các thiêìt biò chuòp aÒnh, máy xýÒ lý aÒnh týÌ ðó cung câìp các thông tin cho thành lâòp baÒn ðôÌ, ðãòc biêòt là các baÒn ðôÌ ðiòa hình, ðiòa lý chung tyÒ lêò trung bình và nhoÒ,...

Máy tính ðiêòn týÒ và các phâÌn mêÌm chuyên duòng ðã cho phép týò ðôòng hoá vêÌ thành lâòp baÒn ðôÌ (týÌ nhâòp sôì liêòu, thông tin vào ðêìn in ra baÒn ðôÌ gôìc trên giâìy hay baÒn ðôÌ sôì ghi trên các bãng ðiÞa týÌ).

VêÌ nôòi dung baÒn ðôÌ, hiêòn nay ðã hình thành 2 hýõìng rõ rêòt:

- Xây dýòng các baÒn ðôÌ ðiòa hình (các dãy tyÒ lêò, kêÒ caÒ bình ðôò ðiòa thêì) võìi công nghêò thành lâòp cõ baÒn là ðo veÞ aÒnh (aÒnh hàng không, aÒnh vêò tinh).

- Thành lâòp các baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ làm cõ sõÒ ðêÒ giaÒi quyêìt các vâìn ðêÌ kinh têì, xã hôòi, baÒo vêò môi trýõÌng,... mà ýìng duòng ðãòc trýng cuÒa chúng ðýõòc thêÒ hiêòn õÒ daòng baÒn ðôÌ sôì trong hêò thôìng thông tin ðiòa lý (GIS). NãÌm trong hêò thôìng này có nhýÞng hêò thôìng chuyên ngành nhý hêò thôìng thông tin ðâìt ðai (LIS), hêò thông tin rýÌng (FIS), hêò thông tin ðiòa châìt (GEOIS).

CuÞng do ðãòc ðiêÒm trên mà có thiên hýõìng tách riêng 2 ngành baÒn ðôÌ quân sýò và dân sýò.

Nói chung, trong thõÌi gian tõìi các saÒn phâÒm baÒn ðôÌ seÞ ðýõòc xuâìt baÒn theo hýõìng chuyên môn hoá, công nghêò mõìi ðêÒ ðaÒm baÒo các ðòi hoÒi vêÌ ðôò chính xác, tính thuâòn tiêòn trong sýÒ duòng, lýu trýÞ, trao ðôÒi trên hêò thôìng toàn câÌu (Internet). Song, tý týõÒng, tri thýìc và tài nãng con ngýõÌi vâÞn giýÞ vai trò chuÒ ðaòo, quyêìt ðiònh, do ðó chiêÌu hýõìng chung khi áp duòng các hêò thôìng týò ðôòng hoá là sýÒ duòng hôòi thoaòi: NgýõÌi ¨C Máy - ÐôÌ thiò.

Ðôìi võìi ðào taòo, giaÒng daòy ðã và ðang có sýò thay ðôÒi phýõng pháp cho phù hõòp võìi công nghêò, trang thiêìt biò mõìi. Các daòng baÒn ðôÌ sôì, baÒn ðôÌ aÒnh cuÞng seÞ dâÌn thay thêì baÒn ðôÌ truyêÌn thôìng.

1.7. Vai trò cuÒa baÒn ðôÌ trong thýòc tiêÞn và khoa hoòc

Các baÒn ðôÌ cho ta bao quát ðôÌng thõÌi nhýÞng phaòm vi bâìt kyÌ cuÒa phaòm vi trái ðâìt, týÌ môòt khu výòc không lõìn ðêìn môòt quôìc gia, môòt châu luòc và toàn bôò trái ðâìt. BaÒn ðôÌ taòo ra hình aÒnh nhìn thâìy ðýõòc cuÒa hình daòng, kích thuõìc và viò trí týõng quan cuÒa các ðôìi týõòng. TýÌ baÒn ðôÌ ta có thêÒ xác ðiònh ðýõòc các ðaòi lýõòng nhý: toaò ðôò, ðôò dài, thêÒ tích, phýõng hýõìng, mâòt ðôò¡K BaÒn ðôÌ còn chýìa ðýòng râìt nhiêÌu các thông tin vêÌ ðãòc trýng châìt lýõòng, sôì lýõòng, câìu trúc cuÒa các ðôìi týõòng và các môìi liên hêò tôÌn taòi giýÞa chúng. Chính do vâòy mà baÒn ðôÌ ðiòa lý có vai trò cýòc kyÌ to lõìn trong khoa hoòc và thýòc tiêÞn.

Trong xây dýòng công nghiêòp, nãng lýõòng, giao thông và các công trình khác, baÒn ðôÌ ðýõòc sýÒ duòng rôòng rãi ðêÒ tiêìn hành các công viêòc thiêìt kêì và chuyêÒn các thiêìt kêì kyÞ thuâòt ra thýòc ðiòa.

BaÒn ðôÌ không thêÒ thiêìu ðýõòc trong xây dýòng thuyÒ lõòi, caÒi taòo ðâìt, quy hoaòch ðôÌng ruôòng và chôìng xói mòn, trong tôÒ chýìc và quy hoaòch kinh têÌ rýÌng.

Trong viêòc quy hoaòch toàn bôò nêÌn kinh têì cuÒa ðâìt nýõìc thì baÒn ðôÌ có vai trò vô cùng quan troòng.

Trong các công tác quaÒn lý hành chính thì baÒn ðôÌ cuÞng là nhýÞng công cuò và phýõng tiêòn râìt câÌn thiêìt.

BaÒn ðôÌ là “cuôìn sách giáo khoa” thýì hai trong viêòc giaÒng daòy và hoòc tâòp các môn ðiòa lý và liòch sýÒ õÒ nhà trýõÌng phôÒ thông. BaÒn ðôÌ cùng là công cuò quan troòng ðêÒ nâng cao trình ðôò vãn hoá chung cuÒa nhân dân.

Moòi công tác nghiên cýìu ðiòa lý và nghiên cýìu cuÒa khoa hoòc khác vêÌ trái ðâìt ðêÌu ðýõòc bãìt ðâÌu týÌ baÒn ðôÌ và kêìt thúc bãÌng baÒn ðôÌ. Các kêìt quaÒ nghiên cýìu ðýõòc thêÒ hiêòn lên baÒn ðôÌ ðýõòc chính xác hoá trên baÒn ðôÌ và chúng làm phong phú nôòi dung baÒn ðôÌ.

BãÌng baÒn ðôÌ có thêÒ phát hiêòn ðýõòc các quy luâòt vêÌ sýò phân bôì không gian cuÒa các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng và nhýÞng môìi quan hêò týõng quan giýÞa chúng.

BaÒn ðôÌ có vai trò cýòc kyÌ to lõìn trong quôìc phòng, các nhà quân sýò sýÒ duòng các baÒn ðôÌ ðêÒ giaÒi quyêìt các vâìn ðêÌ chiêìn lýõòc, chiêìn thuâòt và tác chiêìn trong các hoaòt ðôòng quân sýò.

Ngày nay và trong týõng lai, ðêÒ giaÒi quyêìt nhýÞng nhiêòm vuò troòng tâm cuÒa loài ngýõÌi výõòt ra ngoài khuôn khôÒ cuÒa týÌng quôìc gia - bôì trí hõòp lý lýòc lýõòng saÒn xuâìt, sýÒ duòng ðúng ðãìn các tài nguyên thiên nhiên baÒo vêò môi trýõÌng thì vai trò cuÒa baÒn ðôÌ càng to lõìn.

xxxxxxxxxxxxxxxxx Ðã duyêòt ngày 29/11/09xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

CHÝÕNG 2:

LÝ THUYÊìT CHUNG VÊÌ PHÉP CHIÊìU BAÒN ÐÔÌ

2.1. Lý thuyêìt chung vêÌ phép chiêìu baÒn ðôÌ

2.1.1. NhýÞng khái niêòm cõ baÒn vêÌ sýò biêÒu thiò bêÌ mãòt quaÒ ðâìt lên mãòt phãÒng

Nhiêòm vuò chuÒ yêìu cuÒa toán baÒn ðôÌ là nghiên cýìu nhýÞng vâìn ðêÌ biêÒu thiò bêÌ mãòt thýòc duòng cuÒa trái ðâìt ðýõòc nhâòn là mãòt elipxôit quay và truòc ngãìn trùng võìi truòc quay cuÒa trái ðâìt. Trong môòt sôì trýõÌng hõòp, bêÌ mãòt thýòc duòng ðýõòc nhâòn là mãòt câÌu.

Phép chiêìu baÒn ðôÌ là sýò ánh xaò bêÌ mãòt elipxôit hoãòc mãòt câÌu trái ðâìt trên mãòt phãÒng theo môòt quy luâòt xác ðiònh.

Quy luâòt toán hoòc ðó xác ðiònh sýò phuò thuôòc hàm sôì giýÞa toaò ðôò ðiòa lý µ §(hoãòc toaò ðôò khác) cuÒa ðiêÒm trên mãòt elipxôit hay mãòt câÌu trái ðâìt và toaò ðôò vuông góc x, y (hoãòc toaò ðôò khác) cuÒa ðiêÒm týõng ýìng trên mãòt phãÒng.

Phýõng trình chung cuÒa phép chiêìu baÒn ðôÌ có daòng sau

µ § (1)

Các hàm f1, f2 phaÒi thoaÒ mãn các ðiêÌu kiêòn: ðõn viò, liên tuòc hýÞu haòn trong phaòm vi cuÒa bêÌ mãòt câÌn biêÒu thiò.

Tính châìt cuÒa phép chiêìu thì phuò thuôòc vào tính châìt và ðãòc trýng cuÒa các hàm f1 và f2. Có vô sôì các hàm khác nhau, do ðó tôÌn taòi vô sôì các phép chiêìu khác nhau.

MôÞi phép chiêìu thì týõng ýìng võìi môòt maòng lýõìi baÒn ðôÌ xác ðiònh (các ðýõÌng kinh tuyêìn và viÞ tuyêìn ðýõòc veÞ trên mãòt phãÒng), ðó chính là maòng lýõìi cõ sõÒ cuÒa các baÒn ðôÌ câÌn thành lâòp.

TýÌ (1) nêìu khýÒ µ § seÞ nhâòn ðýõòc các phýõng trình cuÒa ðýõÌng kinh tuyêìn trên mãòt phãÒng (baÒn ðôÌ):

µ §

µ §

ÐêÒ tìm hiêÒu và nghiên cýìu vêÌ biêìn daòng cuÒa phép chiêìu baÒn ðôÌ trýõìc hêìt câÌn giõìi thiêòu môòt sôì khái niêòm cõ baÒn sau ðây:

- TyÒ lêò chính: MôÞi baÒn ðôÌ ðêÌu có tyÒ lêò chính. TyÒ lêò chính ðó là mýìc ðôò thu nhoÒ cuÒa bêÌ mãòt elipxôit hoãòc mãòt câÌu trái ðâìt khi biêÒu thiò lên mãòt phãÒng. TyÒ lêò chính thýõÌng ðýõòc ghi trên baÒn ðôÌ. TyÒ lêò chính chiÒ ðýõòc ðaÒm baÒo õÒ taòi nhýÞng ðiêÒm và nhýÞng ðýõÌng không có biêìn daòng ðôò dài. Khi nghiên cýìu biêìn daòng cuÒa phép chiêìu baÒn ðôÌ thì tyÒ lêò chính ta coi là 1:1

- TyÒ lêò ðôò dài cuòc bôò: là tyÒ lêò giýÞa ðôò dài µ § cuÒa ðoaòn vô cùng bé trên mãòt phãÒng và ðôò dài µ § cuÒa ðoaòn vô cùng bé týõng ýìng trên mãòt elipxôit hoãòc mãòt câÌu trái ðâìt.

µ § (2)

- Biêìn daòng ðôò dài (µ §) ðýõòc ðánh giá bãÌng hiêòu sôì giýÞa tyÒ lêò ðôò dài µ § và 1, thýõÌng ðýõòc biêÒu ðaòt bãÌng sôì phâÌn trãm:

hay là µ §%

Rõ ràng là khi µ §, týìc là µ §thì µ §, taòi ðó không có biêìn daòng ðôò dài.

- TyÒ lêò diêòn tích cuòc bôò: Ðó là tyÒ sôì giýÞa diêòn tích vô cùng bé dF’ trên baÒn ðôÌ và diêòn tích vô cùng bé týõng ýìng trên mãòt elipxôit hoãòc mãòt câÌu:

µ § (3)

- Biêìn daòng diêòn tích: Là hiêòu sôì cuÒa tyÒ lêò diêòn tích P và 1, týìc là:

- Biêìn daòng góc (µ §) ðýõòc tính bãÌng hiêòu sôì giýÞa ðaòi lýõòng góc (u’) trên phép chiêìu và ðaòi lýõòng góc (u) trên mãòt elipxôit hoãòc mãòt câÌu:

 §

2.1.2. TyÒ lêò baÒn ðôÌ và ðôò chính xác cuÒa baÒn ðôÌ

1- TyÒ lêò baÒn ðôÌ:

TyÒ lêò baÒn ðôÌ là tyÒ sôì giýÞa ðôò dài môòt ðoaòn thãÒng trên baÒn ðôÌ võìi hình chiêìu nãÌm ngang týõng ýìng cuÒa nó õÒ ngoài thýòc ðiaò và ðýõòc ký hiêòu dýõìi daòng phân sôì có týÒ sôì là 1, M ðýõòc goòi là mâÞu sôì tyÒ lêò baÒn ðôÌ: 1/M.

Nêìu mâÞu sôì tyÒ lêò baÒn ðôÌ càng nhoÒ thì sôì tyÒ lêò càng lõìn và các yêìu tôì trên mãòt ðâìt ðýõòc biêÒu thiò càng chi tiêìt hõn. Ngýõòc laòi M càng lõìn thì tyÒ lêò baÒn ðôÌ càng nhoÒ và mýìc ðôò biêÒu thiò các ðôìi týõòng càng khái quát.

ÐêÒ tiêòn sýÒ duòng, nôòi suy và tính toán, ngýõÌi ta thýõÌng choòn mâÞu sôì tyÒ lêò baÒn ðôÌ là môòt sôì chãÞn. Ví duò: 1/100.000, 1/50.000, 1/25.000, 1/10.000, 1/5000,... ÐiêÌu ðó có nghiÞa là: cýì 1 cm trên baÒn ðôÌ seÞ týõng ýìng võìi ðôò dài nãÌm ngang là M cm ngoài thýòc ðiòa. Nhý vâòy, khi biêìt tyÒ lêò cuÒa baÒn ðôÌ, biêìt chiêÌu dài ðoaòn thãÒng trên baÒn ðôÌ seÞ tính ðýõòc ðôò dài nãÌm ngang týõng ýìng ngoài thýòc ðiòa. Ví duò: có ðoaòn thãÒng trên baÒn ðôÌ tyÒ lêò 1/10.000 là 4,75 cm, thì ðôò dài nãÌm ngang týõng ýìng õÒ thýòc ðiòa là: 4,75cm x 10000 = 47500 cm = 475m.

Ngýõòc laòi, biêìt ðôò dài ðoaòn thãÒng õÒ thýòc ðiòa, biêìt tyÒ lêò baÒn ðôÌ seÞ tính ðýõòc ðôò dài ðoaòn thãÒng týõng ýìng trên baÒn ðôÌ.

Ví duò, có ðoaòn thãÒng nãÌm ngang õÒ thýòc ðiòa là 175,5m, khi biêÒu thiò lên baÒn ðôÌ 1/5000 seÞ có ðôò dài týõng ýìng là: 175,5m/5000 = 0,0351m =3,51 cm

2- Ðôò chính xác cuÒa baÒn ðôÌ:

Ðôò chính xác cuÒa baÒn ðôÌ chuÒ yêìu phuò thuôòc vào tyÒ lêò baÒn ðôÌ và thõÌi gian ðo veÞ xây dýòng baÒn ðôÌ. Ngoài ra còn phuò thuôòc vào các châìt liêòu làm baÒn ðôÌ và phép chiêìu baÒn ðôÌ... ÕÒ ðây chiÒ ðêÌ câòp ðêìn ðôò chính xác cuÒa baÒn ðôÌ phuò thuôòc vào tyÒ lêò baÒn ðôÌ.

Qua nghiên cýìu thâìy rãÌng: Mãìt ngýõÌi chiÒ có khaÒ nãng phân biêòt ðýõòc môòt ðôò dài > 0,1mm, còn ðôìi võìi ðôò dài „T 0,1mm thì mãìt thýõÌng chiÒ nhìn thâìy môòt ðiêÒm. Vì vâòy, ðôò dài 0,1mm ðýõòc choòn làm chiÒ tiêu ðánh giá ðôò chính xác cuÒa baÒn ðôÌ ðiòa hình. Ví duò, trên baÒn ðôÌ ðiòa hình 1/10.000 thì ðôò chính xác, xác ðiònh viò trí ðiêÒm là 0,1mm x 10000 = 1000mm =1m . týõng ýìng trên baÒn ðôÌ 1/25.000, 1/50.000, 1/100.000 seÞ có ðôò chính xác, xác ðiònh viò trí ðiêÒm là 2,5m; 5m; 10m.